BÖnh m¾t hét
i . §¹i c−¬ng
- Trªn thÕ giíi cã h¬n 500 triÖu ng−êi m¾c bÖnh, chñ yÕu lµ thuéc thÕ giíi thø ba.
- Trachoma lµ mét trong ba nguyªn nh©n g©y mï loµ chÝnh (Trachoma, ®ôc thÓ thuû
tinh tuæi giµ, glocom). Theo WHO (1995), thÕ giíi cã kho¶ng 5,5 triÖu ng−êi mï
loµ do bÖnh m¾t hét.
- ë ViÖt Nam, sau ngµy hoµ b×nh lËp l¹i (1954), tr−íc khi tiÕn hµnh phßng chèng
m¾t hét cã tíi 80% d©n sè m¾c bÖnh. Theo mét ®iÒu tra cña BÖnh viÖn m¾t TW n¨m
1996, chóng ta cßn kho¶ng 7,05% d©n sè m¾c m¾t hét ho¹t tÝnh, 1,15% d©n sè bÞ
quÆm vµ cã tíi 1,17% d©n sè tøc lµ vµo kho¶ng 10 v¹n ng−êi mï loµ do di chøng
bÖnh m¾t hét. BÖnh cã tÝnh chÊt x· héi réng lín, viÖc phßng vµ chèng bÖnh m¾t hét
®ßi hái cã sù phèi hîp ®ång bé gi÷a chÝnh quyÒn , y tÕ vµ sù hç trî cña Tæ chøc y tÕ
thÕ giíi.
- §Þnh nghÜa:
M¾t hét lµ mét viªm nhiÔm m·n tÝnh cña kÕt gi¸c m¹c. T¸c nh©n g©y ra lµ
Chlamydia trachomatis nh−ng nhiÒu khi c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh kh¸c ®ãng gãp
lµm cho bÖnh nÆng thªm.
BÖnh biÓu hiÖn trªn l©m sµng b»ng nh÷ng cÊu t¹o ®Æc biÖt: nh÷ng hét. Hét
nµy th−êng kÌm theo mét t×nh tr¹ng thÈm lËu lan to¶ dµy ®Æc vµ qu¸ s¶n gai nhó
trªn kÕt m¹c ®ång thêi xuÊt hiÖn mµng m¸u trªn gi¸c m¹c.
M¾t hét tiÕn triÓn hoÆc lµ tíi khái tù nhiªn hoÆc tíi sù lµm sÑo ë kÕt m¹c ®−a
tíi biÕn chøng côp mi, l«ng quÆm, l«ng xiªu, loÐt vµ sÑo ®ôc gi¸c m¹c ... vµ cuèi
cïng lµ mï loµ.
- VÒ t¸c nh©n Chlamydia trachomatis:
- N¨m 1907, b»ng thùc nghiÖm trªn khØ vµ nh÷ng ng−êi tù nguyÖn, Prowazek
vµ Halbersteadter ®· ph¸t hiÖn nh÷ng thÓ vïi (corpuscules de Prowazek-
Halbersteadter - CPH ) trong tÕ bµo biÓu m« kÕt m¹c.
1
- 50 n¨m sau ®ã c¸c nhµ b¸c häc Trung quèc ®· thµnh c«ng trong viÖc nu«i
cÊy ph©n lËp nh÷ng thÓ vïi ®ã vµ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh ®ã chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y ra
bÖnh m¾t hét (Chlamydia trachomatis).
II.. TriÖu chøng, C¸c tæn th−¬ng c¬ b¶n vµ chÈn ®o¸n
2.1. C¬ n¨ng: Ngøa, cém, nhiÒu dö m¾t. Nh÷ng triÖu chøng nµy Ýt quan träng vµ
kh«ng ®Æc hiÖu.
2.2. Thùc thÓ:
2.2.1. Mi : nÒ nhÑ, khe mi hÑp, m¾t lim dim nh− buån ngñ.
2.2.2. KÕt m¹c :
* Xung huyÕt: ë líp n«ng, t¹o mµu ®á hång ®Òu trªn diÖn réng. Ngoµi vÞ trÝ ®Æc hiÖu
lµ kÕt m¹c sôn mi trªn hiÖn t−îng nµy cßn cã ë kh¾p kÕt m¹c.
