Giáo trình Dược liệu học (Dùng cho đào tạo dược sĩ cao đẳng): Phần 1 - PGS.TS. Trần Công Luận

Chia sẻ: Caphesuadathemduong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:80

Thêm vào BST

Báo xấu

124
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Dược liệu học (Dùng cho đào tạo dược sĩ cao đẳng): Phần 1 gồm có 5 chương, trình bày các nội dung chính như: Đại cương về dược liệu; Dược liệu chứa carbohydrat; Dược liệu chứa glycosid tim; Dược liệu chứa saponin; Dược liệu chứa anthranoid. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Dược liệu học (Dùng cho đào tạo dược sĩ cao đẳng): Phần 1 - PGS.TS. Trần Công Luận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ ------ GIÁO TRÌNH DƯỢC LIỆU HỌC (DÙNG CHO ĐÀO TẠO DƯỢC SĨ CAO ĐẲNG) Chủ biên PGS.TS. Trần Công Luận Giảng viên biên soạn PGS.TS. Trần Công Luận ThS. Đỗ Văn Mãi DS.CKI. Vũ Thị Bình NĂM 2016
LỜI GIỚI THIỆU Thực hiện một số điều của Luật Giáo dục, Bộ Giáo dục & Đào tạo và Bộ Y tế đã ban hành chương trình khung đào tạo Dược sĩ cao đẳng. Trường Đại học Tây Đô tổ chức biên soạn tài liệu dạy – học các môn cơ sở và chuyên môn theo chương trình trên nhằm từng bước xây dựng bộ giáo trình đạt chuẩn chuyên môn trong công tác đào tạo nhân lực y tế. Giáo trình Dược liệu được biên soạn dựa vào chương trình giáo dục của Trường Đại học Tây Đô trên cơ sở chương trình khung đã được phê duyệt. Giáo trình được tập thể các giảng viên giàu kinh nghiệm về giảng dạy và thực tế lâm sàng của Trường Đại học Tây Đô biên soạn theo phương châm: kiến thức cơ bản, hệ thống; nội dung chính xác, khoa học; cập nhật các kiến thức y dược học hiện đại và thực tiễn Việt Nam. Trường Đại học Tây Đô chân thành cảm ơn các tác giả và Hội đồng chuyên môn thẩm định đã giúp hoàn thành giáo trình; cảm ơn TS. Võ Văn Lẹo, TS. Phạm Đông Phương đã đọc và phản biện để cuốn sách sớm hoàn thành kịp thời phục vụ cho công tác đào tạo nhân lực y tế. Lần đầu tiên soạn giáo trình, chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp của đồng nghiệp, sinh viên và các độc giả để lần biên soạn sau giáo trình được hoàn thiện hơn. TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA DƯỢC–ĐIỀU DƯỠNG
LỜI NÓI ĐẦU Với mục đích cung cấp cho sinh viên các kiến thức về thu hái, chế biến bảo quản dược liệu, các phương pháp đánh giá dược liệu và nguồn gốc đặc điểm, phân bố, thành phần hóa học chính, tác dụng của các dược liệu thuộc các nhóm: carbohydrat, glycosid trợ tim, saponin, anthraglycosid, flavonoid, coumarin, tannin, ancaloid, tinh dầu, chất nhựa, chất béo... và các phương pháp định tính, định lượng các nhóm chất tự nhiên trên. Nội dung giáo trình được trình bày trong 12 chương được thể hiện đầy đủ ở đề cương chi tiết. Ngoài nội dung, mỗi chương đều có mục tiêu học tập và câu hỏi lượng giá để sinh viên tự kiểm tra kiến thức. Giáo trình này dùng cho sinh viên cao đẳng nên được viết ngắn gọn với số cây thuốc hạn chế. Trong quá trình học tập, sinh viên cần tham khảo thêm một số sách có giá trị không những trong nước mà cả ngoài nước như: “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam’’ do GS.TS. Đỗ Tất Lợi, “Từ điển cây thuốc Việt Nam” của PGS. Võ Văn Chi, “Cây cỏ Việt Nam” của GS. Phạm Hoàng Hộ, “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam” của Viện Dược liệu biên soạn. Trong quá trình biên soạn giáo trình “Dược liệu học” chúng tôi đã nhận được sự đóng góp ý kiến của nhiều cán bộ giảng dạy ở Bộ môn Dược liệu và nhiều Bộ môn khác trong Trường khi nghiệm thu, nhất là những ý kiến đóng góp của Hội đồng thẩm định giáo trình. Nhóm biên soạn chân thành cảm ơn. NHÓM BIÊN SOẠN 2
ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT MÔN HỌC DƯỢC LIỆU HỌC Số tín chỉ : 5 (3 lý thuyết và 2 thực hành) Số tiết : 45 lý thuyết và 60 thực hành I. BỘ MÔN PHỤ TRÁCH GIẢNG DẠY Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô. II. MÔ TẢ MÔN HỌC Dược liệu học là môn học chuyên ngành giúp sinh viên có kiến thức cơ bản về công tác dược liệu, các nhóm chất chính trong dược liệu và các dược liệu thiết yếu. Điều kiện tiên quyết để học môn này là sinh viên đã học môn thực vật, hóa hữu cơ. III. MỤC TIÊU MÔN HỌC Sau khi học xong môn này, sinh viên phải: 1. Trình bày được vai trò và nội dung của công tác dược liệu trong bảo vệ và chăm sóc sức khỏe cộng đồng. 2. Trình bày được các yếu tố ảnh hưởng tới chất lượng dược liệu và phương pháp chung trong thu hái, chế biến và bảo quản dược liệu. 3. Trình bày được định nghĩa, cấu trúc cơ bản, tính chất chung, phương pháp định tính chung và tác dụng của một số nhóm hợp chất thường gặp trong các dược liệu. 4. Nhận diện được và trình bày được bộ phận dùng, thành phần hóa học và tác dụng chính của các dược liệu trong danh sách dược liệu thiết yếu của Bộ y tế. IV. NỘI DUNG MÔN HỌC PHẦN LÝ THUYẾT TT Tên bài/ Chủ đề Số tiết 1 Chương 1: Đại cương về dược liệu 3 2 Chương 2: Dược liệu chứa carbohydrat 4 3 Chương 3: Dược liệu chứa glycosid tim 3 4 Chương 4: Dược liệu chứa saponin 7 5 Chương 5: Dược liệu chứa anthranoid 3 6 Chương 6: Dược liệu chứa flavonoid 6 7 Chương 7: Dược liệu chứa coumarin 3 3
8 Chương 8. Dược liệu chứa tannin 2 9 Chương 9: Dược liệu chứa alcaloid 7 10 Chương 10: Dược liệu chứa tinh dầu 4 11 Chương 11. Dược liệu chứa chất nhựa 1 12 Chương 12: Dược liệu chứa chất béo 2 Tổng cộng 45 PHẦN THỰC HÀNH TT Tên bài/ Chủ đề Số tiết 1 Nhận thức dược liệu chứa carbohydrat; glycosid trợ tim 5 2 Nhận thức dược liệu chứa saponin; anthranoid 5 3 Nhận thức dược liệu chứa flavonoid; coumarin 5 4 Nhận thức dược liệu chứa tannin; tinh dầu 5 5 Nhận thức dược liệu chứa alcaloid 5 6 Nhận thức dược liệu chứa chất béo; chất nhựa 5 7 Kiểm nghiệm dược liệu chứa carbohydrat; glycosid tim 5 8 Kiểm nghiệm dược liệu chứa saponin; anthranoid 5 9 Kiểm nghiệm dược liệu chứa flavonoid; coumarin 5 10 Kiểm nghiệm dược liệu chứa tannin; tinh dầu 5 11 Kiểm nghiệm dược liệu chứa alcaloid 5 12 Kiểm nghiệm dược liệu chứa chất béo; chất nhựa 5 Tổng cộng 60 V. PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY Lý thuyết - Thuyết trình có hình ảnh minh họa kết hợp với đặt vấn đề. Thực hành - Hướng dẫn mẫu, học viên thực hiện theo hướng dẫn và theo quy trình. 4
