Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam: Phần 1

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

218
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(NB)Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam: Phần 1 đề cập chủ yếu các vấn đề khái niệm văn hóa và hệ thống văn hóa, tiến trình văn hóa Việt Nam, những đặc trưng văn hóa của cộng đồng người Việt. Để hiểu rõ hơn về giáo trình mời các bạn cùng tham khảo tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam: Phần 1

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN PHÙNG QUÝ NHÂM Tài liệu lưu hành nội bộ - 2002
LÔIØ MÔÛ ÑAU À Treân böôùc ñöôøng phaùt trieån, moãi daân toäc, duø lôùn hay beù ñeàu töï khaúng ñònh baûn saéc vaên hoùa cuûa mình. Nhaát laø trong thôøi ñaïi haäu coâng ngheä ngaøy nay, ñieàu aáy caøng ñöôïc yù thöùc roõ reät. Moãi daân toäc ñeàu phaûi bieát lyù lòch vaên hoùa cuûa mình, moãi con ngöôøi phaûi coù caên cöôùc vaên hoùa cuûa daân toäc mình. Ai ñaùnh maát lyù lòch vaên hoùa, caên cöôùc vaên hoùa daân toäc mình ngöôøi aáy seõ laïc höôùng ñi trong moät thôøi ñaïi coù nhieàu bieán ñoåi nhö hieän nay. Thaät ñaùng buoàn khi moãi chuùng ta khoâng hieåu gì veà neàn vaên hoùa cuûa daân toäc mình. Khi chöa hieåu mình thaät khoù loøng hieåu ngöôøi khaùc. Chæ coù theå hieåu neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa caùc daân toäc khaùc khi anh ñaõ hieåu ñöôïc neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa daân toäc mình. Vôùi moät tinh thaàn, moät yù thöùc nhö vaäy, chuùng ta tìm hieåu vaên hoùa Vieät Nam. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam seõ ñeà caäp chuû yeáu caùc vaán ñeà sau: 1. Xaùc ñònh khaùi nieäm vaên hoùa vaø heä thoáng vaên hoùa. 2. Tieán trình vaên hoùa Vieät Nam. 3. Nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät.
KHAÙI NIEÄM VAÊN HOÙA, HEÄ THOÁNG VAÊN HOÙA I. XAÙC ÑÒNH KHAÙI NIEÄM VAÊN HOÙA : 1. Thuaät ngöõ vaên hoùa trong caùch hieåu cuûa ngöôøi Trung Hoa coå : Theo caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Trung Quoác hieän nay thì coù 160 caùch hieåu, caùc quan nieäm khaùc nhau. Vaø caùch hieåu thôøi xöa khaùc caùch hieåu ngaøy nay. Thôøi xöa, töø vaên hoùa trong “Chu Dòch” ñöôïc taùch thaønh hai töø vaên vaø hoùa : “Quan hoà nhaân vaên, dó hoùa thaønh thieân haï”. (Xem daùng veà con ngöôøi, laáy ñoù maø giaùo hoùa thieân haï) Nghóa goác cuûa töø vaên laø veû ñeïp do maøu saéc taïo ra. Vaên laø hình thöùc ñeïp ñeõ trong leã, nhaïc, trong cai trò, trong ngoân ngöõ, trong caùch cö xöû .... Ñeán thôøi Taây Haùn, Löu Höôùng (77 tröôùc CN) ñaõ söû duïng töø vaên hoùa sôùm nhaát, ñöôïc hieåu nhö moät phöông thöùc giaùo hoùa con ngöôøi : “Duøng vaên hoùa khoâng thay ñoåi ñöôïc seõ chinh phaït”. Veà sau, töø vaên hoùa ñöôïc hieåu nhö laø moät phöông thöùc ñeå xaây döïng cuoäc soáng, xaây döïng xaõ hoäi : “Vaên hoùa noäi taäp Vuõ coâng ngoaïi tö” (Vaên hoùa laøm cho beân trong hoøa muïc Vuõ coâng ñeå söûa sang beân ngoaøi) 2. Quan nieäm vaên hoùa hieän nay : Töø vaên hoùa (tieáng Latin: Cultus). Cultusagri coù nghóa troàng troït ngoaøi ñoàng, Cultusanimi coù nghóa laø troàng troït tinh thaàn. Caùch hieåu phoå bieán hieän nay, vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn maø loaøi ngöôøi ñaõ taïo ra trong tieán trình lòch söû. Vaên hoùa laø toång hoøa caùc phöông tieän sau: - Heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn. - Nhöõng hoaït ñoäng nhaèm thoûa maõn nhu caàu tinh thaàn cuûa con ngöôøi. - Heä thoáng tri thöùc vaø kieán thöùc cuûa daân toäc, loaøi ngöôøi. - Trình ñoä cao trong sinh hoaït xaõ hoäi. Vaên hoùa cuûa moät thôøi ñaïi, moät thôøi kyø lòch söû nhaát ñònh. Vaên hoùa coù theå hieåu theo moät nghóa roäng bao goàm: - Ñoù laø phöông thöùc saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát: phöông phaùp, coâng cuï, quaù trình coâng ngheä ....
- Sinh hoaït vaät chaát : aên, maëc, ôû ñi laïi ... - Toå chöùc coäng ñoàng (gia ñình, laøng nöôùc…) - Sinh hoaït tinh thaàn : tín ngöôõng, toân giaùo, phong tuïc, leã hoäi ... - Kieán thöùc vaø tri thöùc veà töï nhieân vaø xaõ hoäi. - Ñôøi soáng tö töôûng, tình caûm, quan nieäm ñaïo ñöùc, nhaän thöùc veà theá giôùi, veà nhaân sinh. Theo Thuû töôùng AÁn Ñoä Jawa Harlal Neâhru, vaên hoùa coù 3 phöông dieän : tö töôûng, phöông phaùp, lao ñoäng say söa beàn bó (baøi phaùt bieåu trong leã thaønh laäp Ban lieân laïc vaên hoùa vôùi nöôùc ngoaøi cuûa AÁn Ñoä ngaøy 09/04/1950 – Baùo Nhaân Daân ñaêng laïi thaùng 02/1990). Cöïu Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ vieát : “Noùi tôùi vaên hoùa laø noùi tôùi moät laõnh vöïc voâ cuøng phong phuù vaø roäng lôùn, bao goàm taát caû nhöõng gì khoâng phaûi laø thieân nhieân maø coù lieân quan ñeán con ngöôøi trong suoát quaù trình toàn taïi, phaùt trieån, quaù trình con ngöôøi laøm neân lòch söû ... Coát loõi cuûa söùc soáng daân toäc laø vaên hoùa vôùi nghóa bao quaùt vaø cao ñeïp nhaát cuûa noù, bao goàm caû heä thoáng giaù trò : tö töôûng vaø tình caûm, ñaïo ñöùc vaø phaåm chaát, trí tueä vaø taøi naêng, söï nhaïy caûm vaø söï tieáp thu caùi môùi töø beân ngoaøi, yù thöùc baûo veä baûn saéc vaø baûn lónh cuûa coäng ñoàng daân toäc, söùc ñeà khaùng vaø söùc chieán ñaáu ñeå baûo veä mình vaø khoâng ngöøng lôùn maïnh”(1) 3. Vaên hoùa, vaên hieán, vaên minh: a. Vaên hoùa : Vaên hoùa coù nhieàu nghóa. Theo nghóa roäng: Vaên hoùa laø trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh trong lòch söû xaõ hoäi vaø con ngöôøi; laø taát caû nhöõng caùi gì do con ngöôøi saùng taïo ra. Vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình lòch söû, mang ñaäm baûn saéc daân toäc. ÔÛ ñaây, chuùng ta coù theå gaëp vôùi quan nieäm cuûa ngaøi Federico Mayor: “Vaên hoùa laø toång theå soáng ñoäng caùc hoaït ñoäng saùng taïo cuûa con ngöôøi dieãn ra trong quaù khöù cuõng nhö trong hieän taïi. Qua haøng theá kyû, caùc hoaït ñoäng saùng taïo aáy caáu thaønh moät heä thoáng giaù trò, truyeàn thoáng, thò hieáu, thaåm myõ vaø loái soáng döïa vaøo ñoù töøng daân toäc khaûng ñònh baûn saéc rieâng cuûa mình”. b. Vaên hieán : Vaên hieán laø nhöõng giaù trò tinh thaàn, ñaïo lyù cuûa moät “daân toäc”. Khaùi nieäm vaên hieán ñöôïc söû thaàn Ngoâ Só Lieân noùi ñeán trong cuoán Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö: “Nöôùc ta laø nöôùc Vaên hieán baét ñaàu töø thôøi Só Nhieáp” Nguyeãn Traõi trong huøng vaên: “Bình Ngoâ Ñaïi Caùo” cuõng ñaõ vieát: “Nhö nöôùc Ñaïi Vieät ta töø tröôùc. Voán xöng neàn Vaên hieán ñaõ laâu” Phạm Văn Đồng: Văn hoá và đổi mới, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 1994 tr.16 1
