Giáo trình Giáo dục học đại cương: Phần 1 - PGS.TS Hà Thị Đức

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:82

Thêm vào BST

Báo xấu

776
lượt xem 296
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Giáo dục học đại cương - Phần 1 có nội dung giới thiệu về những vấn đề chung của giáo dục học, lí luận dạy học với 2 phần đầu và 9 chương. Trong đó, nội dung cụ thể của mỗi chương trình bày đến người học các vấn đề về: giáo dục là một khoa học, vài nét về lịch sử phát triển các tư tưởng giáo dục, giáo dục và sự phát triển nhân cách, mục đích và các nhiệm vụ giáo dục, quá trình dạy học, nội dung dạy học, phương pháp dạy học, các hình thức tổ chức dạy học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giáo dục học đại cương: Phần 1 - PGS.TS Hà Thị Đức

§¹I HäC HUÕ TRUNG T¢M §µO T¹O Tõ XA PGS. ts. Hµ THÞ §øC gi¸o tr×nh gi¸o dôc häc ®¹i c−¬ng (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s− ph¹m 1
môc lôc PhÇn thø nhÊt: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gi¸o dôc häc ....................................................... 5 Ch−¬ng I: Gi¸o dôc lµ mét khoa häc .................................................................................... 5 I. Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña x· héi loµi ng−êi ......................................... 5 II. §èi t−îng vµ nhiÖm vô cña gi¸o dôc häc .................................................................... 7 III. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc............................................................. 10 Ch−¬ng II: Vµi nÐt vÒ lÞch sö ph¸t triÓn c¸c t− t−ëng gi¸o dôc ........................................ 13 I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i ............................................................................. 13 II. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc thêi trung vµ cËn ®¹i ................................................... 17 III. Vµi nÐt vÒ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc hiÖn nay ......................................... 19 Ch−¬ng III: Gi¸o dôc vµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch ............................................................. 21 I. Sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña con ng−êi....................................................................... 21 II. C¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch ........................ 23 III. Gi¸o dôc vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch häc sinh................................ 27 Ch−¬ng IV: Môc ®Ých vµ c¸c nhiÖm vÞ gi¸o dôc ................................................................ 31 I. Môc ®Ých vµ môc tiªu gi¸o dôc .................................................................................... 31 II. C¸c nhiÖm vô gi¸o dôc................................................................................................ 34 III. HÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n ViÖt Nam .................................................................... 37 PhÇn thø hai: LÝ luËn d¹y häc.............................................................................................. 40 Ch−¬ng V: Qu¸ tr×nh d¹y häc.............................................................................................. 40 I. Kh¸i niÖm chung vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc........................................................................ 40 2
II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc ............................................................ 41 III. C¸c nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc ........................................................................ 44 IV. §éng lùc cña qu¸ tr×nh d¹y häc................................................................................. 47 Ch−¬ng VI: Quy luËt vµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c d¹y häc ............................................... 52 I. C¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc ............................................................................. 52 II. C¸c nguyªn t¾c d¹y häc ............................................................................................... 54 Ch−¬ng VII: Néi dung d¹y häc ............................................................................................ 60 I. Kh¸i niÖm néi dung d¹y häc ......................................................................................... 60 II. Nh÷ng thÇnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung d¹y häc ...................................................... 60 III. Nh÷ng ph−¬ng h−íng c¬ b¶n chØ ®¹o viÖc x©y dùng néi dung d¹y häc................. 62 Ch−¬ng VIII: Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................... 64 I. Kh¸i niÖm ph−¬ng ph¸p d¹y häc ................................................................................. 64 II. HÖ thèng c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc ........................................................................... 65 III. KÕt luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc............................................................................. 77 Ch−¬ng IX: C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc........................................................................ 78 I. Kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc ..................................................................... 78 II. C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc .................................................................................... 78 PhÇn thø ba: LÝ luËn gi¸o dôc.............................................................................................. 83 Ch−¬ng X: Qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp)................................................................ 83 I. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc............................................................ 83 II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ........................................................... 86 III. §éng lùc vµ l«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ................................................................. 88 Ch−¬ng XI: Quy luËt vµ nguyªn t¾c gi¸o dôc .................................................................... 93 I. Nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ....................................................................... 93 3
II. C¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc .............................................................................................. 94 Ch−¬ng XII: Néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ c¸c con ®−êng gi¸o dôc .................................. 100 I. Néi dung gi¸o dôc ........................................................................................................ 100 II. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ............................................................................................... 105 III. C¸c con ®−êng gi¸o dôc ........................................................................................... 112 PhÇn thø t−: C«ng t¸c qu¶n lÝ gi¸o dôc trong nhµ tr−êng .............................................. 115 Ch−¬ng XIII: C«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ............................................ 116 I. VÞ trÝ, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ........................ 116 II. Néi dung vµ c¸c biÖn ph¸p c«ng t¸c cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ......................... 117 III. Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi ng−êi gi¸o viªn chñ nhiÖm líp ......................................... 120 Ch−¬ng XIV: Gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh ........................................................................... 122 I. Kh¸i niÖm tËp thÓ vµ tËp thÓ häc sinh ....................................................................... 122 II. CÊu tróc vµ chøc n¨ng cña tËp thÓ häc sinh ........................................................... 122 III. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tËp thÓ häc sinh........................................................ 124 IV. Nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc tËp thÓ häc sinh ........................................................... 125 4