- Quan sát, mô tả. VI. PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ MÔN HỌC Lý thuyết - Đánh giá giữa học phần: MCQ kết hợp câu hỏi ngắn trên máy tính. - Đánh giá hết học phần: MCQ kết hợp câu hỏi ngắn. Thực hành - Đánh giá kỹ năng thực hành kiểm nghiệm các nhóm hợp chất. - Đánh giá khả năng nhận diện và hướng dẫn sử dụng các dược liệu. VII. TÀI LIỆU GIẢNG DẠY - Giáo trình lý thuyết dược liệu học - chương trình cao đẳng của Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô biên soạn. - Giáo trình thực hành Dược liệu - chương trình cao đẳng của Bộ môn Dược liệu - Trường Đại học Tây Đô biên soạn. VIII. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Bộ Y Tế (2009), Dược điển Việt Nam IV, Nxb Y học, Hà Nội. [2]. Đỗ Tất Lợi (2013), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nxb Hồng Đức, Hà Nội. [3]. Nguyễn Thượng Dong, Trần Công Luận, Nguyễn Thị Thu Hương (2007), Sâm Việt Nam và một số cây thuốc họ Nhân sâm, Nxb Khoa học và kỹ thuật [4]. Ngô Thu Vân - Trần Hùng (2011), Dược liệu học, Tập 1, Nxb Y học, Hà Nội. [5]. Phạm Hoàng Hộ (1999), Cây cỏ Việt Nam, Nxb trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. [6]. Phạm Thanh Kỳ (2015), Dược liệu học, Tập 2, Nxb Y học, Hà Nội [7]. Viện dược liệu (2006), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Tập 1,2 Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. [8]. Võ Văn Chi (2012), Từ điển cây thuốc Việt Nam, Tập 1, 2 Nxb Y học, Hà Nội. 5
MỤC LỤC CHƯƠNG 1. ĐẠI CƯƠNG VỀ DƯỢC LIỆU............................................................... 13 I. Định nghĩa môn học..................................................................................................... 13 II. Tầm quan trọng của dược liệu trong ngành dược.......................................................13 III. Đường lối, chính sách phát triển dược liệu............................................................... 14 IV. Thu hái, chế biến và bảo quản dược liệu.................................................................. 15 V. Các phương pháp đánh giá chất lượng dược liệu.......................................................19 VI. Các phương pháp chiết xuất dược liệu......................................................................22 CHƯƠNG 2. DƯỢC LIỆU CHỨA CARBOHYDRAT................................................ 26 I. Đại cương về carbohydrat............................................................................................ 26 II. Tinh bột....................................................................................................................... 27 1. Đại cương về tinh bột................................................................................................27 2. Cấu trúc hóa học và phân loại tinh bột..................................................................... 27 3. Tính chất của tinh bột............................................................................................... 28 4. Công dụng của tinh bột.............................................................................................29 III. Pectin..........................................................................................................................30 1. Đại cương về pectin................................................................................................. 30 2. Cấu trúc hóa học và phân loại pectin.......................................................................30 3. Tính chất của pectin................................................................................................. 31 4. Công dụng của pectin...............................................................................................31 IV. Gôm - chất nhầy........................................................................................................ 31 1. Đại cương về gôm - chất nhầy.................................................................................31 2. Cấu trúc và phân loại gôm và chất nhầy..................................................................32 3. Tính chất của gôm và chất nhầy.............................................................................. 32 4. Công dụng của gôm và chất nhầy............................................................................32 V. Dược liệu chứa carbohydrat........................................................................................33 1. Dược liệu chứa tinh bột............................................................................................ 33 Cát căn......................................................................................................................... 33 Ý dĩ.............................................................................................................................. 33 Hoài sơn.......................................................................................................................34 Sen............................................................................................................................... 35 6
2. Dược liệu chứa gôm, chất nhầy................................................................................ 36 Gôm Arabic.................................................................................................................. 36 Gôm Adragant.............................................................................................................. 37 Sâm bố chính................................................................................................................38 Mã đề............................................................................................................................ 38 CHƯƠNG 3. DƯỢC LIỆU CHỨA GLYCOSID TIM..................................................40 I. Đại cương về glycosid tim........................................................................................... 40 II. Cấu trúc hóa học......................................................................................................... 40 1. Phần aglycon............................................................................................................. 40 2. Phần đường............................................................................................................... 42 III. Tính chất lý hóa của glycosid tim............................................................................. 42 IV. Các phản ứng glycosid tim........................................................................................43 1. Các phản ứng của phần đường.................................................................................43 2. Các phản ứng của phần aglycon.............................................................................. 43 V. Tác dụng, công dụng của glycosid tim.......................................................................44 VI. Một số dược liệu chứa glycosid tim..........................................................................44 Trúc đào.........................................................................................................................44 Dương địa hoàng tía......................................................................................................45 Dương địa hoàng lông...................................................................................................47 CHƯƠNG 4. DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN.............................................................. 49 I. Đại cương về saponin...................................................................................................49 II. Cấu trúc hóa học và phân loại.................................................................................... 50 1. Saponin triterpenoid..................................................................................................50 2. Saponin steroid..........................................................................................................54 III. Tính chất lý hóa của saponin.....................................................................................56 IV. Các phản ứng định tính của saponin......................................................................... 