c. Vaên minh: Vaên minh laø nhöõng giaù trò ñöôïc xaùc laäp trong söï tieán boä veà khoa hoïc kyõ thuaät, khoa hoïc vaø coâng ngheä trong loái soáng vaø söï vaän duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong ñôøi soáng moãi ngöôøi, trong cuoäc soáng cuûa moãi daân toäc. Nhö H.Momdjian ñaõ nhaän ñònh: “Chæ ñeán moät giai ñoaïn môùi veà chaát trong söï phaùt trieån coâng cuï vaø hoaït ñoäng saûn xuaát cuøng vôùi vaên hoùa tinh thaàn môùi baùo hieäu laø vaên minh xuaát hieän”(2) Vaên hoùa vaø vaên minh : trong cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng ngöôøi, moät taäp tuïc, moät phong tuïc naøo ñoù coù theå ñoù laø bieåu hieän vaên hoùa. Thoùi quen maëc cuûa cö daân Tieåu Vöông quoác Micro-Neâcia laø moät hieän töôïng vaên hoùa nhöng khoâng theå xem laø vaên minh. Ngöôïc laïi, coù nhieàu daân toäc, nhieàu quoác gia ñaït ñöôïc ñeán trình ñoä vaên minh nhö nhau, nhöng neàn vaên hoùa cuûa moãi daân toäc laïi coù ñaëc ñieåm, coù baûn saéc khaùc nhau. Ví duï, vaên minh AÂu Myõ coù theå ngang vôùi vaên minh Nhaät, song veà vaên hoùa thì Myõ vaø Nhaät laïi hoaøn toaøn khaùc nhau veà baûn saéc. Ngöôøi coõng nhau nhaûy muùa (töôïng ñoàng Ñoâng Sôn) Neáu khaùi nieäm vaên hoùa ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng giaù trò do baøn tay vaø khoái oùc con ngöôøi taïo ra (töùc khoâng phaûi caùi voán coù trong töï nhieân, do töï nhieân ban phaùt) thì vaên minh trong moät yù nghóa nhaát ñònh haøm chöùa nhöõng yeáu toá, nhöõng giaù trò tích cöïc nhö laø moät toång theå. Vaên minh laø moät khaùi nieäm lòch söû. ÔÛ moãi thôøi ñaïi lòch söû, vaên minh gaén lieàn vôùi söï tieán boä trong saûn xuaát vaät chaát vôùi söï hình thaønh moät trình ñoä vaên minh tinh thaàn môùi veà chaát, ñem laïi cho con ngöôøi nhöõng giaù trò môùi, tích cöïc goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, cuûa coäng ñoàng vaø caù nhaân. Theo nhaø nghieân cöùu Phan Ngoïc, thì nghieân cöùu vaên hoùa laø nghieân cöùu maët tónh, bao goàm leã hoäi phong tuïc, sinh hoaït vaät chaát, theå cheá xaõ hoäi, chính trò, ngheä thuaät ... Nghieân cöùu vaên minh laø nghieân cöùu maët ñoäng, nghieân cöùu söï tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät vaø coâng ngheä, vaø söï aùp duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong cuoäc soáng cuûa moãi daân toäc. 4. Vaên hoùa Vieät Nam trong boái caûnh cuûa vaên hoùa Ñoâng AÙ hay Ñoâng Nam AÙ : Theo giôùi nghieân cöùu vaên hoùa phöông Taây, caùc nhaø vaên hoùa hoïc xeáp vaên hoùa Vieät Nam vaøo khu vöïc vaên hoùa Ñoâng AÙ. Tieâu bieåu laø coâng trình: Moät coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû (A Study of history – xuaát baûn ôû Luaân Ñoân) hoïc giaû ngöôøi Anh Arnorld Toynbec ñaõ ñieåm ñeán 34 neàn vaên minh ñaëc saéc treân toaøn theá giôùi. Trong soá 34 neàn vaên minh aáy chæ coøn laïi 18 neàn vaên 2 Nhöõng coät moác lòch söû, NXB Maùc Leâ-nin, HN, 1986, tr. 167.
minh ñang toàn taïi vaø phaùt trieån. Neàn vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam laø moät trong 18 neàn vaên hoùa, vaên minh aáy. Nhaø hoïc giaû xeáp vaên hoùa, vaên minh Trung Hoa, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân vaø Vieät Nam vaøo cuøng moät loaïi vì coù nhöõng neùt töông ñoàng. Vaên minh Trung Hoa laø trung taâm, laø ngoïn nguoàn. Coøn caùc neàn vaên minh Nhaät Baûn, Trieàu Tieân vaø Vieät Nam laø neàn vaên minh veä tinh. A. Tonybec cho raèng 4 neàn vaên minh naøy taïo neân moät vuøng vaên hoùa rieâng bieät. Ñoù laø vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ (Asie Orientale). Neùt chung cô taàng cuûa caùc neàn vaên minh naøy laø taâm linh con ngöôøi. Nhöng theo Giaùo sö Ñinh Gia Khaùnh trong cuoán “Vaên minh daân gian Vieät Nam trong boái caûnh vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ” (NXB KHXH, HN, 1993) oâng cuõng khoâng hoaøn toaøn baùc boû quan ñieåm cuûa caùc nhaø vaên hoùa phöông Taây khi xeáp vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam vaøo khu vöïc Ñoâng AÙ. Nhöng ñieàu caàn löu yù laø ôû choã nöôùc ta laø nöôùc thuoäc vuøng Ñoâng Nam AÙ (3), do vaäy caàn ñaët vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ. Coù nhö vaäy thì môùi traùnh caùi nhìn phieán dieän trong khi nghieân cöùu vaên hoùa Vieät Nam caàn lieân heä vôùi caùc neàn vaên hoùa laân caän nhöng coù aûnh höôûng khaùc nhau, hoaëc ít, hoaëc nhieàu ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån vaên hoùa Vieät Nam. 5. Vaên hoùa phöông Ñoâng vaø phöông Taây : Coù yù kieán cho raèng caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng, chaâu Phi laø nhöõng neàn vaên hoùa thieáu lyù tính, thieáu söï khai saùng cuûa vaên hoùa, vaên minh Chaâu AÂu. Nhaän ñònh aáy laø khoâng hôïp lyù. Nhaø thô AÁn Ñoä Rabin Tagore coù laàn ñaõ phaùt bieåu “Ñaõ coù luùc toâi tin raèng nguoàn suoái cuûa vaên minh coù theå phaùt nguoàn töø traùi tim Chaâu AÂu. Nhöng baây giôø, khi toâi saép töø giaõ coõi ñôøi nieàm tin ñoù ñaõ töø boû toâi. Toâi nhìn quanh vaø thaáy tro taøn ñoå naùt cuûa moät neàn vaên minh ñaày töï haøo vöông vai. Tuy nhieân toâi khoâng phaùn caõi caùi toâi ñaõ maát loøng tin vaøo con ngöôøi. Coù leõ bình minh seõ ñeán töø phöông Ñoâng... nôi maët trôøi moïc”. Dó nhieân moãi neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa nhaân loaïi ñeàu coù giaù trò lòch söû, coù yù nghóa tích cöïc trong söï phaùt trieån xaõ hoäi. Song do ñaëc ñieåm veà ñòa lyù, lòch söû, ngoân ngöõ... vaên hoùa phöông Taây vaø vaên hoùa Phöông Ñoâng coù nhöõng neùt khaùc nhau. Vaên hoùa Phöông Taây thöôøng ñi tìm caùi dò bieät cuûa caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong töï nhieân, trong xaõ hoäi vaø tö duy. Ñieàu naøy do aûnh höôûng, chi phoái cuûa chuû nghóa duy lyù. Trieát hoïc duy lyù nhìn söï vaät, hieän töôïng trong söï phaân caét, phaân giaûi. Vaên hoùa phöông Taây coi troïng lyù tính, coi troïng vaø ñaït ñeán vaên minh vaät chaát. Tö duy cuûa ngöôøi Phöông Taây laø tö duy tuyeán. Vaên hoùa Phöông Ñoâng ñi tìm caùi hoøa ñoàng, caùi dung hôïp. Vaên hoùa phöông Ñoâng lyù giaûi caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong tính löôõng phaân, löôõng hôïp: aâm-döông, nhaät-nguyeät, trôøi ñaát... vaên hoùa phöông Ñoâng chuù yù caùc chieàu kích cuûa lyù tính. Vaên hoùa phöông Ñoâng vöôn tôùi caùc giaù trò tinh thaàn, tö duy cuûa ngöôøi phöông Ñoâng laø tö duy tröôøng. 3 Khaùi nieäm : Vuøng ÑNAÙ goàm 10 nöôùc : Vieät Nam, Laøo, Campuchia, Thaùi Lan, Mieán Ñieän, Malaixia, Indonexia, Philippine, Bruneâi. Thôøi tieàn söû vuøng ÑNAÙ coù Hoa Nam (Trung Quoác hieän nay).