PhÇn thø nhÊt Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gi¸o dôc häc Ch−¬ng I Gi¸o dôc lµ mét khoa häc I. Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña x- héi loµi ng−êi 1. VÞ trÝ, vai trß cña gi¸o dôc trong ®êi sèng x· héi Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x héi loµi ng−êi, tõ buæi b×nh minh cña nh©n lo¹i, con ng−êi muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× ph¶i kh«ng ngõng nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan v× lîi Ých cña b¶n th©n vµ céng ®ång. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ c¶i t¹o ®ã, con ng−êi tiÕp thu ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm cña ®êi sèng nh− s¨n b¾n, h¸i l−îm, ch¨n nu«i, trång trät, nu«i d¹y con ch¸u,... nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc tÝch luü vµ truyÒn thô tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. §ã chÝnh lµ c¸c hiÖn t−îng gi¸o dôc, d¹y häc. Nh− vËy, gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt cña loµi ng−êi, mét hiÖn t−îng cã môc ®Ých vµ chØ x héi loµi ng−êi míi cã. C¸c hiÖn t−îng gi¸o dôc ®ã ®−îc n¶y sinh ngay tõ khi cã x héi loµi ng−êi vµ lµ nhu cÇu cÊp thiÕt cña sù ph¸t triÓn x héi. Nhê ®ã, c¸c thÕ hÖ sau chiÕm lÜnh ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri thøc gióp hä cã thÓ tham gia tÝch cùc vµo mäi ho¹t ®éng trong cuéc sèng vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c, lµm cho x héi loµi ng−êi lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. NÐt ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña gi¸o dôc lµ: thÕ hÖ tr−íc truyÒn ®¹t l¹i nh÷ng kinh nghiÖm sèng cho thÕ hÖ sau ®Ó hä tham gia vµo ®êi sèng x héi. C¸c thÕ hÖ sau tiÕp thu, lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm sèng mµ thÕ hÖ tr−íc truyÒn l¹i, ®ång thêi hä l¹i lµm phong phó h¬n nh÷ng kinh nghiÖm sèng ®ã. Nh÷ng kinh nghiÖm ®ã bao gåm: c¸c tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cïng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ x héi nh− c¸c chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, niÒm tin, hµnh vi, thãi quen, c¸c d¹ng ho¹t ®éng giao l−u cña con ng−êi trong x héi mµ tõ ®ã c¸c c¸ thÓ dÇn dÇn trë thµnh nh©n c¸ch. Nhê ®ã, gi¸o dôc lµm cho nh©n c¸ch con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn ngµy cµng ®Çy ®ñ, phong phó, ®a d¹ng vµ hoµn thiÖn h¬n. §ã chÝnh lµ chøc n¨ng cña gi¸o dôc, nã lµ ph−¬ng tiÖn quan träng nh»m “t¸i s¶n xuÊt nh©n c¸ch”, t¸i s¶n xuÊt nh÷ng søc m¹nh tinh thÇn, båi d−ìng nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt tèt ®Ñp ®Ó mçi c¸ nh©n tån t¹i, ph¸t triÓn vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh. 2. TÝnh quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – x· héi ®èi víi gi¸o dôc Trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi loµi ng−êi, khi c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x héi thay ®æi sÏ kÐo theo hµng lo¹t nh÷ng biÕn ®æi vÒ t− t−ëng, chÝnh trÞ, vÒ cÊu tróc x héi, vÒ lèi sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ v.v... Trong lÜnh vùc gi¸o dôc, m«i tr−êng x héi, ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸... ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi môc tiªu, nhiÖm vô, néi dung, h×nh thøc gi¸o dôc nh»m ®¸p øng yªu cÇu cña ®êi sèng x héi. §ã lµ tÝnh quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – chÝnh trÞ – x héi ®èi víi 5
ho¹t ®éng gi¸o dôc, trong ®ã c¸c lùc l−îng gi¸o dôc vµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc lµ hai nh©n tè ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt. Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c t¸c nh©n: m«i tr−êng – nhµ gi¸o dôc – ®èi t−îng gi¸o dôc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt phæ biÕn, kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. 3. TÝnh lÞch sö vµ tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc LÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ nhµ tr−êng cho thÊy r¾ng, trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi, cïng víi sù ®æi thay cña c¬ cÊu tæ chøc x· héi, sù th¨ng trÇm vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸ cña mçi quèc gia, sù nghiÖp gi¸o dôc ®Òu cã nh÷ng thay ®æi, chuyÓn h−íng vµ nh÷ng c¶i c¸ch, ®æi míi vÒ môc tiªu, néi dung, h×nh thøc cho phï hîp víi yªu cÇu cña x· héi, cña thêi ®¹i míi. V× vËy gi¸o dôc lu«n lµ mét ph¹m trï lÞch sö, mang tÝnh lÞch sö râ nÐt. Trong x héi cã giai cÊp, gi¸o dôc mang tÝnh giai cÊp ®Ëm nÐt. TÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc còng lµ mét quy luËt kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña hÖ thèng gi¸o dôc - ®µo t¹o. TÝnh quy luËt nµy ® quy ®Þnh b¶n chÊt cña gi¸o dôc, bëi lÏ gi¸o dôc lu«n lµ ph−¬ng thøc ®Êu tranh giai cÊp, nhµ tr−êng lµ c«ng cô cña chuyªn chÝnh giai cÊp vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o tån t¹i nh− lµ m«i tr−êng, lµ ph−¬ng tiÖn ®Êu tranh vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña mét giai cÊp trong x héi. Trong x héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, kh«ng thÓ cã mét nÒn gi¸o dôc trung lËp, ®øng ngoµi hoÆc ®øng trªn cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong x héi, kh«ng thÓ cã mét nÒn gi¸o dôc tho¸t li mäi hÖ t− t−ëng cña giai cÊp. HiÖn nay, trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt trong c¸c v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng, trong c¸c chØ thÞ, nghÞ quyÕt cña Nhµ n−íc, trong LuËt Gi¸o dôc vÒ môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc trong thêi k× ®æi míi nh»m thùc hiÖn d©n chñ ho¸, x héi ho¸ gi¸o dôc, h−íng tíi viÖc ph¸t triÓn toµn diÖn, hµi hoµ nh©n c¸ch cña mäi thµnh viªn trong x héi nãi chung, thÕ hÖ trÎ ViÖt Nam nãi riªng. 4. C¸c chøc n¨ng x· héi cña gi¸o dôc Chøc n¨ng x héi cña gi¸o dôc lµ nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña ho¹t ®éng gi¸o dôc ®èi víi qu¸ tr×nh x héi vÒ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, t− t−ëng, v¨n ho¸ v.v... Trong x héi chóng ta hiÖn nay, c¸c chøc n¨ng x héi cña gi¸o dôc th−êng ®−îc ph©n chia thµnh ba lo¹i nh− sau: 4.1. Chøc n¨ng kinh tÕ – s¶n xuÊt Theo C.M¸c, søc lao ®éng cña con ng−êi chØ tån t¹i trong nh©n c¸ch sèng cña ng−êi ®ã. Nh− vËy, ®Ó c¶i t¹o c¸i b¶n thÓ tù nhiªn chung cña con ng−êi, gióp hä cã ®−îc nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o vÒ mét lÜnh vùc lao ®éng nµo ®ã th× cÇn ph¶i cã sù huÊn luyÖn, ®µo t¹o, nghÜa lµ hä ph¶i ®−îc gi¸o dôc. Nh− vËy, gi¸o dôc ®· t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng x· héi, ®· t¹o ra søc lao ®éng míi cã hiÖu qu¶ cao h¬n, thay thÕ søc lao ®éng cò b»ng c¸ch ph¸t huy nh÷ng n¨ng lùc chung vµ n¨ng lùc chuyªn biÖt cña tõng c¸ nh©n. Theo ý nghÜa ®ã, gi¸o dôc ®· t¹o ra mét n¨ng suÊt lao ®éng ngµy cµng cao h¬n, thóc ®Èy nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. 6