56 1. Dựa trên tính chất tạo bọt..........................................................................................56 2. Dựa trên tính chất phá huyết.....................................................................................57 3. Dựa trên độ độc đối với cá........................................................................................57 4. Khả năng tạo phức với cholesterol........................................................................... 57 5. Phản ứng màu............................................................................................................57 6. Sắc ký lớp mỏng........................................................................................................57 V. Tác dụng, công dụng của saponin.............................................................................. 58 7
VI. Một số dược liệu chứa saponin................................................................................. 58 Cam thảo....................................................................................................................... 59 Viễn chí......................................................................................................................... 60 Cát cánh.........................................................................................................................61 Ngưu tất.........................................................................................................................61 Cỏ xước......................................................................................................................... 62 Rau má...........................................................................................................................63 Ngũ gia bì chân chim.................................................................................................... 63 Nhân sâm.......................................................................................................................64 Sâm Việt Nam............................................................................................................... 65 Tam thất.........................................................................................................................66 Táo nhân........................................................................................................................67 Mạch môn......................................................................................................................68 Thiên môn..................................................................................................................... 69 CHƯƠNG 5. DƯỢC LIỆU CHỨA ANTHRANOID.................................................... 70 I. Đại cương về anthranoid..............................................................................................70 II. Cấu trúc, phân loại...................................................................................................... 70 1. Nhóm phẩm nhuộm...................................................................................................71 2. Nhóm nhuận tẩy........................................................................................................ 71 3. Các anthranoid dimer................................................................................................72 III. Tính chất lý hóa của anthranoid................................................................................ 72 IV. Các phản ứng định tính anthramoid..........................................................................72 1. Định tính bằng phản ứng hóa học.............................................................................72 2. Định tính bằng sắc ký............................................................................................... 73 V. Tác dụng, công dụng của anthranoid......................................................................... 73 VI. Một số dược liệu chứa anthranoid............................................................................ 74 Thảo quyết minh........................................................................................................... 74 Muồng trâu.................................................................................................................... 74 Hà thủ ô đỏ.................................................................................................................... 75 Lô hội............................................................................................................................ 76 Nhàu.............................................................................................................................. 77 Đại hoàng...................................................................................................................... 78 Cốt khí........................................................................................................................... 79 8
CHƯƠNG 6. DƯỢC LIỆU CHỨA FLAVONOID........................................................80 I. Đại cương về flavonoid................................................................................................80 II. Cấu trúc, phân loại...................................................................................................... 80 1. Khung của flavonoid.................................................................................................80 2. Phân loại flavonoid................................................................................................... 81 2.1. Euflavonoid........................................................................................................... 82 2.2. Isoflavonoid.......................................................................................................... 84 2.3. Neoflavonoid........................................................................................................ 