Moät ñaëc ñieåm nöõa cuûa loái soáng phöông Ñoâng laø con ngöôøi luoân luoân soáng coäng sinh vôùi quaù khöù, vôùi truyeàn thoáng, ví duï nhö yù thöùc veà doøng hoï, veà gia toäc, veà söï thôø cuùng toå tieân. Coù theå trong vaên hoùa phöông Taây, con ngöôøi quay veà quaù khöù nhö laø moät thaùi ñoä ngöôõng moä, chöù khoâng phaûi laø moät thaùi ñoä coäng sinh. Coäng sinh ñöôïc hieåu nhö laø moät thaùi ñoä toân troïng ngöôõng moä, vöøa laø moät löïc ñaåy, moät söùc maïnh thoâi thuùc tinh thaàn con ngöôøi hieän taïi. Ngöôøi phöông Ñoâng khoâng lyù giaûi caùi cheát, song hoï tin linh hoàn con ngöôøi cheát vaãn hieän höõu trong taâm töôûng cuûa ngöôøi ñang soáng, vaø bieát ñeà ra nhöõng caùch öùng xöû thích hôïp cho con ngöôøi. Theá kyû VI nöôùc CV, Toân Thaát Baù ñaõ xaùc laäp ba ñieåm toàn taïi maõi khoâng hö naùt ñoái vôùi moãi con ngöôøi. Ñoù laø luaät tam baát huû cho moãi con ngöôøi: Laäp ñöùc, Laäp coâng, Laäp ngoân. 6. Vaán ñeà noäi sinh, ngoaïi sinh vaø coäng sinh ñoái vôùi vaên hoùa daân toäc: - Noäi sinh: Nhöõng yeáu toá noäi sinh laø nhöõng yeáu toá quy ñònh vaø quyeát ñònh baûn saéc daân toäc cuûa moãi neàn vaên hoùa. - Ngoaïi sinh: laø nhöõng yeáu toá beân ngoaøi aûnh höôûng, taùc ñoäng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp tôùi söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa daân toäc. - Coäng sinh: treân cô sôû nhöõng yeáu toá noäi sinh vaø ngoaïi sinh, vaên hoùa daân toäc tìm thaáy nhöõng nhaân toá tích cöïc, höõu ích ñeå phaùt trieån moät caùch ña daïng, phong phuù neàn vaên hoùa daân toäc.
II. HEÄ THOÁNG PHAÂN CHIA VAÊN HOÙA : Nhö treân ñaõ xaùc ñònh vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn. ÔÛ ñaây caàn xaùc laäp heä thoáng vaên hoùa theo moät chæ tieâu nhaát ñònh ñeå khaûo saùt neàn vaên hoùa. Dó nhieân caùch xaùc laäp heä thoáng naøy coù theå khaùc nhau. ÔÛ ñaây chuùng toâi xem heä thoáng vaên hoùa nhö moät caáu truùc noäi taïi, vaän ñoäng vaø taùc ñoäng chuû yeáu cuûa nhöõng yeáu toá noäi sinh. Ñöông nhieân khi xem xeùt töøng yeáu toá coù chuù yù ñeán nhöõng yeáu toá ngoaïi sinh taùc ñoäng ñeán neàn vaên hoùa daân toäc. Theo caùch phaân chia cuûa chuùng toâi, vaên hoùa ñöôïc xem xeùt trong moät caáu truùc nhö sau : - Vaên hoùa cuûa ñoäng ñoàng ngöôøi Vieät : toå chöùc coäng ñoàng Nhaø-laøng-Nöôùc. Vaên hoùa vaät chaát cuûa coäng ñoàng. Vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng. - Vaên hoùa giao tieáp öùng xöû : giao tieáp öùng xöû giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi; giao tieáp öùng xöû vôùi moâi tröôøng töï nhieân; giao tieáp öùng xöû vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi (chuû yeáu laø moâi tröôøng vaên hoùa) - Vaên hoùa thaåm myõ : ñaëc tröng cuûa vaên hoùa thaåm myõ cuûa daân toäc Vieät. - Vieäc xaùc laäp moät heä thoáng nhö vaäy cuõng ñeå tieän cho vieäc khaûo saùt moät neàn vaên hoùa daân toäc, nhöng noù khoâng haún laø tieâu chí cho moïi neàn vaên hoùa. Tuøy theo ñaëc tröng cuûa moãi neàn vaên hoùa ta coù theå xaùc laäp caùc heä thoáng vaên hoùa khaùc nhau.