4.2. Chøc n¨ng chÝnh trÞ – x· héi Gi¸o dôc cã vai trß chñ ®¹o trong viÖc h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch con ng−êi. Víi c¸c h×nh thøc gi¸o dôc phong phó vµ ®a d¹ng, nhµ gi¸o dôc cung cÊp cho ng−êi ®−îc gi¸o dôc hÖ thèng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ phÈm chÊt nh©n c¸ch, h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ c¸c chuÈn mùc x· héi cïng c¸c d¹ng ho¹t ®éng, giao l−u... Nh− vËy, gi¸o dôc ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi c¸c mèi quan hÖ x· héi, tíi sù ph©n chia c¸c nhãm, c¸c tæ chøc, c¸c giai tÇng x· héi. Nãi c¸ch kh¸c, ë bÊt k× mét chÕ ®é chÝnh trÞ x· héi nµo, nhê cã sù t¸c ®éng to lín cña gi¸o dôc tíi viÖc h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña con ng−êi mµ t¸c ®éng tíi cÊu tróc cña x· héi, ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi chÕ ®é chÝnh trÞ cña mét quèc gia, mét d©n téc. 4.3. Chøc n¨ng t− t−ëng – v¨n ho¸ Víi môc tiªu: n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi, gi¸o dôc gãp phÇn to lín trong viÖc båi d−ìng, n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸, tr×nh ®é häc vÊn cho mäi ng−êi, n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn cho toµn x· héi. Gi¸o dôc cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®èi víi viÖc gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc, ph¸t hiÖn, båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt n−íc. LÞch sö ®· chøng minh r»ng, ë mçi quèc gia, mçi d©n téc, c¸c nhµ v¨n ho¸, c¸c nhµ t− t−ëng lín ®Òu ®−îc ®µo t¹o, båi d−ìng qua hÖ thèng gi¸o dôc trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng. Nãi tãm l¹i, gi¸o dôc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng x· héi cña m×nh nh− lµ mét c«ng cô, mét ph−¬ng tiÖn ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng x· héi, c¶i biÕn cÊu tróc x· héi, x©y dùng nÒn v¨n ho¸ vµ hÖ t− t−ëng cho x· héi. Cã nh− vËy, gi¸o dôc míi ®¸p øng ®−îc nh÷ng ®ßi hái vÒ sù ph¸t triÓn cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, vÒ c¸c quan hÖ x· héi, c¸c lùc l−îng s¶n xuÊt, c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c... Gi¸o dôc còng gãp phÇn lµm tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi: nhu cÇu ®−îc häc hµnh, ®−îc lao ®éng s¸ng t¹o, ®−îc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch. Cã thÓ nãi, gi¸o dôc lµ mét phóc lîi c¬ b¶n, lµ ®êi sèng tinh thÇn, lµ h¹nh phóc vµ niÒm tin to lín cña mçi thµnh viªn trong x· héi. II. §èi t−îng vµ nhiÖm vô cña gi¸o dôc häc KÓ tõ khi gi¸o dôc thùc sù trë thµnh mét lÜnh vùc khoa häc ®éc lËp, mét khoa häc vÒ sù gi¸o dôc, ®µo t¹o con ng−êi, vÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch, th× còng lµ lóc gi¸o dôc cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu cô thÓ, cã hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï c¬ b¶n vµ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña nã. 1. §èi t−îng cña gi¸o dôc häc §èi t−îng nghiªn cøu cña gi¸o dôc häc lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc tr−íc hÕt cÇn ®−îc hiÓu mét c¸ch kh¸i qu¸t lµ mét qu¸ tr×nh x· héi ®−îc tæ chøc mét c¸ch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, h−íng vµo viÖc truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm x· héi nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch theo nh÷ng môc ®Ých vµ ®iÒu kiÖn do x· héi quy ®Þnh ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. 7
§ã lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng, giao l−u phong phó vµ ®a d¹ng cña nhµ gi¸o dôc ®èi víi ng−êi ®−îc gi¸o dôc, gióp hä chiÕm lÜnh nh÷ng kinh nghiÖm x· héi, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i. 2. NhiÖm vô cña gi¸o dôc häc Gi¸o dôc häc, víi t− c¸ch lµ mét khoa häc cã c¸c nhiÖm vô c¬ b¶n sau: – Nghiªn cøu môc tiªu chiÕn l−îc vµ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc - ®µo t¹o trong mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi. Môc tiªu chiÕn l−îc cña gi¸o dôc lµ c¸i ®Ých mµ nÒn gi¸o dôc cña mét quèc gia cÇn h−íng tíi trong mçi giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. Xu h−íng ph¸t triÓn cña gi¸o dôc lµ nh÷ng ®Þnh h−íng lín mµ sù nghiÖp gi¸o dôc cña mçi quèc gia, mçi khu vùc hay toµn cÇu ®ang h−íng tíi: Gi¸o dôc nh©n v¨n, gi¸o dôc hoµ nhËp, gi¸o dôc céng ®ång, gi¸o dôc tiÕp tôc, gi¸o dôc th−êng xuyªn, nhµ tr−êng hiÖn ®¹i,... ®·, ®ang lµ nh÷ng xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc vµ ®ang ®−îc c¸c nhµ khoa häc s− ph¹m quan t©m nghiªn cøu trong gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i. – Nghiªn cøu c¸c quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc nh− quy luËt h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch vµ c¸c quy luËt ph¶n ¸nh mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng d¹y häc, gi¸o dôc víi m«i tr−êng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x héi, víi sù ph¸t triÓn nh− vò b o cña khoa häc, kÜ thuËt, c«ng nghÖ... – Nghiªn cøu cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau ®Ó x©y dùng nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c ®éng cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn ®èi víi tõng thµnh tè cÊu tróc trong hÖ thèng gi¸o dôc nh»m ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u trong nh÷ng hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. 3. HÖ thèng c¸c khoa häc vÒ gi¸o dôc, mèi quan hÖ gi÷a gi¸o dôc häc víi c¸c khoa häc kh¸c Tr¶i qua mét thêi k× ph¸t triÓn l©u dµi, gi¸o dôc häc ® tù ph©n chia thµnh c¸c chuyªn ngµnh khoa häc riªng biÖt t¹o thµnh mét hÖ thèng khoa häc gi¸o dôc hoµn chØnh. Sù ph©n chia nµy ®−îc quy ®Þnh bëi c¸c ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã ®èi t−îng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu kh¸c nhau vµ ®−îc tiÕn hµnh trong c¸c thÓ chÕ gi¸o dôc kh¸c nhau. HÖ thèng c¸c khoa häc vÒ gi¸o dôc bao gåm: – Gi¸o dôc häc ®¹i c−¬ng: Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn chung, vÒ ph−¬ng ph¸p luËn vµ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña gi¸o dôc häc. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng nhÊt trong viÖc nghiªn cøu tiÕp theo c¸c chuyªn ngµnh khoa häc gi¸o dôc kh¸c. – LÝ luËn d¹y häc: Lµ mét chuyªn ngµnh khoa häc nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ ho¹t ®éng d¹y häc trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng, ®Æc biÖt lµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh d¹y häc, b¶n chÊt vµ c¸c quy luËt d¹y häc, néi dung, ph−¬ng ph¸p h×nh thøc tæ chøc d¹y häc, viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸... – LÝ luËn gi¸o dôc: Lµ mét chuyªn ngµnh cña gi¸o dôc häc cã ®èi t−îng nghiªn cøu lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi t− c¸ch lµ qu¸ tr×nh bé phËn cña qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ nh»m h×nh thµnh 8