88 III. Tính chất của flavonoid.............................................................................................90 IV. Định tính....................................................................................................................90 1. Định tính bằng phản ứng hóa học.............................................................................90 2. Định tính bằng sắc ký lớp mỏng...............................................................................90 V. Tác dụng và công dụng của flavonoid....................................................................... 91 VI. Một số dược liệu chứa flavonoid.............................................................................. 91 Hoa hòe........................................................................................................................92 Diếp cá......................................................................................................................... 93 Râu mèo....................................................................................................................... 93 Kim ngân hoa...............................................................................................................94 Actisô........................................................................................................................... 95 Tô mộc......................................................................................................................... 96 Hoàng cầm ..................................................................................................................96 Hồng hoa......................................................................................................................97 Xạ can.......................................................................................................................... 98 CHƯƠNG 7. DƯỢC LIỆU CHỨA COUMARIN....................................................... 100 I. Đại cương về coumarin..............................................................................................100 II. Cấu trúc, phân loại coumarin....................................................................................100 1. Coumarin đơn giản..................................................................................................101 2. Furanocoumarin (furocoumarin)............................................................................ 101 3. Pyranocoumarin (pyrocoumarin)............................................................................101 III. Tính chất lý hóa của coumarin................................................................................ 102 IV. Định tính..................................................................................................................102 1. Định tính bằng các phản ứng hóa học.................................................................... 102 2. Định tính bằng sắc ký lớp mỏng.............................................................................102 9
V. Tác dụng và công dụng.............................................................................................103 VI. Một số dược liệu chứa coumarin............................................................................ 104 Sài đất........................................................................................................................ 104 Cỏ mực.......................................................................................................................105 Bạch chỉ..................................................................................................................... 105 Ba dót.........................................................................................................................106 Mù u...........................................................................................................................107 CHƯƠNG 8. DƯỢC LIỆU CHỨA TANNIN.............................................................. 109 I. Đại cương về tannin................................................................................................... 109 II. Cấu trúc, phân loại tannin.........................................................................................110 1. Tannin thủy phân được.......................................................................................... 110 2. Tannin ngưng tụ..................................................................................................... 111 III. Tính chất.................................................................................................................. 112 IV. Định tính..................................................................................................................112 1. Định tính bằng phản ứng hóa học..........................................................................112 2. Định tính bằng sắc ký lớp mỏng............................................................................112 V. Tác dụng và công dụng.............................................................................................112 VI. Một số dược liệu chứa tannin..................................................................................113 Ngũ bội tử.................................................................................................................. 113 Ổi............................................................................................................................... 114 Măng cụt.................................................................................................................... 115 CHƯƠNG 9. DƯỢC LIỆU CHỨA ALCALOID.........................................................116 I. Đại cương về alcaloid................................................................................................ 116 II. Cấu trúc và phân loại alcaloid.................................................................................. 116 1. Alcaloid không có nhân dị vòng (proto-alcaloid)................................................. 117 2. Alcaloid có nhân dị vòng (alcaloid thực).............................................................. 117 3. Alcaloid có nhân sterol (pseudo-alcaloid).............................................................117 III. Tính chất của alcaloid..............................................................................................118 IV. Các phản ứng định tính........................................................................................... 119 V. Tác dụng và công dụng của alcaloid........................................................................ 119 VI. Một số dược liệu chứa alcaloid...............................................................................120 Lựu............................................................................................................................. 120 Cau..............................................................................................................................121 10