Phöôïng (chaïm goã, ñình Ñình Baøng, Haø Baéc, 1736)
TIEÁN TRÌNH VAÊN HOÙA VIEÄT NAM Lòch söû chính laø nhöõng böôùc ñi vaên hoùa cuûa con ngöôøi. Coá thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ vieát : “Vaên hoùa laø sôïi chæ ñoû xuyeân suoát toaøn boä lòch söû daân toäc, noù laøm neân söùc soáng maõnh lieät, giuùp coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam vöôït qua bieát bao soùng gioù vaø thaùc gheành töôûng chöøng khoâng theå vöôït qua ñöôïc, ñeå khoâng ngöøng phaùt trieån vaø lôùn maïnh, vieát neân nhöõng trang söû laï luøng bôûi tính kieân cöôøng trong hoaïn naïn, bôûi khí phaùch haøo huøng trong giöõ nöôùc vaø döïng nöôùc” (1) 1. Văn hóa Sơn Vị, Hòa Bình, Phùng Nguyễn Đồng Đậu. * Vaên hoùa Sôn Vò (Laâm Thao, Phuù Thoï) Vaên hoùa Sôn Vò xuaát hieän caùch nay khoaûng 12.000 – 20.000 naêm, vaøo giai ñoaïn cuoái thôøi ñoà ñaù vaø sang ñaàu thôøi ñoà ñaù giöõa. Væa vaên hoùa Sôn Vò traõi doïc töø Laøo Cai, qua Vónh Phuù ñeán taän Ngheä Tónh. Cö daân ngöôøi Vieät coå soáng chuû yeáu trong caùc hang ñoäng hoaëc treân caùc goø ñoài trung du. Ngheà chính cuûa hoï laø saên baét vaø haùi löôïm. Coâng cuï ñöôïc cheá taïo chuû yeáu laø nhöõng hoøn ñaù coøn ôû daïng thoâ sô. * Vaên hoùa Hoøa Bình, Baéc Sôn Vaên hoùa Hoøa Bình, Baéc Sôn toàn taïi caùch ñaây khoâng treân döôùi 10.000 naêm, xuaát hieän vaøo cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù giöõa ñeán ñaàu thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi. Coâng cuï tìm thaáy chuû yeáu laø baèng ñaù: dao, rìu baèng ñaù. Kieåu rìu thöôøng gaëp laø rìu töù giaùc – Caùc coâng cuï, di vaät baèng ñaù ñöôïc gheø, ñeõo. Beân caïnh ñoà ñaù, ñoà goám ñaù xuaát hieän nhöng kieåu daùng vaø kyõ thuaät coøn thoâ sôn. Ngoaøi vieäc saûn xuaát, haùi löôïm, ngöôøi Vieät ñaõ baét ñaàu troàng troït vaø chaên nuoâi. Chính ñieàu naøy cho pheùp chuùng toâi khaúng ñònh : Nöôùc ta cuøng moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc ñöôïc coi laø moät trung taâm noâng nghieäp, ra ñôøi vaøo loaïi sôùm nhaát theá giôùi. * Vaên hoùa Haï Long : Vaên hoùa Haï Long (Quaûng Ninh), Baøu Troù (Quaûng Bình), Caàu Saét (Ñoàng Nai) laø nhöõng neàn vaên hoùa thuoäc cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi, toàn taïi caùch nay khoaûng 4 ñeán 5 vaïn naêm, vôùi nhöõng hieän vaät baèng ñaù khaù tinh xaûo, cö daân töø vuøng ñoài naøy xuoáng vuøng ñoàng baèng. Ngheà chính cuûa hoï laø troàng troït, chaên nuoâi, ñaùnh caù. Töông öùng vôùi ñôøi soáng vaät chaát sô khai laø moät cuoäc soáng tinh thaàn ñôn sô, moäc maïc. * Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Ñoàng Ñaäu (Vónh Phuù) Cuoäc khai quaät taïi di chæ Ñoàng Ñaäu (Vónh Phuùc) ñaõ gaây baát ngôø lôùn cho giôùi khaûo coå hoïc ñaõ xaùc ñònh 4 taàng vaên hoùa noái tieáp nhau: Phuøng Nguyeân (1.700–2.000 naêm TCN), Ñoàng Ñaäu (1.200 – 1.600 naêm TCN), Goø Mum (800 – 1.100 naêm TCN) vaø Ñoàng Sôn (500 – 700 1 Phaïm Vaên Ñoàng (1994), Vaên hoùa vaø ñoåi môùi, NXB Chính trò Quoác gia, HN, t.16, 17.
naêm TCN). Ñaây laø thôøi kyø cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi böôùc sang thôøi kyø ñaàu cuûa thôøi ñaïi kim khí. Vaên hoùa Phuøng Nguyeân phaân boá khaù roäng ôû vuøng ñoàng baèng trung du Baéc Boä vôùi löu vöïc Soâng Hoàng. Cö daân baét ñaàu rôøi caùc haøng ñoäng ra soáng ôû vuøng ven suoái, soâng vaø baét ñaàu laøm nhaø ñeå ôû. Nhaø cuûa ngöôøi Vieät coå laø nhaø saøn. Coâng cuï vaø ñoà trang söùc ñöôïc cheá taïo töø ñaù vaø ñöôïc gheø, maøi tinh xaûo. Beân caïnh caùc ñoà ñaù, moät löôïng ñaùng keå coâng cuï vaø vuõ khí baèng ñoàng ñöôïc xuaát hieän vôùi nhieàu loaïi hình phong phuù nhö rìu, muõi lao, muõi teân, löôõi caâu v.v... Troàng troït ñöôïc phaùt trieån. Luùc ñaàu, ngöôøi Vieät troàng luùa caïn ôû goø ñoài, veà sau troàng luùa nöôùc. Ñeán giai ñoaïn naøy, ngöôøi Vieät coå ñaõ taïo ra moät neàn vaên minh luùa nöôùc – moät trong neàn vaên minh hình thaønh sôùm ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ. ÔÛ vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Ñoàng Ñaäu, ngheà goám vaø kyõ thuaät goám ñaõ phaùt trieån hôn: ña daïng veà chuûng loaïi, kieåu daùng, maøu saéc, hoa vaên, hình trang trí treân Ngöôøi coõng nhau nhaûy muùa (töôïng ñoàng Ñoâng Sôn) goám phong phuù hôn. Goám ñöôïc nung neân chaéc chaén hôn. Song giöõa hoa vaên trang trí vaø kyõ thuaät goám Phuøng Nguyeân vaø Ñoàng Ñaäu cuøng coù söï khaùc nhau :
Goám Phuøng Nguyeân Goám Ñoàng Ñaäu - Goàm maøu naâu, ñoû, ñen - Ngoaøi caùc maøu treân coøn coù maøu vaøng, xaùm - Ñoä nung chöa cao - Ñoä nung cao, goám chaéc - Kieåu daùng ñôn giaûn - Kieåu daùng ña daïng hôn - Hoa vaên trang trí theo hình hoïc - Hoa vaên trang trí phong phuù hôn 2. Quốc gia Văn Lang, Âu Lạc và Văn hóa Đông Sơn. 1. Quoác gia Vaên Lang vaø AÂu Laïc : Quoác gia ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät laø Vaên Lang do caùc vua Huøng ñöùng ñaàu. Kinh ñoâ laø Phong Chaâu (Vuøng Vieät Trì ngaøy nay) thuoäc ñôøi thöù 8 cuûa caùc vua Huøng. Vaên Lang ñöôïc hình thaønh töø 15 boä toäc. Döôùi caùc boä toäc laø laøng. Trong luaän aùn tieán só cuûa mình “Söï sinh thaønh cuûa Vieät Nam”, K.Taylor coù noùi: “Nöôùc Vaên Lang” laø Pokhun (tieáng cuûa ngöôøi Taøy, Thaùi coå) Ñeán ñôøi thöù 18 cuûa caùc vua Huøng, Thuïc Phaùn – moät thöù lính boä toäc AÂu Vieät leân thay, laäp ra nöôùc AÂu Laïc, töï xöng laø An Döông Vöông. Kinh ñoâ cuûa AÂu Laïc laø Coå Loa (huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi ngaøy nay). Quoác gia AÂu Laïc toàn taïi trong thôøi gian ngaén, khoaûng