* Hét: Hét lµ sù tËp hîp c¸c tÕ bµo lympho thµnh nang. ë gi÷a hét lµ trung t©m
s¸ng gåm c¸c tÕ bµo lympho non, xung quanh lµ c¸c tÕ bµo lympho ®· biÖt ho¸ cã
mµu sÉm. Hét lµm cho kÕt m¹c trë nªn sÇn sïi. VÒ ®¹i thÓ hét cã kÝch th−íc
kho¶ng tõ 0,5-1mm, cã thÓ ®øng riªng rÏ gi÷a nh÷ng chç ph©n nh¸nh m¹ch m¸u
cho nªn tr«ng gièng nh− tæ chim g¸c trªn cµnh c©y. Còng cã thÓ gÆp hiÖn t−îng hét
n»m tËp trung ¸p s¸t vµo nhau hoÆc thËm chÝ nh− chång ®èng lªn nhau vµ khi ®ã
gäi lµ hét ®óc nhËp. Hét non cã mµu trong, hét giµ cã mµu tr¾ng ®ôc tr«ng nh− hét
r«m s¶y vµ rÊt dÔ vì. ë trªn mét m¾t, hét còng kh«ng nhÊt thiÕt cïng ®é tuæi mµ cã
thÓ xen kÏ c¸c hét nhiÒu ®é tuæi. Hét lµ biÓu hiÖn sù ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ
®èi víi t¸c nh©n Chlamydia. VÞ trÝ ®Æc hiÖu cña hét trong bÖnh m¾t hét lµ ë kÕt m¹c
sôn mi trªn vµ ë gi¸c m¹c tuy nhiªn nã cã thÓ cã ë bÊt cø vÞ trÝ nµo trªn m¾t nhÊt lµ
ë nh÷ng vïng m¾t hét l−u ®Þa, bÖnh nÆng. §©y lµ ®iÒu cÇn l−u ý ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn
víi hét cña c¸c viªm kÕt m¹c kh¸c.
* ThÈm lËu: Do th©m nhiÔm nh÷ng tÕ bµo viªm tho¸t m¹ch lµm cho kÕt m¹c dµy
lªn (nh− miÕng th¹ch) che mê m¹ch m¸u ë phÝa d−íi.
* Nhó gai (ph©n biÖt víi hét): Nh« lªn trªn bÒ mÆt kÕt m¹c. B¶n chÊt cña nhó gai lµ
khèi tæ chøc liªn kÕt t¨ng sinh mµ trung t©m lµ mét trô m¹ch ®i th¼ng gãc víi bÒ
2
mÆt kÕt m¹c t¹o nªn h×nh ¶nh chÊm m¸u li ti. Nhó gai kh«ng ph¶i lµ h×nh ¶nh ®Æc
hiÖu cña m¾t hét mµ cßn cã thÓ gÆp trong nhiÒu bÖnh viªm kh¸c cña kÕt m¹c.
* SÑo: Lµ tæ chøc x¬ t¹o nªn nh÷ng vÖt tr¾ng ãng ¸nh nh− xµ cõ, cã khi kÕt thµnh
m¹ng l−íi. SÑo lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh x¬ ho¸ sau khi hét bÞ vì ®i. SÑo g©y co
róm kÕt m¹c g©y c¹n tói cïng kÕt m¹c, côp mi vµ quÆm, t¾c ®−êng dÉn lÖ.
Trong c¸c viªm kÕt m¹c hét chØ cã hét do Chlamydia trachomatis míi t¹o
thµnh seä.
2.2.3. Gi¸c m¹c :
* Hét vµ lâm hét trªn gi¸c m¹c: Cïng víi kÕt m¹c sôn mi trªn, gi¸c m¹c còng lµ vÞ
trÝ ®Æc hiÖu cña bÖnh m¾t hét.
- Hét cã mµu h¬i xam x¸m, h×nh bÇu dôc, n»m däc theo vïng r×a phÝa cùc trªn gi¸c
m¹c.