Cà độc dược................................................................................................................121 Thuốc phiện................................................................................................................123 Bình vôi...................................................................................................................... 124 Hoàng liên.................................................................................................................. 125 Vàng đắng.................................................................................................................. 126 Vông nem................................................................................................................... 127 Mã tiền........................................................................................................................128 Dừa cạn.......................................................................................................................129 Lạc tiên....................................................................................................................... 130 Chè..............................................................................................................................130 Sen.............................................................................................................................. 131 Ba gạc ........................................................................................................................ 132 Mức hoa trắng............................................................................................................ 133 Ô đầu.......................................................................................................................... 134 Bách bộ.......................................................................................................................134 CHƯƠNG 10. DƯỢC LIỆU CHỨA TINH DẦU........................................................ 136 I. Đại cương về tinh dầu................................................................................................ 136 II. Cấu trúc và phân loại tinh dầu..................................................................................136 1. Một số dẫn chất của monoterpen ...........................................................................136 2. Một số dẫn chất sesquiterpen..................................................................................138 3. Một số dẫn chất có nhân thơm................................................................................139 4. Một số dẫn chất có chứa N và S............................................................................. 139 III. Tính chất lý hóa của tinh dầu.................................................................................. 139 IV. Kiểm định tinh dầu..................................................................................................140 V. Tác dụng, công dụng của tinh dầu........................................................................... 140 VI. Một số dược liệu chứa tinh dầu...............................................................................141 Cam............................................................................................................................141 Thảo quả.................................................................................................................... 142 Bạc hà........................................................................................................................ 143 Long não.................................................................................................................... 143 Gừng.......................................................................................................................... 144 Hương nhu tía............................................................................................................ 145 Hương nhu trắng........................................................................................................145 11
Đại hồi....................................................................................................................... 146 Quế Việt Nam............................................................................................................146 Tràm...........................................................................................................................147 Sả............................................................................................................................... 148 CHƯƠNG 11. DƯỢC LIỆU CHỨA CHẤT NHỰA................................................... 149 I. Đại cương về chất nhựa............................................................................................. 149 II. Phân loại....................................................................................................................149 1. Nhựa chính tên........................................................................................................ 149 2. Nhựa dầu................................................................................................................. 149 3. Bôm......................................................................................................................... 149 4. Gluco-nhựa..............................................................................................................149 5. Gôm nhựa................................................................................................................149 III. Thành phần hóa học của chất nhựa......................................................................... 150 IV. Công dụng của chất nhựa........................................................................................150 III. Dươc liệu chứa chất nhựa........................................................................................150 Cánh kiến trắng..........................................................................................................150 Cánh kiến đỏ..............................................................................................................151 CHƯƠNG 12. DƯỢC LIỆU CHỨA CHẤT BÉO....................................................... 153 I. Đại cương về lipid......................................................................................................153 1. Định nghĩa và phân loại.......................................................................................... 153 2. Acylglycerid (glycerid)...........................................................................................154 2.1. Định nghĩa..........................................................................................................154 2.2. Thành phần cấu tạo............................................................................................ 154 2.3. Tính chất lý hóa................................................................................................. 154 2.4. Các phương pháp kiểm nghiệm ........................................................................155 2.5. Tác dụng, công dụng..........................................................................................156 II. Dươc liệu chứa chất béo........................................................................................... 156 Thầu dầu.................................................................................................................... 156 Ca cao........................................................................................................................ 157 Đậu phộng..................................................................................................................157 Gấc............................................................................................................................. 158 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................... 160 12
CHƯƠNG 1 ĐẠI CƯƠNG VỀ DƯỢC LIỆU MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi học xong bài này sinh viên phải trình bày được: 1. Định nghĩa môn học. 2. Tầm quan trọng của dược liệu trong ngành dược. 3. Thu hái, chế biến, bảo quản dược liệu. 4. Các phương pháp đánh giá dược liệu. 5. Các phương pháp chiết xuất dược liệu NỘI DUNG I. ĐỊNH NGHĨA MÔN HỌC Dược liệu học là khoa học về các nguyên liệu làm thuốc có nguồn gốc sinh học. Đây là môn học nghiên cứu về sinh học và hóa học những nguyên liệu dùng làm thuốc có nguồn gốc sinh vật mà trong đó các cây thuốc là đối tượng chính. Dược liệu có thể là tất cả các bộ phận của cây hoặc con thuốc hoặc chỉ là một hay vài bộ phận của chúng. Dược liệu học ngày ngay tập trung vào nghiên cứu 4 lĩnh vực chính: - Tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc, - Kiểm nghiệm và tiêu chuẩn hóa dược liệu, - Chiết xuất dược liệu, - Nghiên cứu thuốc mới từ dược liệu. II. TẦM QUAN TRỌNG CỦA DƯỢC LIỆU TRONG NGÀNH DƯỢC Thuốc sử dụng cho con người thuộc hai nguồn gốc: tự nhiên và tổng hợp. Nhiều nước tuy đã phát triển có nền khoa học hiện đại và dùng rất nhiều thuốc tổng hợp nhưng lại không thể bỏ qua dược liệu, các thuốc có nguồn gốc từ dược liệu vẫn chiếm từ 20-30%. Vì nhiều thuốc tổng hợp dễ gây ra các tác dụng phụ mà nhiều tác dụng phụ lại nguy hiểm đối với sức khỏe con người, nên nhiều người thích dùng các cây thuốc để chữa bệnh. Mặt khác, nhiều thuốc có thể tổng hợp được nhưng giá thành lại cao nên vẫn phải chiết xuất từ dược liệu. Trong y học hiện đại dùng nhiều thuốc chiết xuất từ thực vật như strychnin từ hạt Mã tiền, morphin từ nhựa của quả Anh túc, berberin từ cây Vàng đắng, artemisinin từ cây Thanh hoa hoa vàng... Và nhiều dược liệu lại là nguồn cung cấp nguyên liệu không thể thiếu được cho nhiều thuốc tổng hợp. 13
Theo thống kê, trong năm 2012, doanh thu sản xuất thuốc từ dược liệu tại Việt Nam đạt 3.500 tỷ đồng (gấp hơn 1,75 lần so với doanh thu năm 2010). Trong số 20 loại dược liệu có nhu cầu dùng cho sản xuất thuốc lớn nhất năm 2011, Artiso đứng đầu danh sách với số lượng tiêu thụ lên tới 2000 tấn/năm, tiếp theo là Đinh lăng với hơn 900 tấn/năm…Như vậy, có thể nói dược liệu chính là nguồn nguyên liệu của nền công nghiệp tân dược trong tương lai, chứ không phải là nguồn nguyên liệu hóa dược mà chúng ta đang mất nhiều thời gian và công sức để theo đuổi trong nhiều năm qua. Việt Nam có một hệ sinh thái phong phú và đa dạng, một tiềm năng lớn về tài nguyên cây thuốc nói riêng và tài nguyên dược liệu (thực vật, động vật, khoáng vật) nói chung. Điều này thể hiện ở sự đa dạng về chủng loại cây thuốc (trong số hơn 12.000 loài thực vật Việt Nam thì có gần 4.000 loài cho công dụng làm thuốc), vùng phân bố rộng khắp cả nước, có nhiều loài dược liệu được xếp vào loài quý và hiếm trên thế giới, như: Sâm ngọc linh, Sâm vũ diệp, Tam thất hoang, Bách hợp, Thông đỏ, Vàng đắng, Hoàng liên ô rô, Hoàng liên gai, Thanh thiên quỳ, Chùm ngây… Tiềm năng to lớn là vậy, song công cuộc bảo tồn và phát triển dược liệu ở nước ta cũng đang gặp phải một số hạn chế, khó khăn, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến quy hoạch phát triển dược liệu, công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu, việc tiêu chuẩn hóa dược liệu, cũng như việc hiện đại hóa sản xuất thuốc từ dược liệu. Có thể kể đến một số ví dụ điển hình như tình trạng nuôi trồng và khai thác dược liệu ở nước ta hiện nay còn tự phát, quy mô nhỏ dẫn đến sản lượng dược liệu không ổn định, giá cả biến động. Việc khai thác dược liệu quá mức mà không đi đôi với việc tái tạo, bảo tồn dược liệu đã dẫn đến số lượng loài cây thuốc có khả năng khai thác tự nhiên còn rất ít (trên cả nước hiện chỉ còn khoảng 206 loài cây thuốc có giá trị có thể khai thác tự nhiên), nhiều loài cây thuốc quý hiếm trong nước đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt; Dược liệu không được sản xuất theo quy trình, quy hoạch cụ thể; Việc áp dụng thành tựu của khoa học, công nghệ vào việc hiện đại hoá sản xuất thuốc từ dược liệu chưa được quan tâm đúng mức... Vì vậy, cần có kế hoạch nuôi trồng, di thực, bảo vệ, khai thác hợp lý các dược liệu thiên nhiên và động vật dùng làm thuốc, vừa đảm bảo cân bằng sinh thái, vừa tăng kim ngạch xuất khẩu các vị thuốc quý hiếm để nhập khẩu thuốc men, thiết bị y tế cần thiết, đồng thời tăng cường đào tạo cán bộ y tế để thừa kế và phát triển nền y học cổ truyền dân tộc. III. ĐƯỜNG LỐI, CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN DƯỢC LIỆU Việt Nam cần quy hoạch nhiều vùng trồng dược liệu quy mô lớn trên cơ sở khai thác các vùng có lợi thế về điều kiện tự nhiên, thích hợp với sinh trưởng và phát triển của cây thuốc; Phù hợp với nguồn nhân lực có khả năng tiếp thu kỹ thuật mới ứng dụng vào sản xuất dược liệu; Dựa vào lợi thế các vùng truyền thống của các cộng đồng miền núi của Việt Nam và các nghiên cứu của các nhà khoa học. Bên cạnh đó cần đẩy mạnh công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu. Để đảm bảo nguồn dược liệu chất lượng cao, cần đẩy mạnh triển khai thực hiện GACP (thực hành tốt trồng cây thuốc (GAP) và thực hành tốt thu hái cây thuốc hoang dã (GCP). 14