c¸c phÈm chÊt ®¹o ®øc, c¸c nÐt tÝnh c¸ch, niÒm tin, thãi quen, c¸c yªu cÇu vµ chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh. – LÝ luËn d¹y häc c¸c m«n häc trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng: Tuú theo môc ®Ých, nhiÖm vô vµ yªu cÇu cña tõng m«n häc trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng kh¸c nhau, lÝ luËn d¹y häc cho tõng m«n häc ®−îc nghiªn cøu sao cho d¹y häc phï hîp víi c¸c ®Æc ®iÓm m«n häc, ®Æc ®iÓm cña ng−êi häc vµ ®¸p øng víi yªu cÇu n©ng cao chÊt l−îng d¹y häc cña bé m«n. – LÞch sö gi¸o dôc häc: Lµ mét chuyªn ngµnh khoa häc nghiªn cøu lÞch sö qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸c häc thuyÕt, c¸c luËn ®iÓm, c¸c quan ®iÓm, t− t−ëng... vÒ gi¸o dôc vµ lÞch sö ph¸t triÓn gi¸o dôc tr¶i qua c¸c thêi k× kh¸c nhau cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi. §Æc biÖt, lÞch sö gi¸o dôc häc nghiªn cøu lÞch sö ®Êu tranh cña nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé chèng nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc ph¶n ®éng, l¹c hËu, lçi thêi... Trong xu thÕ ph¸t triÓn chung cña mäi lÜnh vùc khoa häc hiÖn nay, gi¸o dôc häc nãi riªng, nhiÒu lÜnh vùc khoa häc gi¸o dôc chuyªn ngµnh kh¸c ®· vµ ®ang ®−îc c¸c nhµ khoa häc gi¸o dôc rÊt quan t©m nghiªn cøu vµ øng dông cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn nh− x· héi häc gi¸o dôc, kinh tÕ häc gi¸o dôc, qu¶n lÝ häc gi¸o dôc, gi¸o dôc häc chuyªn biÖt ®èi víi trÎ khuyÕt tËt v.v... 4. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc Víi t− c¸ch lµ mét khoa häc, cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu x¸c ®Þnh, gi¸o dôc häc cã hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï c¬ b¶n nh−: gi¸o dôc, gi¸o d−ìng, d¹y häc, c«ng nghÖ gi¸o dôc... – Gi¸o dôc (nghÜa réng): Trong thùc tiÔn, cã thÓ hiÓu ph¹m trï gi¸o dôc theo nghÜa réng, nghÜa hÑp. Gi¸o dôc (nghÜa réng) lµ qu¸ tr×nh toµn vÑn nh»m h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch con ng−êi, ®−îc tæ chøc mét c¸ch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch th«ng qua c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c quan hÖ gi÷a nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc nh»m truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm x héi mµ loµi ng−êi ® tÝch luü trong lÞch sö. §ã lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p mµ nhµ gi¸o dôc tiÕn hµnh trong c¸c c¬ quan gi¸o dôc chuyªn biÖt. Víi ý nghÜa nµy, kh¸i niÖm gi¸o dôc (nghÜa réng) t−¬ng ®−¬ng víi kh¸i niÖm qu¸ tr×nh s− ph¹m, ®ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra trong ph¹m vi nhµ tr−êng. – Gi¸o dôc (nghÜa hÑp) lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh niÒm tin, lÝ t−ëng, ®éng c¬, t×nh c¶m, th¸i ®é, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch cña nh©n c¸ch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen øng xö ®óng ®¾n trong x héi thuéc c¸c lÜnh vùc t− t−ëng – chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, thÈm mÜ vµ thÓ chÊt cho häc sinh. – Gi¸o d−¬ng: lµ qu¸ tr×nh cung cÊp cho ng−êi häc néi dung häc vÊn, mµ cèt lâi cña häc vÊn lµ hÖ thèng tri thøc khoa häc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, hÖ thèng kÜ n¨ng, kÜ x¶o t−¬ng øng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng th¸i ®é ®èi víi tù nhiªn, x héi vµ víi b¶n th©n gióp hä ®ñ ®iÒu kiÖn b−íc vµo cuéc sèng tù lËp, cèng hiÕn nhiÒu cho x héi. – D¹y häc: lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o d−ìng. §ã lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt gi÷a ng−êi d¹y vµ ng−êi häc nh»m gióp ng−êi häc chiÕm lÜnh cã chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ néi dung häc vÊn trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng. 9
Nh− vËy qu¸ tr×nh gi¸o dôc (nghÜa réng) hay qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ bao gåm hai qu¸ tr×nh bé phËn lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc (nghÜa hÑp) vµ qu¸ tr×nh gi¸o d−ìng (hay qu¸ tr×nh d¹y häc). – Gi¸o dôc h−íng nghiÖp trong nhµ tr−êng phæ th«ng lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña c¸c lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng tíi häc sinh gióp hä ®Þnh h−íng ®−îc nghÒ nghiÖp t−¬ng l¹i sao cho phï hîp víi n¨ng lùc cña b¶n th©n ®ång thêi ®¸p øng víi yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi. – Gi¸o dôc céng ®ång: kh¸i niÖm nµy ®−îc dïng phæ biÕn ë n−íc ta vµo nh÷ng thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kØ XX. §ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong ®ã mèi quan hÖ bÒn v÷ng, g¾n bã gi÷a gi¸o dôc víi c¸c qu¸ tr×nh x héi, víi ®êi sèng vµ céng ®ång ®−îc thiÕt lËp, cñng cè mét c¸ch bÒn v÷ng. §Æc tr−ng cña gi¸o dôc céng ®ång lµ: nÒn gi¸o dôc ®−îc tæ chøc vµ ph¸t triÓn æn ®Þnh, chÆt chÏ cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ – x héi nh»m môc tiªu duy tr×, cñng cè vµ ph¸t triÓn céng ®ång. MÆt kh¸c, ®ã còng lµ qu¸ tr×nh phæ biÕn (mang tÝnh toµn cÇu) nh−ng còng ®Ëm nÐt b¶n s¾c d©n téc, truyÒn thèng, tinh hoa v¨n ho¸ cña tõng d©n téc, tõng céng ®ång vµ lµ lîi Ých thiÕt thùc cña tõng thµnh viªn trong céng ®ång. – C«ng nghÖ gi¸o dôc: Kh¸i niÖm c«ng nghÖ gi¸o dôc, c«ng nghÖ d¹y häc ®−îc dïng kh¸ phæ biÕn trong c¸c v¨n b¶n, c¸c tµi liÖu, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ë n−íc ta kho¶ng vµi chôc n¨m gÇn ®©y. Cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm, nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ c«ng nghÖ gi¸o dôc. Chóng ta nªn hiÓu mét c¸ch kh¸i qu¸t: c«ng nghÖ gi¸o dôc kh«ng chØ lµ viÖc sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt vµo qu¸ tr×nh gi¸o dôc, d¹y häc mµ ®ã lµ qu¸ tr×nh tÝch hîp nhiÒu lÜnh vùc khoa häc hiÖn ®¹i nh»m ®¹t chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u. III. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ®−îc x©y dông trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc nãi chung, ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nãi riªng. Trong thùc tiÔn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nãi chung, nghiªn cøu gi¸o dôc häc nãi riªng, c¸c nhµ nghiªn cøu th−êng sö dông hai nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ luËn vµ nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn. 1. Nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ luËn lµ c¸ch thøc ®äc vµ ph©n tÝch, tæng hîp c¸c nguån tµi liÖu cã liªn quan tíi qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét ®Ò tµi vÒ gi¸o dôc häc nh»m x©y dùng c¬ së lÝ luËn hoÆc më réng, lµm s¸ng tá thªm c¸c luËn ®iÓm, c¸c häc thuyÕt, c¸c nguyªn t¾c... C¸c nguån tµi liÖu cã liªn quan tíi mét ®Ò tµi thuéc lÜnh vùc gi¸o dôc rÊt phong phó, ®a d¹ng. §ã lµ nh÷ng t¸c phÈm cña c¸c t¸c gia kinh ®iÓn: c¸c v¨n b¶n cña §¶ng vµ Nhµ n−íc vÒ gi¸o dôc - ®µo t¹o; c¸c lo¹i s¸ch, c¸c gi¸o tr×nh cã liªn quan; c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu; c¸c b¸o c¸o khoa häc, c¸c bµi b¸o trªn c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh... §Ó thu thËp ®−îc nh÷ng t− liÖu, ng−êi nghiªn cøu ph¶i tiÕn hµnh c¸c thao t¸c t− duy tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o nh»m hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ vµ x©y dùng c¬ së lÝ luËn cho ®Ò tµi nghiªn cøu cña m×nh. 2. Nhãm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn bao gåm c¸c ph−¬ng ph¸p cô thÓ sau: – Ph−¬ng ph¸p quan s¸t: lµ ph−¬ng ph¸p trong ®ã ng−êi nghiªn cøu sö dông cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch c¸c gi¸c quan (kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng tiÖn) ®Ó ghi nhËn, thu thËp nh÷ng biÓu hiÖn cña 10