gaàn 30 naêm (töø 208 ñeán 179 naêm TCN) Naêm 207 TCN, moät vieân töôùng nhaø Taàn laø Trieäu Ñaø nhieàu laàn ñem quaân ñaùnh AÂu Laïc nhöng ñeàu thaát baïi, sau ñoù xin giaûng hoøa, roài keát tình thoâng gia, cho con trai laø Troïng Thuûy ôû reã. Troïng Thuûy ñaõ aên caép nhieàu bí maät quaân söï cuûa vua An Döông, ñaëc bieät laø noû thaàn. Troïng Thuûy xin pheùp vua An Döông veà thaêm cha, song kyø thöïc laø ñem bí maät quaân söï veà trình cho Trieäu Ñaø. Cha con Trieäu Ñaø laàn naøy ñem quaân sang ñaùnh AÂu Laïc. Vaø vua An Döông thaát thuû. Töø ñoù nöôùc ta bò phong kieán Trung Hoa ñoâ hoä. Trieäu Ñaø nhaäp caùc boä toäc nöôùc ta vaøo mieàn Nam Trung Quoác vaø ñoåi thaønh Nam Vieät. Naêm thöù 3 TCN Nhaø Haùn trò vì ôû Trung Quoác, tieán ñaùnh Nam Vieät, gieát cha con Trieäu Ñaø, bieán nöôùc ta thaønh caùc chaâu, quaän cuûa Trung Quoác. 2. Vaên hoùa Ñoâng Sôn : - Vaøi neùt veà laøng Ñoâng Sôn : Laøng Ñoâng Sôn gaén lieàn vôùi neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Naêm 1926, moät noâng daân luùc xeû raõnh laøm thuûy lôïi ñaõ tìm ñöôïc moät troáng ñoàng vaø sau ñoù ngöôøi ta khai quaät ôû laøng Ñoâng Sôn nhieàu hieän vaät baèng ñoàng, ñaëc bieät laø coù 126 chieác troáng chuûng loaïi khaùc nhau. Qua nghieân cöùu ngöôøi ta phaùt hieän nhöõng chieác troáng ñoàng naøy thuoäc theá heä thöù 2 sau troáng Ngoïc Luõ. Ngöôøi ta laáy teân Ñoâng Sôn ñaët cho neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Ñoâng Sôn naèm ôû bôø phaûi soâng Maõ, phía Ñoâng Baéc thaønh phoá Thanh Hoùa, caùch phía treân caàu Haøm Roàng 1 km. Coù theå khaúng ñònh: neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn laø söï tieáp noái nhöõng neàn vaên hoùa tieàn söû maø ngöôøi Vieät ñaõ taïo döïng, noù gaén lieàn vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Quoác gia Vaên Lang vaø
AÂu Laïc, vaên hoùa Ñoâng Sôn laø neàn vaên hoùa cuûa thôøi ñaïi kim khí. Neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn ñaït nhieàu thaønh töïu vaên hoùa röïc rôõ, laøm raïng ngôøi theâm baûn tính cuûa daân toäc Vieät. Ñeå hieåu roõ hôn vaán ñeà, chuùng toâi xin giôùi thieäu baøi “Quaù trình hình thaønh nöôùc Vaên Lang” (trích trong cuoán “Lòch söû Vieät Nam”, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, HN, 1985) QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH NÖÔÙC VAÊN LANG Thôøi Huøng Vöông vôùi thôøi gian toàn taïi khoaûng 2000 naêm TCN, bao quaùt caùc giai ñoaïn phaùt trieån töø sô kyø thôøi ñaïi ñoàng thau ñeán sô kyø thôøi ñaïi saét, phaûi ñöôïc quan nieäm vaø nghieân cöùu nhö moät thôøi kyø lôùn cuûa lòch söû, nhö moät quaù trình vaän ñoäng noùi chung laø töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töøng boä phaän, töøng hình thaùi cuõng coù böôùc thònh suy cuûa noù. Vaøo ñaàu thôøi Huøng Vöông, töông öùng vôùi giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, moät soá chuyeån bieán quan troïng ñaõ ñöôïc ghi nhaän. Ñoù laø söï phaùt trieån cuûa ngheà noâng troàng luùa nöôùc, ngheà chaên nuoâi, ngheà goám, söï phaùt trieån ñeán möùc hoaøn haûo cuûa ngheà cheá taùc ñaù, vaø nhaát laø söï xuaát hieän cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau. Nhöng nhìn chung, coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù vaãn hoaøn toaøn chieám öu theá, neàn kinh teá coøn mang tính chaát nguyeân thuûy. Phaûi chaêng ñoù laø tình traïng ñöôïc phaûn aùnh trong truyeàn thuyeát : “Luùc quoác sô, ñoà duøng cuûa daân chöa ñuû, phaûi laáy voû caây laøm aùo, deät coû oáng laøm chieáu, laáy gaïo ngaâm laøm röôïu, laáy caây quang lang laøm thöùc aên....” (1) Traûi qua caùc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu, Goø Mun, Ñoâng Sôn, neàn kinh teá caøng ngaøy caøng phaùt trieån maïnh meõ vaø ñaït ñeán moät trình ñoä khaù cao. Coâng cuï ñaù ñöôïc thay theá daàn baèng nhöõng coâng cuï ñoàng thau, roài coâng cuï saét. Neàn kinh teá bao goàm nhieàu ngaønh, ngheà, trong ñoù noâng nghieäp troàng luùa nöôùc trôû thaønh ngaønh chuû ñaïo. Veà noâng nghieäp, giai ñoaïn Goø Mun vaø Ñoàng Sôn ñaùnh daáu moät böôùc tieán lôùn lao. Ngoaøi rìu ñoàng ñöôïc söû duïng ñeå khai phaù ñaát ñai, töø giai ñoaïn Goø Mun ñaõ tìm thaáy nhöõng löôõi lieàm ñoàng vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn thì tìm thaáy haøng loaït löôõi caøy ñoàng, nhíp ñoàng vaø cuoác, mai, thuoång baèng saét. Lieàm ñoàng vaø nhíp ñoàng laø nhöõng coâng cuï saét, duøng ñeå thu hoaïch luùa. Löôõi caøy cuøng vôùi cuoác, mai, thuoång.... laø nhöõng coâng cuï laøm ñaát ñeå gieo troàng. Ngoaøi ra, haún coøn nhieàu loaïi coâng cuï baèng tre, goã khoâng ñöôïc baûo toàn ñeán nay. Tröôùc ñaây, ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät soá löôõi caøy ñoàng trong caùc di tích thuoäc vaên hoùa Ñoâng Sôn, ít ra ñaõ coù 79 löôõi. Gaàn ñaây, taïi Coå Loa (Haø Noäi) ngöôøi ta tìm thaáy moät troáng ñoàng ñöôïc choân ôû ñoä saâu 30cm, beân trong chöùa hôn 100 hieän vaät ñoàng thau, trong soá aáy coù 96 löôõi caøy ñoàng. Löôõi caøy ñoàng goàm nhieàu loaïi kích thöôùc khaùc nhau, thöôøng coù hình caùnh böôùm, hình gaàn tam giaùc hay hình gaàn quaû tim. Caên cöù vaøo kích thöôùc, hình daùng, caáu taïo, veát moøn ôû coâng cuï, nhaát laø caáu taïo cuûa hoïng, nhieàu nhaø khoa hoïc xaùc nhaän ñaây laø nhöõng löôõi caøy thöïc söï vôùi coâng duïng duøng ñeå reõ ñaát vaø laät ñaát moät caùch lieân tuïc baèng löïc keùo chöù khoâng phaûi duøng ñeå xaén hay xôùi Ñaát töøng nhaùt nhö mai, thuoång, cuoác. Nhö vaäy laø moät neàn noâng 1 Vuõ Quyønh, Kieàu Phuù, Lónh Nam chích quaùi, sñd, tr.23.