Ngoài ra, cần xây dựng nhiều các Hồ sơ về dược liệu. Hiện Bộ Y tế đang triển khai xây dựng Danh mục 40 dược liệu có tiềm năng khai thác và phát triển thị trường để làm cơ sở trình Thủ tướng Chính phủ ban hành các chính sách hỗ trợ, đầu tư, khuyến khích phát triển dược liệu trong giai đoạn từ nay đến năm 2030. Với việc thực hiện tốt, đồng bộ các vấn đề nêu trên, chắc chắn chúng ta sẽ có nguồn dược liệu chất lượng tốt, góp phần tạo ra các sản phẩm có chất lượng cao, đảm bảo an toàn, hiệu quả cho người bệnh, hướng tới đưa dược liệu trở thành thế mạnh của ngành dược Việt Nam. Điều này cũng được thể hiện rất rõ trong Chiến lược quốc gia phát triển ngành Dược Việt Nam giai đoạn đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 (được ban hành theo Quyết định số 68/QĐ-TTg ngày 10/01/2014 của Thủ tướng Chính phủ): phát huy thế mạnh, tiềm năng của Việt Nam để phát triển sản xuất thuốc từ dược liệu, trong đó mục tiêu cụ thể đến năm 2020 là phấn đấu sản xuất được 20% nhu cầu nguyên liệu cho sản xuất thuốc trong nước, thuốc sản xuất trong nước chiếm 80% tổng giá trị thuốc tiêu thụ trong năm, trong đó thuốc từ dược liệu chiếm 30%. IV. THU HÁI, CHẾ BIẾN VÀ BẢO QUẢN DƯỢC LIỆU 1. Thu hái dược liệu Chất lượng một dược liệu tốt hay xấu chủ yếu là do hàm lượng hoạt chất chứa trong dược liệu nhiều hay ít. Hoạt chất của dược liệu thay đổi bởi nhiều yếu tố: di truyền, điều kiện địa lý khí hậu, trồng trọt, thu hái, phơi sấy, bảo quản. Nếu thu hái đúng thì hàm lượng hoạt chất mong muốn có trong dược liệu sẽ đạt được tối đa. Cũng cần biết rằng mỗi dược liệu có thể có hoạt chất khác nhau, hàm lượng của mỗi hoạt chất có thể thay đổi tùy theo mùa, tùy theo chu kỳ phát triển của cây, thổ nhưỡng, khí hậu, đất đai, độ cao.... Nếu thu hoạch đúng thời gian dược liệu thu được sẽ có hoạt chất tối đa. Ví dụ: - Bạc hà có hàm lượng tinh dầu cũng như menthol trong tinh dầu đạt tốt đa lúc cây bắt đầu ra hoa. Tinh dầu ở cây còn non chủ yếu là menthol. - Canh ki na có hàm lượng alcaloid trong vỏ cây tăng nhanh theo sự phát triển của cây và đạt tối đa vào năm thứ 7. - Hoa hòe hái lúc còn nụ thì hàm lượng rutin cao, khi hoa nở hàm lượng rutin thấp. - Thành phần hoạt chất cũng có thể thay đổi theo thời gian, ví dụ cây Duboisia myoporoides ở Queensland khi thu hoạch vào tháng 10 thì chứa 3 % hyoscyamin nhưng khi thu hoạch vào tháng 4 thì chứa scopolamin với hàm lượng như trên. Nhìn chung, nên thu hái dược liệu lúc trời nắng ráo giúp cho việc phơi sấy và bảo quản dược liệu. Các cây có tinh dầu nên thu hái vào buổi sớm trước lúc mặt trời mọc. Sau đây là nguyên tắc chung định thời kỳ thu hoạch cho từng bộ phận của cây: + Rễ và thân rễ nên thu hoạch vào cuối thời kỳ sinh dưỡng, thường là vào thời kỳ thu đông. Tuy nhiên có trường hợp đặc biệt như rễ Bồ công anh cần hái vào giữa mùa hè vì khi ấy chứa nhiều hoạt chất. Có thể đào lúc ẩm ướt vì sau đó vẫn phải rửa sạch đất cát trước khi phơi sấy hoặc chế biến. 15
Đối với cây sống nhiều năm, người ta thường thu hái vào những năm sau để rễ, củ có khối lượng lớn và hàm lượng hoạt chất cao. Nhưng cũng không nên quá lâu vì rễ hay củ sẽ hóa gỗ hoặc phải cân nhắc giữa việc tăng hàm lượng hoạt chất và thời gian bị mất. Hàm lượng hoạt chất giữa các phần của củ có thể không giống nhau. Trong Đại hoàng và Bạch chỉ hàm lượng hoạt chất tăng dần từ phần gần mặt đất xuống phần chót của củ. + Vỏ cây (vỏ thân, cành và vỏ rễ) thường thu hoạch vào mùa xuân là thời kỳ nhựa cây hoạt động mạnh hay cuối mùa thu, đầu mùa đông khi cây phát triển chậm lại. Vỏ cây quá già hoặc quá non thường có chất lượng thấp hơn. + Lá và ngọn cây có hoa phải thu hái vào thời kỳ quang tổng hợp mạnh nhất thường là thời kỳ cây bắt đầu ra hoa, không nên thu hái khi quả và hạt đã chín. Tuy nhiên với lá Trà, người ta hái búp và lá non, còn với là Bạch đàn người ta thường hái những lá già. Với những cây thảo, người ta có thể thu hái toàn cây cả rễ hay loại bỏ rễ. + Hoa phải hái lúc trời nắng ráo, khi còn là nụ hay trước hoặc đúng vào thời kỳ hoa nở. Hái trước khi hoa nở như nụ Hòe, đinh hương, Kim ngân. Hái khi hoa nở như Hồng hoa, Cà độc dược. + Quả được thu hái vào những thời gian khác nhau, tùy theo dược liệu nhưng thường là khi quả đã già hoặc chín. Quả thu hái ngay trước khi chín như Mơ, Hồ tiêu, Chỉ xác hay khi quả chín như quả Dâu, Nhãn. Các loại quả nang, quả hạch thường thu hái khi đã già như Tiểu hồi, Đại hồi. Một số loại quả có thể hái khi quả còn non như Chỉ thực. + Hạt thường được thu hái khi quả đã già, bắt đầu khô như Se, Ý dĩ. Dù thu hái bộ phận nào của cây cũng nên giữ cho dược liệu được sạch sẽ, tránh các cây lạ, đất cát, rác ...Nếu là củ nên giũ hoặc rửa sạch đất trước khi phơi sấy. Các bộ phận to, cứng hay nhiều nước như củ, quả, thân ... Thường được cắt nhỏ trước khi phơi sấy. 2. Ổn định dược liệu Dược liệu nguồn gốc thảo mộc thường chứa nhiều enzym. Người ta đã phân lập được hàng trăm enzym khác nhau. Bản chất enzym là protein hoặc có phần cơ bản là protein. Enzym là những chất xúc tác hữu cơ của các phản ứng xảy ra trong các tế bào của thực vật và động vật. Enzym tồn tại trong dược thảo sau khi thu hái sẽ hoạt động mạnh ở nhiệt độ 25 oC đến 50 oC với độ ẩm thích hợp. Để phá hủy enzym làm cho chúng không hoạt động trở lại người ta đề ra các phương pháp gọi là phương pháp "ổn định": 2.1. Phương pháp phá hủy enzym bằng cồn sôi. Phương pháp này cho một cồn thuốc ổn định, cách làm như sau: cắt nhỏ dược liệu tươi, thả từng ít một (để cồn vẫn tiếp tục sôi) vào cồn 950 đang đun sôi. Lượng cồn dùng thường gấp 5 lần lượng dược liệu. Sau khi đã cho hết dược liệu, lắp ống sinh hàn đứng và giữ cho cồn sôi trong 30-40 phút. Để nguội, gạn lấy cồn. Dược liệu đem giã nhỏ và chiết kiệt lần hai. Như vậy ta có một dung dịch cồn hoặc cao sau khi bốc hơi cồn chứa các hoạt chất của cây tươi. 2.2. Phương pháp dùng nhiệt ẩm. 16
Hơi cồn Dùng nồi hấp, cho vào một ít cồn 95o, xếp dược liệu trên các vĩ chồng lên nhau. Vĩ dưới cùng nằm trên mặt cồn. Vỉ trên được đậy bằng một nón kim loại để tránh cồn khi đọng lại nhỏ trên dược liệu. Đậy nồi, vòi thoát để ngỏ. Đun nhanh và dẫn hơi cồn ra xa lửa bằng một ống dẫn. Sau khi đã xả hết không khí, đóng vòi lại, làm tăng áp suất và giữ vài phút ở 1,25 atmosphe. Để nguội, mở nồi lấy dược liệu ra rồi làm khô. Phương pháp này cho ta dược liệu có màu sắc đẹp, thành phần hóa học giống như dược liệu tươi. Hơi nước Cách tiến hành như trên nhưng thay cồn bằng nước và giữ nhiệt độ 105-110 oC trong vài phút. Phương pháp này hay dùng đối với các bộ phận dày, cứng như rễ, vỏ, gỗ, hạt nhưng có nhược điểm: tinh bột biến thành hồ, protein bị đông lại, do đó sau khi làm khô, dược liệu có trạng thái sừng làm cho việc chiết xuất hoạt chất không thuận lợi. 2.3. Phương pháp dùng nhiệt khô. Phương pháp này đã được sử dụng từ lâu để chế biến chè xanh bằng cách sao để phá huỷ enzym, ngược lại muốn chế chè đen thì để cho enzym hoạt động. Ở quy mô công nghiệp người ta ổn định bằng cách thổi một luồng gió nóng 80-110 oC có khi còn nâng nhiệt độ lên 300 oC hoặc hơn trong một thời gian rất ngắn đi qua dược liệu. Phương pháp này không được hoàn hảo vì trong môi trường khô enzym khó bị phân