- Lâm hét: Lµ di chøng cña hét, thÊy rÊt râ v× xung quanh lµ nÒn tr¾ng, ë gi÷a trong.
- Mµng m¸u m¾t hét (pannus): Pannus ®i tõ vïng r×a phÝa 12h h−íng vÒ phÝa trung
t©m gi¸c m¹c. Giíi h¹n d−íi cña nã lµ mét vßng cung mµ ®Ønh cña vßng cung nµy
h−íng vÒ phÝa 6h. Thµnh phÇn cña pannus gåm :
* M¹ch míi (t©n m¹ch).
* ThÈm lËu gi¸c m¹c.
* Hét.
C¸c yÕu tè nµy t¹o thµnh mét líp mµng dµy che mê mèng m¾t ë phÝa sau.
2.3. Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n:
- Hét trªn kÕt m¹c sôn mi trªn (cã 5 hét trë lªn).
- Hét hoÆc lâm hét ë vïng r×a (dÊu hiÖu rÊt cã gi¸ trÞ).
- Mµng m¸u gi¸c m¹c cùc trªn.
- SÑo ®iÓn h×nh trªn kÕt m¹c.
- CËn l©m sµng:
* ThÊy thÓ vïi CPH (Corpuspul de Prowazek - Hanberstedter) b¾t mµu
Giemsa ®á tÝm n»m ë mét phÝa cña nh©n tÕ bµo.
* N¹o hét nhuém thÊy tÕ bµo ho¹i tö .
Cø cã 2 trong 4 tiªu chuÈn l©m sµng trªn lµ chÈn ®o¸n ch¾c ch¾n. ë nh÷ng
vïng m¾t hét l−u hµnh th× chØ cÇn cã mét tiªu chuÈn lµ ®ñ.
3
III. Ph©n lo¹i
Trªn ph−¬ng diÖn l©m sµng vµ nghiªn cøu, ng−êi ta vÉn sö dông ph©n lo¹i cò
cña WHO mµ c¬ së lµ ph©n lo¹i cña Mac Callan:
3.1. Tr D: M¾t hét nghi ngê (Trachoma dubium)
3.2. Tr I: Trachoma s¬ ph¸t.
- XuÊt hiÖn pannus: mét nÒn mê cña gi¸c m¹c cùc trªn víi mét vµi t©n m¹ch.
- Hét non trªn kÕt m¹c sôn mi trªn, hét nhá vµ ch−a cã trung t©m s¸ng.
- Ph× ®¹i gai nhó lÊm tÊm ®á.
- ThÈm lËu kÕt m¹c nhÑ, vÉn cßn thÊy râ ®ñ c¸c nh¸nh m¹ch m¸u kÕt m¹c.
3.3. Tr II: Trachoma toµn ph¸t
- Hét chiÕm −u thÕ. Hét mÒm, dÔ vì vµ ®· cã trung t©m s¸ng.
- Ph× ®¹i gai nhó.
- ThÈm lËu m¹nh che mê tÊt c¶ c¸c m¹ch m¸u.
- Pannus: Réng vµ nhiÒu hét.
- Cã thÓ thÊy tæn th−¬ng trªn gi¸c m¹c do hét vì g©y loÐt ...
3.3. Tr III: Lµm sÑo
- T×nh tr¹ng sÑo vµ hét xen kÏ cho ®Õn hÕt hét.
- NhiÒu ®¸m, æ thÈm lËu.
- Cßn nhó gai.
- Cßn mµng m¸u gi¸c m¹c nh−ng cã biÓu hiÖn b¾t ®Çu tho¸i lui.
Giai ®o¹n nµy cßn ®−îc chia ra:
Tr IIIa: hét −u thÕ h¬n sÑo.
Tr IIIb: sÑo −u thÕ h¬n hét.
Tr IIIc: hÕt hét nh−ng cßn thÈm lËu, c−¬ng tô ...
3.4. Tr IV : Thµnh sÑo.
HÕt hét, hÕt thÈm lËu, hÕt nhó gai, sÑo ho¸ hoµn toµn.