nghieäp duøng caøy vôùi nhöõng löôõi caøy baèng kim loaïi ñaõ ra ñôøi vaø phaùt trieån, thay theá daàn cho neàn noâng nghieäp duøng cuoác tröôùc ñoù. Caøy coù theå keùo baèng söùc ngöôøi hay söùc suùc vaät. Nhöõng löôõi caøy hình caùnh böôùm thöôøng coù kích thöôùc nhoû, daøi 4cm, roäng töø 10-13cm. Nhöõng löôõi caøy hình gaàn tam giaùc hay quaû tim lôùn hôn, nhö löôõi caøy ôû xoùm Nhoài, Coå Loa daøi 24cm, roäng 18cm. Vôùi nhöõng löôõi caøy côõ lôùn nhö vaäy vaø vôùi vieäc nuoâi traâu, boø ñaõ phaùt trieån thôøi baáy giôø, coù nhieàu khaû naêng con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng traâu boø ñeå keùo caøy. Tröôùc khi löôõi caøy saét ra ñôøi vaøo nhöõng theá kyû tröôùc sau coâng nguyeân, vieäc duøng löôõi caøy ñoàng thau vaø söùc keùo cuûa suùc vaät, tieâu bieåu cho kyõ thuaät canh taùc tieán boä nhaát thôøi ñoù. Baèng nhöõng coâng cuï kim khí, cö daân giai ñoaïn haäu kyø thôøi ñaïi ñoàng thau vaø sô kyø thôøi ñaïi ñoà saét ñaõ môû roäng ñòa baøn cö truù, ñaåy maïnh coâng cuoäc chinh phuïc vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä. Caùc di tích vaên hoùa Ñoâng Sôn phaân boá treân ñòa baøn raát roäng, bao goàm caû mieàn nuùi, mieàn trung du vaø ñoàng baèng ven bieån. ÔÛ löu vöïc soâng Hoàng, noù lan leân ñeán taän mieàn nuùi Laøo Cai (Hoaøng Lieân Sôn) vaø traøn xuoáng haàu khaép vuøng ñoàng baèng chaâu thoå cuûa Haø Noäi, Haûi Phoøng, Haûi Höng, Haø Nam Ninh.... ÔÛ löu vöïc soâng Maõ, soâng Caû, noù cuõng toûa roäng treân caû vuøng trung du vaø ñoàng baèng, cho deán vuøng ven bieån. Luùc baáy giôø, noùi chung vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä ñaõ thaønh hình, nhöng coøn hoang daïi, coøn nhieàu vuøng truõng, ñaàm laày, röøng raäm vaø nhieàu vuøng bieån aên saâu vaøo ñaát lieàn. Doïc theo soâng luùc ñoù chöa coù ñeâ, coù chaêng thì cuõng môùi laø nhöõng ñoaïn ñeâ ngaén, ñeâ quai töøng vuøng nhoû, neân vaøo muøa nöôùc, nöôùc traøn ngaäp vaø phuû leân ñoàng baèng nhöõng lôùp phuø sa maøu môõ. Ñaát ñai noùi chung phì nhieâu, thích hôïp vôùi ngheà troàng luùa nöôùc. Töø nhöõng ñieåm tuï cö treân caùc goø ñoài, chaân nuùi, treân caùc doi ñaát cao ven soâng, con ngöôøi khai phaù ñaát ñai, môû roäng dieän tích troàng luùa nöôùc baèng nhieàu hình thöùc canh taùc phuø hôïp vôùi ñòa hình vaø thoå nhöôõng töøng vuøng. Töïu trung coù hai hình thöùc canh taùc chính laø laøm raãy vaø laøm ruoäng. Raãy hay nöông raãy laø moät hình thöùc troàng troït sô khai, aùp duïng ôû mieàn ñoài nuùi, maët ñaát thöôøng doác, khoâng coù ñieàu kieän thaâm canh, laøm thuûy lôïi. Ngöôøi ta phaùt caây coái, duøng löûa ñoát chaùy thaønh tro than, roài choïc loã, tra haït. Ñoù laø loái “ñao canh hoûa chuûng” (caøy baèng dao, troàng baèng löûa) ñöôïc phaûn aùnh trong Lónh Nam chích quaùi, hay ñöôïc ghi cheùp trong Ñoâng quan Haùn kyù daãn laïi trong Haäu haùn thö “Cöûu chaân (baéc Trung Boä) coù tuïc ñoát coû maø troàng troït”. Hình thöùc nöông raãy coù ñöôïc baûo toàn laâu daøi ôû mieàn nuùi cho ñeán thôøi gian gaàn ñaây. Ruoäng coù nhieàu loaïi, nhöng chuû yeáu vaø phoå bieán laø loaïi ruoäng nöôùc, goàm nhöõng chaân ruoäng phuø sa ven soâng vaø chaân ruoäng truõng ôû vuøng thaáp truõng vaø quanh caùc ao ñaàm. Moät trong nhöõng cuoán saùch xöa nhaát cuûa thö tòch Trung Quoác cheùp veà lòch söû nöôùc ta laø cuoán Giao Chaâu ngoaïi vöïc kyù (theá kyû IV) daãn laïi trong Thuûy kinh chuù (theá kyû VI), coù ñoaïn vieát: “Ngaøy xöa, Giao Chæ khi chöa chia thaønh quaän huyeän, ruoäng ñaát coù ruoäng Laïc, ruoäng ñoù theo nöôùc trieàu leân xuoáng, daân khaån ruoäng ñoù maø aên neân goïi laø daân Laïc” (Giao Chæ tích vò höõu quaän huyeän chi thôøi, thoå ñòa höõu Laïc ñieàn, kyø ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï, daân khaån thöïc
kyø ñieàn, nhaân danh vi Laïc daân)(1). Xung quanh töø Laïc trong “Laïc daân”, “Laïc ñieàn”, “Laïc Vieät” coøn nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau nhöng khuynh höôùng chung cuûa nhieàu ngöôøi ñeàu coi “Laïc ñieàn” laø loaïi ruoäng nöôùc. Ñoái vôùi loaïi ruoäng naøy, coù theå aùp duïng roäng raõi kyõ thuaät caøy baèng nhöõng löôõi caøy ñoàng thau vaø söùc keùo cuûa traâu boø hay cuõng coù theå aùp duïng kyõ thuaät “ñao canh thuûy naäu” (caøy baèng dao, laøm naùt baèng nöôùc). “hoa caûnh, thuûy naäu” nöôùc vaøo ruoäng, giaãm cho suïc buøn ñeå gieo troàng. Ruoäng nöôùc noùi chung laø loaïi ruoäng coá ñònh, ñöôïc troàng troït thöôøng xuyeân, maët ruoäng ñöôïc caûi taïo, coù bôø giöõ nöôùc, nghóa laø coù ñieàu kieän thaâm canh taêng vuï. Coâng cuoäc chinh phuïc vuøng ñoàng baèng, phaùt trieån noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, ñaët ra yeâu caàu caøng ngaøy caøng böùc thieát veà coâng taùc trò thuûy vaø thuûy lôïi. Thieân nhieân nhieät ñôùi gioù muøa vôùi löôïng nöôùc, ñoä noùng, ñoä aåm cao, cuøng vôùi ñieàu kieän ñaát ñai, thoå nhöôõng vuøng ñoàng baèng coù maët raát thuaän lôïi cho ngheà troàng luùa nöôùc, nhöng cuõng coù khaéc nghieät cuûa noù, tröôùc heát laø moái ñe doïa cuûa naïn luõ luït, haïn naùn, uùng ngaäp. Huyeàn thoaïi Sôn Tinh – Thuûy Tinh qua nhieàu chuyeån hoùa, cuoái cuøng phaûn aùnh cuoäc ñaáu tranh choáng ngaäp luït cuûa ñoàng baèng Baéc Boä vôùi öôùc mô cuûa con ngöôøi : nuùi phaûi cao hôn nöôùc, Sôn Tinh phaûi thaéng Thuûy Tinh. Ngöôøi daân vuøng naøy hieåu roõ moái ñe doïa thöôøng xuyeân cuûa thieân tai vaø luoân luoân nhaéc nhôû : Nuùi cao soâng haõy coøn daøi, Naêm naêm baùo oaùn, ñôøi ñôøi ñaùnh ghen. Cho ñeán nay, khaûo coå hoïc chöa tìm thaáy di tích nhöõng coâng trình thuûy lôïi thôøi Huøng Vöông. Nhöng moät caùch thöùc töôùi tieâu naøo ñoù coøn ñöôïc ghi nhaän trong thö tòch coå. Caâu vaên “ruoäng ñoù theo nöôùc trieàu leân xuoáng” (kyø ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï) cuûa Giao Chaâu ngoaïi vöïc kyù (daãn laïi trong Thuûy kinh chuù) vaø cuûa Quaûng Chaâu kyù (theá kyù V, daãn laïi trong Söû kyù saùch aån cuûa Tö Maõ Trinh, theá kyû VIII) thaät khoù hieåu vaø töø laâu ñaõ gaây ra cuoäc thaûo luaän vôùi nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau. Nhöng cuõng caâu ñoù cuûa Giao chæ thaønh kyù ñöôïc daãn laïi trong An Nam chí löôïc cuûa Leâ Traéc ñôøi Traàn, thì raát roõ raøng: “töôùi ruoäng theo nöôùc trieàu leân xuoáng”. (Quaùn ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï)(2). Muoán “töôùi ruoäng”, ngöôøi ta phaûi bieát ñaép bôø giöõ nöôùc, phaûi bieát xaây döïng moät soá coâng trình nhaân taïo naøo ñoù nhö phai ñaäp, keânh möông... ñeå daãn nöôùc vaø thaùo nöôùc, töôùi tieâu cho ñoàng ruoäng. ÔÛ Coå Loa ñaõ phaùt hieän ñöôïc daáu tích cuûa moät ñoaïn ñeâ coå, coù tröôùc thôøi Baéc thuoäc. Vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, cö daân vuøng ñoàng baèng coù theå ñaõ bieát ñaép ñeâ, nhöng chæ môùi ñaép nhöõng ñoaïn ñeâ ngaén ñeå choáng ngaäp luït cho moät vaøi nôi trung taâm naøo ñoù. Caây troàng chuû yeáu laø luùa nöôùc, bao goàm caû luùa teû, luùa neáp vaø coù theå luùc baáy giôø, luùa neáp coøn ñöôïc troàng phoå bieán vaø giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng, chieám tyû leä cao trong thaønh phaàn löông thöïc cuûa con ngöôøi. Ñieàu ñoù ñöôïc phaûn aùnh trong Lónh Nam chích quaùi: thôøi Huøng Vöông “ñaát saûn nhieàu gaïo neáp”, vaø ñöôïc xaùc nhaän qua caùc di tích khaûo coå hoïc. 1 Lòch Ñaïo Nguyeân, Thuûy kinh chuù, q.VI, tr.62, baûn in cuûa Thöông vuï aán thö quaùn, Baéc Kinh 1958. 2 Nguyeãn Ñoång Chi, Maáy yù kieán veà xaõ hoäi thôøi Huøng Vöông. Nghieân cöùu lòch söû soá 123, 6/1969.