hủy, ngoài ra vì do làm nóng nhanh nên tạo xung quanh dược liệu một lớp mỏng khô bao phía ngoài làm cho việc làm khô tiếp theo bị khó khăn, hơn nữa một vài chất trong dược liệu cũng bị biến đổi như protein bị vón, tinh dầu bị bay hơi, đường bị chuyển thành caramen. Trên đây là một số phương pháp chính để phá hủy enzym, đảm bảo cho hoạt chất trong dược liệu sau khi làm khô được giữ nguyên vẹn như khi còn tươi. Tuy nhiên cũng có trường hợp người ta cứ để enzym tồn tại hoạt động để tăng hàm lượng hoạt chất mong muốn, ví dụ muốn tăng hàm lượng diosgenin trong nguyên liệu, người ta ủ nguyên liệu tươi với nước. Muốn chiết digitoxin trong lá Dương địa hoàng thì cứ để cho enzym hoạt động. 3. Làm khô dược liệu a. Phơi Có 2 cách phơi là phơi dưới ánh nắng mặt trời và phơi trong râm. - Phơi dưới ánh nắng mặt trời: thông thường dược liệu được trải trên các tấm liếp đặt cao khỏi mặt đất vừa để tránh lẫn đất cát vừa để thoáng khí ở cả mặt dưới lớp dược liệu. Trong quá trình phơi thường xuyên xới đảo. Thời gian phơi có thể kéo dài từ vài giờ đến vài ngày tùy theo lượng nước chứa trong dược liệu và thời tiết. Cách phơi này đơn giản ít tốn kém nhưng có một số nhược điểm như bị động bởi thời tiết, nhiễm bụi, thu hút ruồi nhặng đối với dược liệu có đường, một số hoạt chất trong dược liệu có thể bị biến đổi bởi tia tử ngoại. - Phơi trong râm: dược liệu được trải mỏng trên các liếp hoặc buộc thành bó nhỏ rồi treo hoặc vắt theo kiểu chữ X trên các sợi dây thép. Việc làm khô được tiến hành trong các lều chung quanh không có vách. Phơi trong râm thường được áp dụng với các dược liệu là hoa để bảo vệ màu sắc hoặc các dược liệu chứa tinh dầu. 17
b. Sấy Sấy là biện pháp tuy tốn kém nhưng có lợi ở chỗ không bị động bởi thời tiết, rút ngắn thời gian làm khô, bảo vệ được một số dược liệu khỏi bị biến đổi bởi tia UV và làm khô nhanh nên làm giảm tác động của enzym. Khác với phơi, sấy phải được thực hiện trong buồng kín nhưng có lỗ thông hơi. Nhiệt độ của lò cung cấp nhiệt có thể điều chỉnh để nhiệt độ sấy có thể thay đổi từ 30-80 oC. Lúc khởi đầu không nên để nhiệt độ quá cao vì sẽ tạo ra một lớp mỏng khô bao ngoài dược liệu làm ngăn cản sự bốc hơi nước của các lớp bên trong. Điều kiện thông hơi (thường dùng quạt hút) cũng phải theo dõi để vừa đủ đẩy hết không khí bão hòa hơi nước khỏi buồng sấy. Đối với các loại củ, rễ hoặc thân rễ thường được thái mỏng hoặc đập dập để dễ khô. c. Làm khô trong tủ sấy ở áp suất giảm Dược liệu được đặt vào tủ sấy có cửa đóng thật kin, có nhiệt kế để theo dõi nhiệt độ và đồng hồ đo áp suất. Tủ được nối với máy hút chân không. Nhờ sấy ở điều kiện áp suất giảm nên thời gian sấy nhanh và có thể sấy ở nhiệt độ thấp (25-40 oC). Tuy nhiên, phương pháp này không áp dụng được với khối lượng dược liệu lớn, thường chỉ dùng để làm khô một số cao thuốc hoặc một số dược liệu quý mà hoạt chất dễ bị hỏng bởi nhiệt độ. d. Đông khô Đây là phương pháp làm khô bằng cách cho tinh thể nước đá thăng hoa. Muốn vậy, nguyên liệu được làm lạnh thật nhanh ở nhiệt độ rất thấp (-80 oC) để nước chứa bên trong nguyên liệu kết tinh nhanh ở dạng tinh thể nhỏ. Nguyên liệu được giữ ở nhiệt độ thấp trong quá trình đông khô và được đặt ở trong buồng thật kín có nối với máy hút chân không. Nước ở thể rắn trong nguyên liệu bị thăng hoa dưới áp suất giảm (10-5 mmHg). Phương pháp đông khô thường chỉ dùng để làm khô một số dược liệu quý như nọc rắn, sữa ong chúa hoặc trong nghiên cứu các dược liệu chứa những hoạt chất rất dễ bị biến đổi. 4. Đóng gói và bảo quản dược liệu a. Chọn lựa Việc chọn lựa mặc dầu đã được thực hiện một phần trong quá trình thu hái, tuy nhiên sau khi sấy khô nhất thiết phải chọn lựa lại trước khi đóng gói đưa ra thị trường để đảm bảo dược liệu đạt tiêu chuẩn quy định. Một số quy định thường được đề ra về: - Tạp chất, bao gồm các tạp chất hữu cơ (rơm rạ, vật lạ khác) hoặc vô cơ (đất, cát). - Các bộ phận khác với bộ phận được dùng (cành lẫn với lá, rễ lẫn với thân). - Màu sắc, mùi vị. - Tỉ lệ của dược liệu bị vụn nát. - Dược liệu bị nhiễm mốc mọt. b. Đóng gói 18
Mục đích của việc đóng gói là để bảo vệ dược liệu về mọi mặt trong thời gian vận chuyển hay bảo quản. Khi đóng gói cần phải theo đúng tiêu chuẩn về loại bao bì, kích thước, khối lượng, hình dáng. Phải có nhãn ghi rõ: tên dược liệu, khối lượng nguyên, khối lượng cả bao bì, nơi sản xuất, số kiểm soát. Nếu đóng gói nhỏ có thể dùng ngay thì trên nhãn phải ghi cả công dụng, cách dùng, liều dùng, hạn dùng. c. Bảo quản Bảo quản dược liệu là biện pháp nhằm giữ phẩm chất và hình thức của dược liệu không bị giảm sút trước khi chúng được sử dụng. Trong thời gian bảo quản, dược liệu chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố: nhiệt độ, ánh sáng, độ ẩm, sâu mọt và nấm mốc dẫn tới biến đổi màu sắc, mùi vị, giảm hàm lượng hoạt chất, bị nhiễm nấm mốc, sâu mọt sinh ra các chất độc hại khác. Độ ẩm trong không khí cao là nguyên nhân chính làm giảm chất lượng dược liệu. Nếu dược liệu dễ hút ẩm thì phải đựng trong bao bì bằng nhựa tổng hợp hoặc bằng sắt và dưới đáy có để chất hút ẩm. Muốn bảo vệ dược liệu tốt thì phải xây dựng kho chứa đúng quy cách. Kho thường được xây dựng bằng các nguyên liệu chống cháy. Kho phải mát, thoáng gió, khô ráo. Giữa các giá phải có lối đi lại. Các dược liệu phải được xếp đặt theo từng khu vực để dễ tìm, dễ kiểm soát. Các dược liệu độc và dược liệu có tinh dầu phải để riêng. Định kỳ phải theo dõi nấm mốc, sâu bọ. Khi dược liệu bị nấm mốc thì phải xử lý như rửa, lau nước hoặc cồn rồi phơi sấy lại, nếu nhiễm nặng thì phải loại bỏ. Nếu dược liệu bị sâu mọt phương pháp đơn giản nhất là sấy ở 65 oC. Dược liệu với số lượng ít và rất dễ sâu mọt thường được đựng trong những hộp hoặc thùng sắt kín và nhỏ xuống đáy thùng một vài giọt chloroform. V. CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ CHẤT LƯỢNG DƯỢC LIỆU Đánh giá một dược liệu nghĩa là xác định dược liệu đó có đạt tiêu chuẩn quy định hay không. Khi đánh giá, có thể dựa vào tiêu chuẩn nhà nước được ghi trong dược điển hoặc theo tiêu chuẩn cơ sở. Các chỉ tiêu của một tiêu chuẩn được đề ra để đảm bảo chất lượng của dược liệu và có căn cứ để giao dịch trên thị trường tiêu chuẩn của một dược liệu thường bao gồm: - Đặc điểm hình thái: gồm các đặc điểm cảm quan, đặc điểm vi học của dược liệu. - Thử tinh khiết: độ ẩm, độ tro, tạp chất hay các hằng số vật lý, vi sinh vật, kim loại năng. - Định tính thành phần chính trong dược liệu. - Định lượng thành phần chính hoặc hàm lượng cao chiết được của dược liệu. 1. Cảm quan Phương pháp cảm quan nghĩa là dùng các giác quan của chúng ta để đánh giá, phân biệt các dược liệu. Dùng mắt để quan sát hình dáng bên ngoài, kích thước, màu sắc của dược liệu; đối với một vài dược liệu thì cần phải bẻ ra để quan sát bên trong. Dùng tay để cảm nhận thể chất, mức độ nặng nhẹ, xốp chắc, trơn hay dính của dược liệu. Mùi là 19