c¸c hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc nh»m khai th¸c nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt phôc vô cho viÖc ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng gi¸o dôc hoÆc ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p cã c¬ së thùc tiÔn, cã søc thuyÕt phôc. Cã nhiÒu h×nh thøc quan s¸t nh−ng ph¶i ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu c¬ b¶n nh−: ph¶i ®¶m b¶o tÝnh tù nhiªn, tÝnh râ rµng, tÝnh phong phó, tÝnh ®a d¹ng, tÝnh chÝnh x¸c, tÝnh cô thÓ cña ®èi t−îng ®−îc quan s¸t vµ nhµ nghiªn cøu ph¶i cã sù hiÓu biÕt vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn cã liªn quan tíi c¸c hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc. – Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸o dôc: lµ ph−¬ng ph¸p sö dông mét hÖ thèng c¸c c©u hái ®−îc x©y dùng theo mét môc tiªu nhÊt ®Þnh nh»m thu thËp ®−îc hµng lo¹t ý kiÕn trong thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n gióp cho nhµ nghiªn cøu ph¸t hiÖn thùc tr¹ng, nguyªn nh©n hoÆc ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p n©ng cao chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc - ®µo t¹o. Cã c¸c h×nh thøc ®iÒu tra c¬ b¶n nh−: ®iÒu ta b»ng anket; ®iÒu tra b»ng trß chuyÖn (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp); ®iÒu tra b»ng tr¾c nghiÖm kh¸ch quan. CÇn l−u ý mét sè yªu cÇu nh−: nh÷ng c©u hái ®iÒu tra ph¶i râ rµng, chÝnh x¸c, dÔ hiÓu, cã th«ng tin khoa häc... – Ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm gi¸o dôc: lµ c¸ch thøc ph¸t hiÖn, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, kh¸i qu¸t ho¸ vµ hÖ thèng ho¸ c¸c kinh nghiÖm gi¸o dôc. Nhê ®ã lµm phong phó thªm lÝ luËn ® cã hoÆc x©y dùng lÝ luËn míi gióp cho gi¸o dôc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Khi tæng kÕt kinh nghiÖm, cÇn l−u ý: Chän c¸c ®iÓn h×nh ®Ó khai th¸c kinh nghiÖm, khai th¸c tõ nhiÒu nguån (con ng−êi, v¨n b¶n, s¶n phÈm...) sao cho c¸c kinh nghiÖm ®a d¹ng, phong phó, ch©n thùc; nh÷ng kinh nghiÖm cÇn ®−îc chän läc cã tÝnh hÖ thèng, tÝnh kh¸i qu¸t cao; cÇn kiÓm nghiÖm nh÷ng kinh nghiÖm trong thùc tiÔn gi¸o dôc... – Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m: lµ ph−¬ng ph¸p trong ®ã nhµ nghiªn cøu chñ ®éng t¸c ®éng ®Õn ®èi t−îng nghiªn cøu trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®−îc khèng chÕ nh»m g©y ra c¸c biÕn ®æi nhÊt ®Þnh ë chóng vÒ ®Þnh tÝnh còng nh− ®Þnh l−îng. Cã nhiÒu lo¹i thùc nghiÖm nh−: Thùc nghiÖm th¨m dß, thùc nghiÖm t¸c ®éng, thùc nghiÖm kiÓm chøng, thùc nghiÖm øng dông, thùc nghiÖm triÓn khai... Khi tiÕn hµnh thùc nghiÖm, cÇn chó ý c¸c yªu cÇu c¬ b¶n sau: CÇn x©y dùng quy tr×nh thùc nghiÖm, x¸c ®Þnh gi¶ thuyÕt thùc nghiÖm, chän nhãm thùc nghiÖm, ®èi chøng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khèng chÕ nhÊt ®Þnh, cÇn t¸c ®éng ®óng ph−¬ng ph¸p vµ xö lÝ kÕt qu¶ thùc nghiÖm chÝnh x¸c, ch©n thùc c¶ vÒ ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh. Ngoµi nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn, mét sè ph−¬ng ph¸p bæ trî kh¸c còng th−êng ®−îc sö dông nh−: ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu s¶n phÈm gi¸o dôc, ph−¬ng ph¸p thèng kª tho¸n häc, v.v... Tõ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n ® tr×nh bµy ë trªn, chóng ta cã thÓ rót ra kÕt luËn: gi¸o dôc häc lµ khoa häc vÒ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o con ng−êi, bëi lÏ nã cã ®èi t−îng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu, cã hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm khoa häc, cã hÖ thèng c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu dùa trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc biÖn chøng, kh¸ch quan. 11
C©u hái «n tËp 1. H y ph©n tÝch tÝnh quy ®Þnh cña kinh tÕ – x héi ®èi víi gi¸o dôc vµ c¸c chøc n¨ng x héi cña gi¸o dôc. Trong thêi k× c«ng nghiÖn ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc hiÖn nay, chøc n¨ng nµo quan trong nhÊt? V× sao? 2. H y ph©n tÝch tÝnh lÞch sö, tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc. Theo tinh thÇn cña LuËt Gi¸o dôc ® quy ®Þnh, nÒn gi¸o dôc n−íc ta hiÖn nay cã mang tÝnh giai cÊp kh«ng? V× sao? Cho vÝ dô ®Ó minh ho¹. 3. Ph©n biÖt mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc: Gi¸o dôc (theo nghÜa réng vµ nghÜa hÑp), gi¸o d−ìng vµ d¹y häc, qu¸ tr×nh s− ph¹m tæng thÓ, cho vÝ dô cô thÓ ®Ó minh ho¹. 4. Tr×nh bµy ®èi t−îng vµ c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu c¬ b¶n cña gi¸o dôc häc? Cho vÝ dô thùc tiÔn. 5. Nªu kh¸i qu¸t c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu gi¸o dôc häc vµ cho vÝ dô vÒ mét ®Ò tµi nghiªn cøu mét hiÖn t−îng hoÆc qu¸ tr×nh gi¸o dôc mµ anh (chÞ) ® thùc hiÖn (hoÆc dù kiÕn sÏ tiÕn hµnh nghiªn cøu trong t−¬ng lai). 12
Ch−¬ng II Vµi nÐt vÒ lÞch sö ph¸t triÓn c¸c t− t−ëng gi¸o dôc I. T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi cæ ®¹i Tõ nh÷ng buæi b×nh minh cña nh©n lo¹i, khi cuéc sèng cña con ng−êi cßn phô thuéc vµo thÕ giíi tù nhiªn bao la ®Çy huyÒn bÝ, ®Ó tån t¹i, loµi ng−êi ® kh«ng ngõng lao ®éng, ®Êu tranh víi thiªn nhiªn vµ c¸c lo¹i kÎ thï hoang d , kh«ng ngõng chinh phôc hoµn c¶nh v× lîi Ých cña con ng−êi. Ngay tõ thêi ®ã ® xuÊt hiÖn hiÖn t−îng gi¸o dôc. 1. Gi¸o dôc trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû C¸ch ®©y hµng v¹n n¨m, khi loµi ng−êi míi t¸ch khái thÕ giíi ®éng vËt, nh÷ng ng−êi Tèi cæ ®ã sèng trong c¸c hang ®éng theo tõng bÇy, mÇm mèng cña sù gi¸o dôc ® xuÊt hiÖn nh−ng vÉn cßn ®Ëm nÐt tÝnh b¶n n¨ng. DÇn dÇn, c¸c c«ng x thÞ téc h×nh thµnh vµ ® ®Þnh c− phÇn lín ë c¸c ven s«ng, b×a rõng, ven biÓn, n¬i cã khÝ hËu «n hoµ vµ nguån thøc ¨n phong phó... Qua lao ®éng vµ ®Êu tranh víi thiªn nhiªn, con ng−êi tinh kh«n dÇn vµ ® tÝch luü kh¸ nhiÒu kinh nghiÖm, nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc truyÒn thô l¹i vµ thÕ hÖ sau ® tiÕp thu, ®ã chÝnh lµ hiÖn t−îng gi¸o dôc. Gi¸o dôc trong x héi céng s¶n nguyªn thuû mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, tù ph¸t vµ hoµn toµn d©n chñ, b×nh ®¼ng cho mäi ng−êi, nã ®−îc n¶y sinh trong cuéc sèng lao ®éng vµ ®Êu tranh v× tån t¹i vµ m−u sinh. 2. Gi¸o dôc trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ 2.1. ë mét sè n−íc ph−¬ng §«ng cæ ®¹i, tõ mÊy ngµn n¨m tr−íc C«ng nguyªn, khi s¶n xuÊt ph¸t triÓn, c«ng x thÞ téc tan r , cïng víi sù xuÊt hiÖn gia ®×nh, cïng víi nh÷ng cña c¶i d− thõa lµ sù xuÊt hiÖn ng−êi giÇu, ng−êi nghÌo vµ cã sù ph©n chia giai cÊp. Khi ®ã, mét sè nhµ n−íc chiÕm h÷u n« lÖ ®Çu tiªn ® ra ®êi. §ã lµ c¸c quèc gia thuéc khu vùc L−ìng Hµ (n¬i cã c¸c con s«ng lín ch¶y qua) nh− Ai CËp, Babilon, Atxiri. Nhê cã c¸c dßng s«ng lín nh− s«ng Nin, Tig¬rits, ¥ph¬rat, c¸c nghÒ n«ng, c«ng nghÖ vµ th−¬ng m¹i sím ph¸t triÓn. Nh÷ng c«ng viÖc ®¾p ®ª phßng lôt, trång cÊy, h¸i l−îm, x©y dùng ®« thÞ däc theo hai bªn bê s«ng ® cho ng−êi ta nhiÒu kinh nghiÖm trong c¶i t¹o tù nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt. C¸c lÜnh vùc khoa häc còng b¾t ®Çu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ ®ã nh−: sè häc, h×nh häc, y häc, thiªn v¨n häc, thuËt chiªm tinh... Nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn, nh÷ng tri thøc ®ã ®−îc tÝch luü, hÖ thèng ho¸ dÇn dÇn vµ truyÒn ®¹t l¹i cho c¸c thÕ hÖ tiÕp theo. Ho¹t ®éng gi¸o dôc tuy mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, tù ph¸t song l¹i cã ý nghÜa v« cïng to lín, lµ c¬ së, nÒn t¶ng cho nhiÒu lÜnh vùc khoa häc nh− to¸n häc, thiªn v¨n häc, ng«n ng÷ häc... Trong “nÒn v¨n minh cña lµn sãng thø nhÊt” nµy, ng−êi Ai CËp Babilon, Atxiri cæ ®¹i ® sím cã v¨n tù, ®ã lµ nh÷ng “v¨n tù thÇn th¸nh” víi thø ch÷ t−îng h×nh ph¶n ¸nh c¸c sù vËt vµ ©m thanh mµ con ng−êi tiÕp nhËn ®−îc trong thÕ giíi vËt chÊt. Còng trong thêi cæ ®¹i ®ã, nh÷ng ng−êi ph−¬ng §«ng cæ ®¹i ® biÕt ph©n ®Þnh ngµy, th¸ng, n¨m vµ c¸c mïa, vô trong n¨m, ® cã ch÷ viÕt, biÕt lµm to¸n, tÝnh ®−îc diÖn tÝch, chu vi c¸c h×nh ®¬n gi¶n, vµ t×m ra sè “Pi”, v.v... 13