N¨m 1987, Tæ chøc y tÕ thÕ giíi ®−a ra mét b¶ng ph©n lo¹i nhanh bÖnh m¾t
hét ®Ó phôc vô cho c«ng t¸c phßng chèng bÖnh trªn diÖn réng. C¸c dÊu hiÖu cña
m¾t hét ®−îc tËp trung vµo 5 tiªu chuÈn:
4
- T.F. (Trachomatous inflammation - Follicule): Viªm m¾t hét møc ®é võa, tæn
th−¬ng chñ yÕu lµ hét (cã ≥ 5 hét trªn kÕt m¹c sôn mi trªn) kÌm theo thÈm lËu
møc ®é võa.
- T.I. (Trachomatous inflammation - Intense): Viªm m¾t hét nÆng, th©m nhiÔm
dÇy vµ to¶ lan che lÊp ≥ 50% c¸c nh¸nh s©u cña hÖ thèng m¹ch m¸u kÕt m¹c
sôn mi trªn.
- T.S. (Trachomatous scarring): SÑo trªn kÕt m¹c sôn mi trªn.
- T.T. (Trachomatous trichiasis): L«ng xiªu, quÆm.
- C.O. (Corneal opacity): SÑo ®ôc trªn gi¸c m¹c.
Víi b¶ng ph©n lo¹i ®¬n gi¶n nµy ng−êi ta cã thÓ huÊn luyÖn nhanh cho nh÷ng
ng−êi kh«ng ph¶i nh©n viªn y tÕ còng cã thÓ tham gia ®iÒu tra bÖnh m¾t hét ®Ó
phôc vô cho c«ng t¸c phßng chèng bÖnh trªn diÖn réng.
IV. TiÕn triÓn, biÕn chøng vµ ®iÒu trÞ c¸c biÕn chøng.
M¾t hét cã thÓ tù khái nÕu ë thÓ nhÑ vµ kh«ng bÞ tiÕp nhiÔm. NÕu kh«ng ®−îc
®iÒu trÞ, bÖnh diÔn biÕn l©u ngµy, tiÕp nhiÔm nhiÒu ®ît sÏ dÉn ®Õn nhiÒu biÕn chøng.
4.1. ë mi:
- Viªm toÐt bê mi: M¾t ®á, bê mi ®á, −ít vµ nhiÒu dö b¸m, l«ng mi bÕt dö.
§iÒu trÞ: lau röa b»ng dung dÞch kh¸ng sinh, n−íc l¸, tra thuèc kh¸ng sinh t¹i m¾t
kÕt hîp ®iÒu trÞ t¸c nh©n m¾t hét.
- QuÆm: Do sÑo kÕt m¹c co kÐo uèn sôn thµnh lßng m¸ng, côp c¶ hµng l«ng
mi vµo trong chµ lªn bÒ mÆt kÕt, gi¸c m¹c. X−a kia, c¸c thµy thuèc ë ta hay dïng
c¸ch quyÒn mi tøc lµ cÆp g¾p cho ®Õn khi ho¹i tñ mét v¹t da däc theo bê mi. C¸ch
lµm nµy còng kh¾c phôc ®−îc Ýt nhiÒu hiÖn t−îng l«ng mi chäc vµo kÕt-gi¸c m¹c
tuy nhiªn do diÖn tÝch v¹t da lo¹i bá kh«ng chñ ®éng ®−îc diÖn tÝch theo yªu cÇu ë
tõng vÞ trÝ cho nªn hay g©y biÕn d¹ng mi h×nh dÊu ^. Ngµy nay quÆm th−êng ®−îc
mæ theo c¸c ph−¬ng ph¸p Panas, Cuenod-Nataff, Snellen ... ®¶m b¶o cho hµng l«ng
mi lªn ®Òu vµ bê mi vÉn cã ®−îc ®é cong sinh lý.
- L«ng xiªu: Tõng chiÕc hoÆc mét vµi l«ng mi côp vµo trong vµ chµ vµo gi¸c
m¹c, ®iÒu trÞ b»ng c¸ch ®èt ®iÖn hoÆc bøng l«ng xiªu.
5