Phaân tích 4 maãu thoùc chaùy vaø traáu laáy töø caùc di tích Ñoàng Ñaäu, Ñoâng Tieán vaø Laøng Caû coù nieân ñaïi tröôùc coâng nguyeân, thì thaáy ñeàu thuoäc daïng haït troøn laø daïng phoå bieán cuûa luùa neáp.(3) Cuøng vôùi ngheà troàng luùa nöôùc, ngheà troàng rau cuû vaø caây aên quaû vaãn tieáp tuïc phaùt trieån. Haït na, haït traùm ñaõ tìm thaáy ôû di chæ Ñoàng Ñaäu, haït ñaäu ñaõ tìm thaáy ôû di chæ Hoaøng Ngoâ. Keát quaû phaân tích baøo töû phaán hoa ôû di chæ Traøng Keânh cho thaáy coù nhöõng caây thuoäc hoï hoøa thaûo, boä ñaäu, hoï baàu bí, hoï daàu taèm. Truyeàn thuyeát daân gian noùi ñeán vieäc troàng döa haáu trong Chuyeän An Tieâm, troàng cau, traàu trong Chuyeän traàu – Cau.... Ngheà laøm vöôøn phaùt trieån cung caáp theâm nguoàn thöùc aên thöïc vaät cho con ngöôøi vaø cuøng vôùi ngheà laøm raãy, ngheà laøm ruoäng laø ba hình thöùc cô baûn cuûa ngheà troàng troït ñöông thôøi. 3 Nguyeãn Vieät, Luùa neáp vaø choõ thôøi Huøng Vöông, Khaûo coå hoïc soá 3, 5 - 6/1981.
Cuøng keát hôïp vôùi noâng nghieäp coøn coù ngheà haùi löôïm, saên baén, chaên nuoâi, ñaùnh caù. Haùi löôïm vaø saên baén laø nhöõng ngaønh kinh teá khai thaùc, vaãn toàn taïi vaø coù maët phaùt trieån, nhöng bò ñaåy xuoáng haøng thöù yeáu. So vôùi haùi löôïm, saên baén ñoùng vai troø quan troïng hôn vì khoâng nhöõng noù boå sung nguoàn thöùc aên thòt cho con ngöôøi, cung caáp da, xöông vaø söøng cho moät soá ngheà thuû coâng cheá taïo ñoà trang söùc, ñoà duøng vaø vuõ khí, maø noù coøn coù yù nghóa choáng thuù döõ, baûo veä muøa maøng vaø cuoäc soáng. Ñoái töôïng saên baén, qua di tích ñoäng vaät tìm thaáy trong caùc di chæ khaûo coå hoïc, bao goàm nhieàu loaïi thuù röøng nhö lôïn röøng, höôu, nai, hoaüng, khæ, caày höông, dím, chuoät... vaø caû nhöõng loaïi thuù to lôùn, hung döõ nhö voi, hoå, teâ giaùc... Ít ra vaøo giai ñoaïn Ñoâng Sôn, ngöôøi ta ñaõ bieát duøng choù saên. Treân moät soá rìu ñoàng cuûa giai ñoaïn naøy ñaõ theå hieän caûnh saên höôu raát sinh ñoäng, trong ñoù coù con choù saên ñang chaën ñaàu moät con höôu. Chaên nuoâi phaùt trieån theo höôùng gaén boù chaët cheõ vôùi noâng nghieäp, khoâng taùch ra thaønh moät ngaønh kinh teá ñoäc laäp. Choù, lôïn, traâu, boø laø nhöõng gia suùc quen thuoäc cö daân thôøi Huøng Vöông maø xöông, raêng cuûa chuùng ñaõ tìm thaáy trong nhieàu di tích khaûo coå hoïc. Töø giai ñoaïn Goø Mun ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn, xöông traâu, boø nhaø caøng ngaøy caøng taêng leân. Keát quaû thoáng keâ cho thaáy, ôû Goø Mun xöông traâu boø nhaø chieám tyû leä 38,7% ñeán Ñình Chaøng thuoäc
giai ñoaïn Ñoâng Sôn taêng leân 63,7% so vôùi toaøn boä xöông raêng caùc loaïi gia suùc. ÔÛ Ñoâng Sôn tìm thaáy töôïng boø baèng ñaát nung, ôû Ñình Chaøng tìm thaáy moät ñoà trang söùc ñaàu traâu baèng ñaù vaø treân troáng ñoàng Ñoài Ro, Laøng Vaïc coù hình boø raát ñeïp. Söï phaùt trieån maïnh cuûa ngheà nuoâi traâu boø vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông coù leõ khoâng phaûi chæ ñeå cung caáp thòt, maø coøn ñaùp öùng yeâu caàu söùc keùo trong noâng nghieäp. Trong di chæ Xoùm Reàn (thuoäc giai ñoaïn Phuøng Nguyeân), Ñoàng Ñaäu ñaõ tìm thaáy töôïng gaø baèng ñaát nung vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn tìm thaáy töôïng gaø baèng ñoàng thau ôû Chieàn Vaäy, Vinh Quang. Trong caùc di tích thôøi Huøng Vöông cuõng tìm thaáy xöông gaø röøng (gallus sp), toå tieân cuûa gaø nhaø. Cö daân thôøi Huøng Vöông haün ñaõ bieát nuoâi gaø vaø con gaø ñaõ trôû thaønh con vaät quen thuoäc trong cuoäc soáng, ñöôïc phaûn aùnh trong ngheä thuaät taïo hình. Vieäc nuoâi ngöïa chöa tìm thaáy chöùng tích trong khaûo coå hoïc, duø truyeàn thuyeát Thaùnh Doùng coù neâu leân hình töôïng ngöïa saét. Nhöng vieäc thuaàn döôõng voi thì ñaõ ñöôïc xaùc nhaän, khoâng phaûi chæ vì tìm thaáy raêng voi trong moät soá di chæ, maø tröôùc heát laø vì ñaõ tìm thaáy töôïng voi baèng ñoàng coù baønh ôû Laøng Vaïc. Ngheà ñaùnh caù, neáu daáu veát coù môø nhaït ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân thì laïi toû ra coù nhöõng böôùc phaùt trieån ñaùng keå ôû nhöõng giai ñoaïn sau. Xöông raêng caù caùc loaïi cuøng vôùi nhöõng chì löôùi baèng ñaát nung, löôõi caâu baèng ñoàng thau, muõi lao ñaâm caù coù ngaïnh baèng xöông.... tìm thaáy trong nhieàu di chæ chöùng minh ñieàu ñoù. Hôn nöõa, ñòa hình soâng nöôùc vôùi bôø bieån daøi, nhieàu soâng ngoøi, ao ñaàm, laø ñieàu kieän thieân nhieân thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa ngheà ñaùnh caù nöôùc ngoït vaø nöôùc maën. Nhöõng tieán ñoä veà kyõ thuaät ñoùng thuyeàn giai ñoaïn Ñoâng Sôn chaéc cuõng goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa ngheà ñaùnh caù. Beân caïnh noâng nghieäp, caùc ngheà thuû coâng cuõng phaùt trieån maïnh meõ, coù ngheà phaùt trieån vöôït böïc vaø coù taùc ñoäng qua laïi chaët cheõ vôùi noâng nghieäp. Ngheà laøm caù ñaït ñeán trình ñoä phaùt trieån hoaøn myõ ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân ñeå roài sau ñoù, luøi daàn vaø nhöôøng vai troø cheá taïo coâng cuï cho ngheà luyeän kim. Söï suy thoaùi veà vò trí kinh teá cuûa ngheà laøm ñaù khi böôùc sang thôøi ñaïi vaên minh laø moät taát yeáu vaø bieåu thò moät böôùc tieán cuûa lòch söû. Tuy vaäy, cho ñeán cuoái thôøi Huøng Vöông, ngheà laøm ñaù vaãn ñöôïc baûo toàn vaø