2.2. ë Hy L¹p thêi cæ ®¹i, sau khi chÕ ®é thÞ téc tan r , nhiÒu n−íc nhá theo chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ® xuÊt hiÖn, trong ®ã hai n−íc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tiªu biÓu nhÊt lµ Xpac-t¬ vµ A-ten. * Gi¸o dôc ë Spac-t¬ Víi môc ®Ých nh»m ®µo t¹o thanh thiÕu niªn thµnh nh÷ng vâ sÜ, nh÷ng chiÕn binh m¹nh mÏ, giái kiÕm cung, biÕt phôc tïng vµ s½n sµng ®µn ¸p n« lÖ, b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp chñ n«, néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng rÊt coi träng c¸c m«n thÓ dôc, qu©n sù nh− ch¹y, nh¶y, nÐm ®Üa, nÐm lao, cung, kiÕm... viÖc häc ch÷ chØ lµ thø yÕu. §Æc biÖt, viÖc gi¸o dôc phô n÷ ® b¾t ®Çu xuÊt hiÖn: trÎ em g¸i còng ®−îc gi¸o dôc vÒ thÓ chÊt vµ qu©n sù ®Ó sau nµy sinh ra nh÷ng ®øa trÎ m¹nh khoÎ, c−êng tr¸ng, hoÆc khi cã chiÕn tranh, con trai ra trËn hÕt th× con g¸i, phô n÷ ph¶i gi÷ thµnh vµ ®¶m nhËn mäi viÖc trong x héi. Nh− vËy, gi¸o dôc ë Spac-t¬ cã nhiÒu tiÕn bé, nã mang tÝnh giai cÊp râ rÖt: chØ phôc vô cho quyÒn lîi cña c¸c chñ n« mµ th«i. * Gi¸o dôc ë A-ten A-ten lµ mét quèc gia ë miÒn §«ng – Nam Hy L¹p, cã nhiÒu h¶i c¶ng nªn viÖc bu«n b¸n, c«ng th−¬ng nghiÖp ph¸t triÓn rÊt sím. Ngay tõ thÕ kØ thø V tr−íc C«ng nguyªn, nhµ n−íc A-ten ® ®¹t tíi møc ®é c−êng thÞnh vµ cã mét nÒn v¨n ho¸ phån vinh. VÒ gi¸o dôc cña A-ten so víi Spac-t¬ còng rÊt ph¸t triÓn vµ cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng. Ngoµi néi dung gi¸o dôc vÒ thÓ chÊt, qu©n sù, c¸c tr−êng dµnh cho con em giai cÊp chñ n« cßn d¹y triÕt häc vµ c¸c m«n v¨n häc, ®Þa lÝ, kiÕn tróc, héi ho¹... T− t−ëng gi¸o dôc toµn diÖn ® cã mÇm mèng tõ ®©y. ChÝnh v× vËy, Ph. ¡ngghen ® viÕt: “HÇu hÕt c¸c thÕ giíi quan ®êi sau ® cã mÇm mèng trong c¸c h×nh thøc triÕt häc Hy L¹p”. Tõ thÕ kØ thø VI ®Õn thÕ kØ thø IV tr−íc C«ng nguyªn, ë Hy L¹p ® xuÊt hiÖn ba nhµ triÕt häc vÜ ®¹i, ®ång thêi còng lµ c¸c nhµ gi¸o dôc tiªu tiÓu, ®ã lµ X«c¬rat, vµ Plat«ng, Arixt«t. a) X«c¬rat (469 – 339 TCN), nhµ triÕt häc duy t©m ph¶n ®èi chñ nghÜa duy vËt, khoa häc tù nhiªn vµ v« thÇn luËn. ¤ng quan niÖm môc ®Ých cña triÕt häc lµ d¹y ®øc h¹nh, v× ®øc h¹nh vµ tri thøc chØ lµ mét. Tù biÕt m×nh lµ nguån gèc cña ®øc h¹nh, mµ muèn tù biÕt m×nh ph¶i b¾t ®Çu b»ng sù nghi ngê... nªn ph¶i t×m ra ch©n lÝ. X«c¬rat, ng−êi ®Çu tiªn trong lÞch sö ® dïng “thuËt ®ì ®Î” (ph−¬ng ph¸p vÊn ®¸p, m¹n ®µm, trao ®æi) ®Ó dÉn d¾t, gîi më m«n ®Ö cña m×nh tù t×m ra ch©n lÝ duy t©m kh¸ch quan. b) Plat«ng (429 – 347 TCN) lµ häc trß cña X«c¬rat, ng−êi kÕ thõa vµ ph¸t triÓn xuÊt s¾c chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan. VÒ gi¸o dôc, Plat«ng lµ ng−êi ®Çu tiªn ph©n chia tuæi häc t−¬ng ®èi hîp lÝ: + Tõ 3 ®Õn 6 tuæi, trÎ häc ë tr−êng mÉu gi¸o (do nhµ n−íc b¶o trî). + Tõ 7 ®Õn 12 tuæi, trÎ häc ë tr−êng v¨n - ®µn (häc ®äc, viÕt, tÝnh to¸n, häc nh¹c); + Tõ 12 ®Õn 18 tuæi, häc ë tr−êng thÓ thao (gi¸o dôc thÓ chÊt, häc to¸n, ®Þa lÝ, thiªn v¨n); + Tõ 18 ®Õn 20 vµo häc tr−êng cao ®¼ng (häc v¨n ho¸, thÓ thao, quèc phßng). Sau ®ã sè ®«ng ®−îc tuyÓn vµo qu©n ®éi hoÆc ®−îc lùa chän ®Ó lµm quan l¹i, sè Ýt cã n¨ng lùc ®Æc biÖt ®−îc ®µo t¹o tiÕp ®Õn tuæi 30 – 35 vµ trë thµnh c¸c nhµ khoa häc. Plat«ng ®¸nh gi¸ cao vai trß cña gi¸o dôc, theo «ng, x héi cã ba tÇng líp, ®ã lµ: c¸c triÕt gia (ng−êi ®iÒu hµnh x héi); vÖ binh (ng−êi b¶o vÖ x héi) vµ nh÷ng ng−êi lao ®éng, thî thñ c«ng (nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt). Sù gi¸o dôc, theo Plat«ng ph¶i lµ chøc n¨ng cña x héi 14
vµ do nhµ n−íc ®¶m nhËn. Tuy nhiªn, còng nh− X«c¬rat, Plat«ng cho r»ng gi¸o dôc ph¶i lµ ®Æc quyÒn, ®Æc lîi cña giai cÊp chñ n«, n« lÖ chØ lµ nh÷ng c«ng cô lao ®éng biÕt nãi mµ th«i. c) Arixt«t (384 – 332 TCN) lµ häc trß cña Plat«ng vµ lµ thÇy häc cña Alªchx¨ng ®¹i ®Õ, «ng lµ nhµ triÕt häc, nhµ khoa häc vÜ ®¹i cña Hy L¹p, bé ãc b¸ch khoa cña thêi cæ ®¹i. VÒ gi¸o dôc, Arix«t quan niÖm c¬ thÓ con ng−êi gåm ba yÕu tè chÝnh: x−¬ng thÞt, ý chÝ vµ lÝ trÝ nªn gi¸o dôc ph¶i t¸c ®éng ®ång thêi tíi c¶ ba mÆt: thÓ dôc, ®øc dôc vµ trÝ dôc. §Æc biÖt vÒ ®øc dôc, cÇn båi d−ìng cho trÎ em lßng dòng c¶m, tÝnh «n hoµ, kh¼ng kh¸i vµ tiÕt kiÖm; vÒ trÝ dôc, ph¶i d¹y cho trÎ biÕt ®äc, viÕt, häc vÏ vµ ©m nh¹c... ¤ng còng ph©n chia ®é tuæi häc tËp cña häc sinh mét c¸ch cã c¬ së phï hîp. Arixt«t rÊt coi träng gi¸o dôc gia ®×nh trong viÖc ch¨m sãc, nu«i d¹y, båi d−ìng n¨ng khiÕu cho trÎ em. Nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc cña Arixt«t cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn nÒn gi¸o dôc thêi ®¹i phôc h−ng. Tuy nhiªn, theo «ng, t«n gi¸o ph¶i lµ néi dung gi¸o dôc chñ yÕu vµ phô n÷, n« lÖ kh«ng ®−îc h−ëng quyÒn gi¸o dôc. 2.3. Gi¸o dôc ë La M· cæ ®¹i T− t−ëng gi¸o dôc ë La M thêi cæ ®¹i g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nhµ n−íc La M qua c¸c thêi k× thÞ téc, thêi k× céng hoµ vµ thêi k× ®Õ chÝnh cña nhµ n−íc La M . * Thêi k× thÞ téc (tõ thÕ kØ thø VI TCN trë vÒ tr−íc) Trong thêi k× nµy, La M lµ mét nhµ n−íc nhá chuyªn vÒ n«ng nghiÖp. Sù gi¸o dôc chñ yÕu ®−îc thùc hiÖn trong c¸c gia ®×nh. Ng−êi cha trong c¸c gia ®×nh th−êng d¹y cho con c¸i nh÷ng kinh nghiÖm vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, vÒ nghÒ thñ c«ng, gi¶ng gi¶i vÒ t«n gi¸o, rÌn luyÖn cho trÎ vÒ ý thøc phôc tïng, vÒ lßng dòng c¶m... T− t−ëng gi¸o dôc trong thêi k× nµy cã tÝnh tù ph¸t nh−ng còng rÊt nghiªm kh¾c, b¶o thñ vµ mª tÝn. * Thêi k× céng hoµ (tõ thÕ kØ thø VI ®Õn thÕ kØ thø I TCN) Thêi k× nµy, ng−êi La M x©m chiÕm hÇu hÕt c¸c n−íc l©n cËn vµ ®Õn thÕ kØ III TCN, hä ® lµm chñ c¶ mét miÒn ®Êt ®ai réng lín (l nh thæ n−íc Italia ngµy nay). VÒ gi¸o dôc, trong thêi k× nµy còng cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n. Gi¸o dôc kh«ng cßn chØ trong ph¹m vi gia ®×nh, mµ ® lµ c«ng viÖc cña nhµ n−íc. ViÖc d¹y dç trÎ em ®−îc giao cho mét sè ng−êi cã kinh nghiÖm chuyªn m«n ®¶m nhËn, ®ã lµ c¸c gi¸o béc Hy L¹p. NÒn gi¸o dôc La M thêi ®ã ¶nh h−ëng t− t−ëng gi¸o dôc cña Hy L¹p s©u s¾c. NhiÒu tr−êng häc ®−îc më ®Ó chuyªn d¹y cho con em giai cÊp chñ n« (gäi lµ “V¨n ph¸p häc hiÖu”). Trong c¸c tr−êng ®ã, trÎ em häc v¨n häc Hy L¹p, häc tiÕng Latinh, häc khoa häc tù nhiªn, thiªn v¨n, lÞch sö, ®Þa lÝ... * Thêi k× ®Õ chÝnh (tõ thÕ kØ thø I TCN ®Õn thÕ kØ II SCN) Trong thêi k× nµy, ®Õ quèc La M ® ®¸nh chiÕm ®−îc nhiÒu vïng ®Êt ®ai réng lín ë ch©u ¢u, ch©u ¸ vµ ch©u Phi nªn cÇn cã nhiÒu quan chøc ®Ó cai trÞ nh÷ng miÒn ®Êt míi. V× thÕ c¸c Hoµng ®Õ La M rÊt quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn gi¸o dôc. Trong thÕ kØ ®Çu tiªn, La M ® cã mét nhµ gi¸o dôc næi tiÕng, ®ã lµ Quanh-ti-liªng (42 – 118), «ng ® nghiªn cøu vµ ®−a ra nhiÒu ý kiÕn rÊt tiÕn bé nh−: – Ph¶i chó ý ph¸t triÓn ng«n ng÷ cña trÎ tr−íc tuæi häc; – Ph¶i lµm cho trÎ vui mµ häc, kh«ng c−ìng Ðp, g©y c¨ng th¼ng, mÖt mái cho trÎ; – Ph¶i thay ®æi nhiÒu h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, gi¶ng d¹y; – Mét ng−êi thÇy gi¸o tèt lµ ph¶i biÕt yªu mÕn, t«n träng häc sinh... 15
Khi nhµ n−íc ®Õ chÝnh suy tµn, nÒn gi¸o dôc La M còng dÇn dÇn thay ®æi, nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp ngµy cµng biÕn chÊt. Ng−êi ta chØ chó träng nhiÒu ®Õn h×nh thøc, v¨n phong s¸o rçng, hµo nho¸ng bªn ngoµi ®Ó che ®Ëy cho néi dung gi¸o dôc nghÌo nµn, ph¶n ®éng s©u kÝn bªn trong... vµ tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc ngµy cµng béc lé râ nÐt. 2.4. Gi¸o dôc ë Trung Hoa cæ ®¹i Nhµ n−íc Trung Hoa thêi k× cæ ®¹i ® h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kho¶ng 2.000 n¨m TCN. Víi chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ hµ kh¾c, viÖc gi¸o dôc ë Trung Hoa thêi cæ còng chØ lµ ®Æc quyÒn cña tÇng líp chñ n«. Còng nh− Ai CËp cæ ®¹i, ng−êi Trung Hoa cã ch÷ viÕt rÊt sím vµ ®−îc kh¾c trªn mai rïa. Néi dung gi¸o dôc còng lµ häc ®äc, häc viÕt, häc nh¹c, b¾n cung, c−ìi ngùa, häc c¸c kÜ n¨ng canh t¸c, thñ c«ng... * §Õn thêi Xu©n Thu (770 – 403 TCN) vµ ChiÕn quèc (403 – 221 TCN), thêi k× qu¸ ®é gi÷a chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ tan r vµ chÕ ®é phong kiÕn b¾t ®Çu h×nh thµnh, th× gi¸o dôc míi cã nhiÒu thay ®æi vÒ c¨n b¶n. Nh÷ng thay ®æi vÒ c¬ cÊu x héi, vÒ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, vÒ c«ng cô vµ ph−¬ng tiÖn lao ®éng... dÉn tíi yªu cÇu häc tËp, gi¸o dôc ngµy cµng t¨ng vµ nh÷ng t− t−ëng míi vÒ gi¸o dôc ® xuÊt hiÖn. Thêi ®ã, ë Trung Hoa xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ triÕt häc vÜ ®¹i, còng lµ nhµ gi¸o dôc næi tiÕng nh− Khæng Tö, MÆc Tö, M¹nh Tö, Tu©n Tö... a) Khæng Tö (551 – 479 TCN) Khæng Tö tªn lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni, ng−êi n−íc Lç nay lµ tØnh S¬n §«ng. ¤ng sinh ra trong mét gia ®×nh quý téc ® sa sót nh−ng lµ ng−êi häc cao, tµi réng nªn 20 tuæi ® ®i kh¾p thiªn h¹ ®Ó më tr−êng d¹y häc vµ thuyÕt gi¸o. ¤ng ® kh«ng nhËn mäi chøc quan vµ dµnh nhiÒu t©m trÝ cho gi¸o dôc, d¹y häc. T− t−ëng cña Khæng Tö vÒ gi¸o dôc rÊt phong phó, s©u s¾c: Theo «ng, môc ®Ých cña gi¸o dôc lµ ph¶i d¹y cho ng−êi ta thµnh ng−êi nh©n nghÜa, trung chÝnh, hiÓu ®−îc c¸i ®¹o cña ng−êi qu©n tö. ¤ng th−êng nãi: “... Ngäc bÊt tr¾c bÊt thµnh khÝ, nh©n bÊt häc bÊt tri ®¹o” (Ngäc kh«ng mµi ròa, kh«ng thµnh ®å dïng; ng−êi kh«ng häc kh«ng thÓ hiÓu ®¹o lÝ lµm ng−êi). VÒ néi dung gi¸o dôc, «ng d¹y cho häc trß ®¹o Nho vµ theo «ng, muèn trë thµnh ng−êi qu©n tö, tr−íc hÕt ph¶i rÌn luyÖn, trau dåi ch÷ “nh©n”, v× nã cã ý nghÜa v« cïng to lín, nã ®øng ®Çu trong nh÷ng c¸i ®øc cña ®¹o lµm ng−êi. VÒ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, Khæng Tö rÊt coi träng viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña ng−êi häc, chó ý d¹y s¸t ®èi t−îng, chó ý liªn hÖ lÝ luËn víi thùc tiÔn vµ g©y høng thó häc tËp cho ng−êi häc... Víi c¸ch d¹y nh− vËy, c¶ cuéc ®êi d¹y häc, Khæng Tö ® ®µo t¹o ®−îc hµng ngµn häc trß, trong ®ã cã 72 ng−êi hiÒn vµ trë thµnh nh÷ng nhµ v¨n ho¸ cã tªn tuæi cña Trung Hoa nh−: T¨ng S©m, MÉn Tö Khiªm, Träng Cung, Tö Lé... Nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc cña Khæng Tö, cho ®Õn nay vÉn ®ang ®−îc nghiªn cøu, kÕ thõa vµ vËn dông cã hiÖu qu¶ trong c¸c lo¹i h×nh nhµ tr−êng. b) MÆc Tö (tøc M¹c §Þch, 479 – 381 TCN) MÆc Tö lµ ng−êi n−íc Lç, con mét gia ®×nh lµm thî chñ c«ng. Lµ nhµ triÕt häc, MÆc Tö còng lµ mét nhµ gi¸o dôc trø danh, «ng ® më mét tr−êng t− lín d¹y cho h¬n ba tr¨m häc trß, phÇn nhiÒu lµ con nhµ nghÌo. T− t−ëng cña MÆc Tö cã nhiÒu ®iÓm rÊt tiÕn bé, «ng ph¶n ®èi sù chuyªn chÕ, chèng chiÕn tranh vµ bªnh vùc ng−êi nghÌo, muèn mang l¹i quyÒn lîi cho hä: “... ng−êi ®ãi ph¶i ®−îc ¨n, ng−êi rÐt ph¶i ®−îc mÆc, ng−êi lµm viÖc nÆng nhäc ph¶i ®−îc nghØ ng¬i...” 16
MÆc Tö ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña gi¸o dôc. ¤ng quan niÖm b¶n tÝnh cña mét con ng−êi gièng nh− mét tÊm lôa tr¾ng, ng−êi thî cã thÓ nhuém vµo bÊt cø mµu nµo theo ý muèn. Con ng−êi ta còng vËy, thiÖn hay ¸c chÝnh lµ do ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng, cña b¹n tèt hay b¹n xÊu. Tõ ®ã MÆc Tö tin r»ng gi¸o dôc lµ vò khÝ ®Ó t¹o nªn mét x héi lÝ t−ëng, gi¸o dôc lµ “v¹n n¨ng” vµ «ng yªu cÇu ph¶i cã mét nÒn gi¸o dôc b×nh ®¼ng ®èi víi mäi ng−êi. VÒ môc ®Ých vµ néi dung gi¸o dôc, MÆc Tö cho r»ng ph¶i ®µo t¹o nh÷ng ng−êi khiªm ¸i (cã lßng nh©n ¸i, khiªm tèn vµ ®−îc ph¸t triÓn vÒ nhiÒu mÆt). Muèn vËy gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi thùc tÕ vµ lîi Ých cña mu«n d©n tr¨m hä. VÒ nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, MÆc Tö coi träng nguyªn t¾c tù nhiªn vµ nguyªn t¾c thùc tiÔn, ®Ò cao vai trß cña quan s¸t vµ rÊt coi träng kinh nghiÖm thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ gi¶ng d¹y. Tãm l¹i, cã thÓ nãi vÒ quan ®iÓm triÕt häc MÆc Tö cßn duy t©m song t− t−ëng gi¸o dôc cña «ng cã nhiÒu tiÕn bé, môc ®Ých cña «ng lµ v× d©n, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña «ng lµ rÊt coi träng quan s¸t, coi träng c¶m gi¸c vµ suy luËn, g¾n liÒn tri thøc víi thùc tiÔn. c) M¹nh Tö (tøc M¹nh Kha, 372 – 289 TCN) M¹nh Tö, ng−êi kÕ thõa vµ ph¸t triÓn xuÊt s¾c ®¹o Nho cña Khæng Tö. ¤ng ® ®i du thuyÕt kh¾p n¬i vµ mong muèn mang ®¹o Nho ®Ó cøu ng−êi, song v× chiÕn tranh liªn miªn nªn cuèi cïng «ng ® quay vÒ víi nghÒ d¹y häc. M¹nh Tö cho r»ng b¶n chÊt con ng−êi lµ thiÖn, lµ tèt ®Ñp. Con ng−êi trë thµnh kÎ ¸c, thµnh ng−êi kh«ng tèt, v« l−¬ng t©m... lµ do hoµn c¶nh, do kh«ng ®−îc gi¸o dôc. Muèn gi÷ ®−îc b¶n tÝnh tèt ®Ñp, l−¬ng thiÖn th× cÇn ph¶i cã gi¸o dôc. V× vËy «ng ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña gi¸o dôc, tin t−ëng vµo gi¸o dôc trong viÖc ®µo t¹o, c¶i biÕn tÝnh c¸ch con ng−êi: “Ng−êi ta nÕu chØ ¨n no, mÆc Êm, ngåi d−ng mµ kh«ng ®−îc gi¸o dôc th× gÇn nh− loµi cÇm thó...”. Tãm l¹i, trong thêi cæ ®¹i, víi nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn tù nhiªn; víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®¬n s¬ cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp... song c¸c nhµ gi¸o dôc ë Hy L¹p, La M , Trung Hoa cæ ®¹i, b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn gi¸o dôc, d¹y häc ® x©y dùng nÒn mãng ban ®Çu cho l©u ®µi gi¸o dôc mµ sau mÊy ngµn n¨mg lÞch sö chóng ta vÉn kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc bÊt hñ ®ã. II. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc thêi trung vµ cËn ®¹i 1. Vµi nÐt vÒ t− t−ëng gi¸o dôc trong x· héi phong kiÕn ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ë ch©u ¢u còng nh− ch©u ¸ kÕt thóc, x héi phong kiÕn ® h×nh thµnh. Víi c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña x héi phong kiÕn nh−: nÒn kinh tÕ tù nhiªn, tù tóc, tù cÊp; t− liÖu s¶n xuÊt chÝnh lµ ruéng ®Êt l¹i tËp trung chñ yÕu ë giai cÊp ®Þa chñ vµ l nh chóa phong kiÕn chuyªn bãc lét b»ng ®Þa t«; ý thøc t− t−ëng mang dÊu Ên ®Ëm nÐt cña c¸c t«n gi¸o vµ gi¸o dôc lu«n lµ ®Æc quyÒn, ®Æc lîi cña giai cÊp bãc lét. Víi môc ®Ých ®µo t¹o nh÷ng ng−êi trung thµnh tuyÖt ®èi vµ triÖt ®Ó phôc tïng, b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp thèng trÞ, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong nhµ tr−êng cña x héi phong kiÕn mang dÊu Ên cña mét nÒn gi¸o dôc kinh viÖn. KÕt qu¶ lµ, víi c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, víi chÕ ®é khoa cö nghiªm ngÆt vµ kØ luËn qu¸ kh¾t khe, nghiÖt ng ... nÒn gi¸o dôc ®ã ® dÉn tíi mét sù suy tµn trong nhiÒu lÜnh vùc ®êi sèng x héi 17
vµ c¸c thµnh tùu huy hoµng cña nÒn v¨n minh cæ ®¹i còng dÇn dÇn bÞ nhÊn ch×m trong ®ªm tr−êng trung cæ. 2. Gi¸o dôc trong thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng Cuèi thêi trung cæ (kho¶ng thÕ kØ XIV - XV), mäi lÜnh vùc kinh tÕ – s¶n xuÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt c¸c ngµnh c«ng, th−¬ng nghiÖp ë ch©u ¢u ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ c¸c lÜnh vùc khoa häc, v¨n ho¸, nghÖ thuËt ®Òu ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì. NhiÒu nhµ khoa häc lçi l¹c (nh− C«pecnich, Galilª, Brun«, Bªc¬n...) vµ c¸c danh nh©n næi tiÕng vÒ c¸c lÜnh vùc v¨n häc, nghÖ thuËt (nh− Lª«na §¬ Vanhxi, Sªchxpia...), ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ gi¸o dôc næi tiÕng nh−: Vicht«rin« (ý), Eraxm¬ (Hµ Lan), M«ngtenh¬, Rab¬le (Ph¸p); T«mamrow (Anh) v.v... ® cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho sù tiÕn bé x héi vµ sù nghiÖp gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Víi trµo l−u chung cña thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng, c¸c nhµ gi¸o dôc ® lªn tiÕng ph¶n ®èi chñ nghÜa kinh viÖn, chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, phª ph¸n x héi cò l¹c hËu, cæ vò nÒn v¨n minh Hy L¹p – La M , ®Ò cao tù do c¸ nh©n, t«n träng phÈm gi¸ con ng−êi... Tuy nhiªn mét sè ý t−ëng vÒ c¶i c¸ch gi¸o dôc cho mét x héi c«ng b»ng, v¨n minh... míi chØ lµ −íc m¬ vÒ mét nÒn gi¸o dôc lÝ t−ëng trong x héi kh«ng t−ëng mµ th«i. 3. Mét sè nhµ gi¸o dôc tiªu biÓu trong thêi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa * J. A. C«menxki (1592 – 1670) Bµn vÒ nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc thêi cËn ®¹i, tr−íc hÕt ph¶i kÓ tíi J.A. C«menxki, nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i cña TiÖp Kh¾c (Xl«vakia). “¤ng tæ cña nÒn s− ph¹m cËn ®¹i”, “mét thiªn tµi rùc rì, mét nhµ ph¸t minh lçi l¹c, mét Galilª cña gi¸o dôc”. ¤ng ® cã nh÷ng cèng hiÕn v« cïng quý b¸u cho sù nghiÖp gi¸o dôc. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm: gi¸o dôc ph¶i thÝch øng víi tù nhiªn, ph¶i tu©n theo quy luËt ph¸t triÓn cña tù nhiªn, C«menxki ® tæng hîp ®−îc lÝ luËn vµ kinh nghiÖm thùc tiÔn gi¸o dôc tõ thêi v¨n ho¸ Phôc h−ng vµ ®Æt nÒn mãng cho mét nÒn gi¸o dôc tiªn tiÕn sau nµy. Nh÷ng ®ãng gãp to lín cña C«menxki vÒ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c, c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc; vÒ c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc (ng−êi ®Çu tiªn trong lÞch sö gi¸o dôc ®Ò xuÊt h×nh thøc d¹y häc theo líp – bµi); vÒ sù ph©n chia tuæi häc; vÒ nh÷ng yªu cÇu s− ph¹m ®èi víi ng−êi gi¸o viªn: “muèn lµ ng−êi thÇy, tr−íc hÕt ph¶i lµ ng−êi cha tèt”, cho ®Õn nay vÉn cßn gi¸ trÞ s©u s¾c vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn. * J. L«c-c¬ (1632 – 1704, ng−êi Anh) L«c-c¬ lµ mét nhµ triÕt häc, nhµ chÝnh trÞ – x héi häc vµ còng lµ nhµ gi¸o dôc næi tiÕng. Lµ mét nhµ gi¸o dôc thùc dông, c¸c quan ®iÓm cña L«c-c¬ cã gi¸ trÞ thùc tiÔn cao. ¤ng rÊt coi träng vµ tin t−ëng ë kh¶ n¨ng cña gi¸o dôc, song còng kh«ng phñ nhËn vai trß cña di truyÒn hoÆc nh÷ng “kinh nghiÖm tiªn thiªn”. Môc ®Ých gi¸o dôc cña L«c-c¬ lµ ®µo t¹o nh÷ng con ng−êi phong nh , cã tµi n¨ng, cã nh÷ng phÈm chÊt cña mét th−¬ng gia t− s¶n, nh÷ng con ng−êi thiÕt thùc, cã ®ñ ®iÒu kiÖn thÝch øng víi nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña cuéc sèng. VÒ néi dung gi¸o d−ìng, «ng ®ßi hái ph¶i d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc cÇn thiÕt, cã Ých vµ øng dông linh ho¹t trong thùc tiÔn. VÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y, L«c-c¬ ®ßi hái ph¶i g©y dùng thó lµm cho häc sinh tÝch cùc häc tËp. L«c-c¬ cã nhiÒu quan ®iÓm tiÕn bé vÒ gi¸o dôc, song v× ®øng trªn lËp tr−êng cña giai cÊp t− s¶n nªn quan ®iÓm gi¸o dôc cña «ng vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ nh−: sù khinh miÖt ®èi víi giai cÊp cÇn lao; coi träng gi¸o dôc lµ c«ng cô ®Ó n« dÞch ho¸ nh÷ng ng−êi lao ®éng... Tuy nhiªn, víi thêi 18
®iÓm lÞch sö ®ã, t− t−ëng gi¸o dôc cña L«c-c¬ vÉn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi c¸c nhµ s− ph¹m trong thêi ®¹i cña «ng. * J.J. Rót-x« (1712 – 1778) Rót-x« sinh ë Gi¬nev¬, cha lµ mét ng−êi thî ch÷a ®ång hå, gèc Ph¸p. Rót-x« må c«i mÑ tõ nhá, víi cuéc sèng bÇn hµn, võa häc võa kiÕm sèng, «ng ® v−ît lªn sè phËn vµ trë thµnh nhµ v¨n, nhµ gi¸o dôc næi tiÕng. Víi c¸c t¸c phÈm bÊt hñ: “KhÕ −íc x héi” (1755), “Nµng £lid¬ míi” (1761), ®Æc biÖt lµ “£min hay vÊn ®Ò gi¸o dôc” (1762), ® ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt c¸c quan ®iÓm gi¸o dôc s©u s¾c cña «ng. J.J.Rót-x« ®Ò cao quan ®iÓm gi¸o dôc tù nhiªn, «ng ®ßi hái ph¶i t«n träng sù ph¸t triÓn tù do cña c¸ nh©n, tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc ¸p ®Æt ®èi víi nh©n c¸ch cña trÎ. T− t−ëng d¹y häc cña Rót-x« lµ ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña ng−êi häc, ph¶i t«n träng vµ h−íng vµo ho¹t ®éng cña häc sinh, mµ sau nµy ng−êi ta th−êng nãi lµ d¹y häc lÊy häc sinh lµm trung t©m. Rót-x« còng ®−a ra sù ph©n lo¹i tuæi häc cña häc sinh mét c¸ch hîp lÝ. Tuy nhiªn quan ®iÓm gi¸o dôc ®èi víi phô n÷ cña Rót-x« cßn qu¸ Êu trÜ: phô n÷ kh«ng cÇn ph¶i häc mµ cÇn “lÊy ý chÝ cña chång lµm ý chÝ cña m×nh; lÊy t− t−ëng cña chång lµm t− t−ëng cña m×nh; lÊy t«n gi¸o cña chång lµm t«n gi¸o cña m×nh...”. Cïng víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé cña c¸c nhµ gi¸o dôc thêi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa nh− J.L«c-c¬, J.J. Rót-x«, C.A.Hen-vª-xi-uýt (1715 – 1771), D. §i-®¬-r« (1713 – 1784), c¸c nhµ gi¸o dôc trong thÕ kØ thø XIX nh− A.§ixtÐcvÐc (1790 – 1866), I.G. Petxtal«gi (1746 – 1827), K.§. Usinxki (1824 – 1870), A. Xanhxim«ng (1760 – 1825), S. Phuriª (1772 – 1837), R. Owen (1771 – 1858)... kh«ng nh÷ng ph¸t huy c¸c t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé mµ cßn ph¸t triÓn, lµm phong phó, hoµn thiÖn thªm nh÷ng quan ®iÓm gi¸o dôc c¬ b¶n vÒ môc ®Ých, néi dung vµ c¸c ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cã thÓ nãi trong suèt thêi gian dµi tõ cuèi thÕ kØ XVIII ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, do nÒn kinh tÕ x héi vµ khoa häc kÜ thuËt kh«ng ngõng ph¸t triÓn, sù nghiÖp gi¸o dôc ® cã nh÷ng b−íc tiÕn bé râ rÖt. §ã lµ c¬ së lÝ luËn vµ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn quý b¸u ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c quan ®iÓm gi¸o dôc trong x héi hiÖn ®¹i. III. Vµi nÐt vÒ xu thÕ ph¸t triÓn cña gi¸o dôc häc hiÖn nay Cïng víi sù xuÊt hiÖn cña chñ nghÜa M¸c vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kØ XIX, gi¸o dôc häc tiÕp tôc ph¸t triÓn, hoµn thiÖn vµ dÇn dÇn trë thµnh mét lÜnh vùc khoa häc ®éc lËp. Nã ® ®−îc x©y dùng trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc biÖn chøng, ® kÕ thõa vµ ph¸t huy toµn bé nh÷ng t− t−ëng gi¸o dôc tiÕn bé cña nh©n lo¹i, ® tÝch hîp nh÷ng thµnh tùu cña c¸c lÜnh vùc khoa häc hiÖn ®¹i cã liªn quan nh»m gãp phÇn n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸ - ®¹o ®øc – thÈm mÜ, n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cho toµn nh©n lo¹i. Nh− vËy, cïng víi viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa trong di s¶n gi¸o dôc cña nh©n lo¹i, gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i ® chøng minh mét c¸ch cã c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn c¸c vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt thuéc c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc, ®µo t¹o nh−: vÊn ®Ò h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch häc sinh; vÒ tÝnh quy ®Þnh cña kinh tÕ x héi ®èi víi gi¸o dôc; vÒ tÝnh lÞch sö, tÝnh giai cÊp cña gi¸o dôc; vÒ xu thÕ ®æi míi néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o... §ã lµ 19
nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cã vai trß ®Þnh h−íng cho mäi qu¸ tr×nh nghiªn cøu, øng dông c¸c vÊn ®Ò lÝ luËn vµo thùc tiÔn gi¸o dôc, gióp cho ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ngµy cµng ®¹t chÊt l−îng, hiÖu qu¶ cao h¬n. Vµo nöa sau cña thÕ kØ thø XX, víi “nÒn v¨n minh cña lµn sãng thø ba”, do ¶nh h−ëng cña nh÷ng “có sèc t−¬ng lai” trong cuéc c¸ch m¹ng x héi vµ c¸ch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ, gi¸o dôc cã vai trß quan träng trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn con ng−êi, lµ “ch×a kho¸ ®Ó më ra x héi t−¬ng lai”.. vÊn ®Ò ®æi míi vµ hoµn thiÖn néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc - ®µo t¹o trë thµnh yªu cÇu cÊp b¸ch. Víi c¸c quan ®iÓm tiÕp cËn kh¸c nhau, c¸c nhµ gi¸o dôc häc ® nghiªn cøu, t×m kiÕm nh÷ng con ®−êng, ph−¬ng thøc gi¸o dôc ®µo t¹o nh»m ®¹t chÊt l−îng, hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u nh− tÝch cùc ho¸, c¸ biÖt ho¸, c«ng nghÖ ho¸... Vµ tõ ®ã, hµng lo¹t c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc tÝch cùc ® ®−îc nghiªn cøu vµ vËn dông cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn gi¸o dôc, d¹y häc nh− d¹y häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc ch−¬ng tr×nh ho¸, Alg«rit ho¸, ph−¬ng ph¸p s− ph¹m t−¬ng t¸c v.v... C©u hái «n tËp 1. H y ph©n biÖt sù kh¸c nhau vÒ gi¸o dôc cña hai n−íc tiªu biÓu ë Hy L¹p thêi k× cæ ®¹i. 2. H y tr×nh bµy vµ ®¸nh gi¸ mét sè t− t−ëng gi¸o dôc ë Trung Hoa thêi cæ ®¹i. 3. H y ph©n tÝch mét sè t− t−ëng gi¸o dôc thêi k× phong kiÕn chñ nghÜa vµ thêi k× t− b¶n chñ nghÜa ®Ó lµm râ luËn ®iÓm “Gi¸o dôc chÞu sù quy ®Þnh cña m«i tr−êng kinh tÕ – x héi”. 20