chuyeån sang chöùc naêng laøm ñoà trang söùc baèng ñaù quyù laø chuû yeáu. Ngöôøi thôï laøm ñaù treân thöïc teá ñaõ trôû thaønh ngöôøi thôï laøm ñoà myõ ngheä. Ngheà laøm goám thôøi Huøng Vöông noùi chung chöa vöôït quaù giôùi haïn cuûa goám thoâ, nhöng coù nhieàu tieán boä ñaùng keå. Töø giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, kyõ thuaät laøm goám baèng baøn xoay ñaõ phaùt trieån. Xöông goám laøm baèng ñaát seùt pha vôùi caùt vaø moät ít vuïn baõ ñoäng vaät, thöïc vaät, ñeå vöøa deã taïo hình, vöøa chòu ñöôïc ñoä löûa cao, ít bò bieán daïng vaø raïn nöùt khi nung. Xöông goám ñöôïc traùng moät lôùp nöôùc ñaát seùt ñeå sau khi nung, taïo thaønh moät lôùp aùo mòn vaø nhaün. Ñoà goám Phuøng Nguyeân coøn bôû vaø deã thaám nöôùc. Nhöng vaøo caùc giai ñoaïn sau, ñoà goám cöùng hôn, ít thaám nöôùc hôn, ñaït ñoä nung cao hôn, Goám Goø Mun coù ñoä nung 800 – 9000C, chöùng toû loø nung ñöôïc caûi tieán vaø hoaøn thieän hôn. Kyõ thuaät taïo hình vaø trang trí ñoà goám cuõng coù nhieàu tieán boä. Loaïi hình phong phuù vaø hoa vaên nhieàu hình veõ cuûa ñoà goám chöùng toû ñieàu ñoù. Hoa vaên ñöôïc taïo thaønh baèng nhieàu phöông phaùp nhö chaûi, ñaäp, raïch, in aán. Caàn chuù yù laø moät soá hoa vaên khoâng nhöõng coù giaù trò myõ thuaät laøm taêng theâm veû ñeïp cuûa ñoà goám, maø coøn coù yù nghóa kyõ thuaät laøm taêng theâm ñoä chaéc beàn vaø giaù trò söû duïng cuûa ñoà goám. Hoa vaên taïo thaønh baèng caùch chaûi coù taùc duïng laáp nhöõng veát roã treân ñoà goám. Phöông phaùp ñaäp trong kyõ thuaät taïo hoa vaên laøm cho ñoà goám ñöôïc neän chaët vaø chaéc hôn. Vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, loaïi hình ñoà goám ñôn ñieäu vaø ít ñöôïc trang trí. Ñieàu ñoù khoâng chöùng toû söï suy thoaùi cuûa kyõ thuaät goám, maø phaûn aùnh xu höôùng thöïc duïng cuûa ngheà laøm goám, khi nhöõng ñoà ñöïng coù giaù trò ñöôïc cheá taïo baèng ñoàng thau vaø ñoà goám thoâ trôû thaønh ñoà duøng bình thöôøng, thoâng duïng. Ngheà moäc vaø ngheà ñan laùt ñöôïc trang bò theâm nhöõng coâng cuï baèng kim khí vaø coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi. Ñoà goã, do chaát lieäu deã bò huûy hoaïi, neân khoâng ñöôïc baûo toàn bao nhieâu. Nhöng gaàn ñaây, khaûo coå hoïc cuõng ñaõ tìm thaáy giaùo baèng goã ôû Goø Mun, nhieàu quan taøi hình thuyeàn ñoäc moäc ôû Vieät Kheâ, Chaâu Can ... trong ñoù coù caùn giaùo, maùi cheøo vaø ñoà duøng baèng goã. Hình aûnh coái vaø chaøy giaõ gaïo baèng goã, nhaø saøn, thuyeàn vaùn.... ñöôïc trang trí treân ñoà ñoàng Ñoâng Sôn. Coâng cuï cuûa ngheà moäc töø ñoà ñaù ñöôïc chuyeån daàn sang ñoà ñoàng thau goàm caùc loaïi rìu, ñuïc, duøi, dao khaéc, dao thöôøng.... Vôùi caùc loaïi goã phong phuù cuûa röøng nhieät ñôùi, ngheà moäc giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng, khoâng nhöõng cung caáp nhöõng ñoà duøng thoâng thöôøng trong sinh hoaït, maø coøn saûn xuaát moät soá coâng cuï, vuõ khí, phöông tieän ñi laïi vaø laøm nhaø ôû.
Ngheà ñan laùt coøn ñeå laïi veát tích qua nhöõng daáu ñan in treân ñoà goám vaø ñoà ñoàng. Ñoù laø nhöõng daáu ñan ñeïp vaø ñeàu, goàm nhieàu kieåu ñan nhö loùng moát, loùng ñoâi, loùng nia, loùng thuùng.... Vôùi nhöõng vaät lieäu tre, nöùa coù saün ôû khaép nôi, ngheà ñan laùt coù theå cung caáp nhieàu ñoà duøng thoâng duïng cho con ngöôøi . Ngheà deät cuõng ñeå laïi nhieàu chöùng tích veà söï toàn taïi vaø phaùt trieån trong suoát thôøi Huøng vöông. Daáu thöøng treân ñoà goám vaø doïi xe chæ baèng ñaát nung cho thaáy ngheà xe sôïi ñaõ coù töø giai ñoaïn Phuøng Nguyeân. Töø sôïi, ngöôøi ta deät löôùi cung caáp cho ngheà ñaùnh caù vaø deät vaûi ñaùp öùng nhu caàu may maëc cuûa con ngöôøi. Chì löôùi ñaõ tìm thaáy khaù nhieàu. Hình ngöôøi treân ñoà ñoàng Ñoâng Sôn, nhaát laø treân troáng vaø thaïp ñoàng, ñeàu maëc aùo, maëc vaùy, ñoùng khoá. Caùc loaïi vaûi mòn, vaûi thoâ coøn in daáu treân ñoà goám, ñoà ñoàng vaø trong moät ngoâi moä ôû Chaâu Can ñaõ tìm thaáy nhöõng maõnh vaûi. Caùc loaïi vaûi luùc baáy giôø coù leõ deät baèng sôïi boâng, gai, ñay vaø tô taèm, maø thö tòch coå cuûa Trung Quoác ghi nhaän ñaõ coù ôû nöôùc ta vaøo ñaàu thôøi Baéc thuoäc. Ngheà sôn ñaõ xuaát hieän vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn ñaõ ñaït ñeán trình ñoä kyõ thuaät khaù cao. Trong moä Vieät Kheâ, moät soá ñoà goã ñöôïc sôn maøu naâu, maøu ñoû vaø trang trí ñeïp. Trong caùc ngheà thuû coâng thôøi Huøng Vöông, söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim, bao goàm ngheà ñuùc ñoàng vaø ngheà luyeän saét, coù yù nghóa nhö moät cuoäc caùch maïng vì noù taùc ñoäng saâu saéc ñeán toaøn boä neàn kinh teá vaø töø ñoù, gaây neân nhöõng chuyeån bieán trong cô caáu xaõ hoäi. Ngheà ñuùc ñoàng xuaát hieän töø ñaàu thôøi Huøng Vöông, giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, phaùt trieån lieân tuïc qua caùc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu, Goø Mun vaø ñaït ñeán ñænh cao röïc rôõ vaøo giai ñoaïn Ñoâng Sôn. Tieán trình lòch söû ñoù cuøng vôùi vieäc phaùt hieän ra nhöõng cuïc xæ ñoàng vaø khuoân ñuùc ñoàng, cho thaáy quaù trrình phaùt trieån laâu daøi, taïi choã vaø tính chaát baûn ñòa cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau ôû nöôùc ta.