Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp - Chương II

Chia sẻ: Le Duc Lê Đức Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

329
lượt xem 139
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trái đất, bằng lực hút của mình đã tập trung xung quanh nó một lớp các chất khí được gọi là khí quyển. Lớp khí quyển gần mặt đất có vai trò hết sức lớn lao đối với sự sống trên trái đất là môi trường quan trọng của nền sản xuất nông nghiệp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp - Chương II

Chương II. CÁC KI N TH C CHUNG V KHÍ QUY N TRÁI Ð T Trái ñ t, b ng l c hút c a mình ñã t p trung xung quanh nó m t l p các ch t khí ñư c g i là khí quy n. L p khí quy n g n m t ñ t có vai trò h t s c l n lao ñ i v i s s ng trên trái ñ t, là môi trư ng quan tr ng c a n n s n xu t nông nghi p. H n h p các ch t khí t o nên khí quy n ñư c g i là không khí. Trong khí quy n liên t c x y ra các quá trình và hi n tư ng v t lý: s tu n hoàn nư c, các hi n tư ng quang h c, ñi n h c. T p h p các hi n tư ng và quá trình v t lý ñó chính là ch ñ th i ti t c a m t vùng. m t ch ng m c nào ñó s bi n ñ i c a th i ti t ñã t o nên nh ng ñi u ki n c n thi t cho s s ng nói chung và cho ngành s n xu t nông nghi p nói riêng. S bi n ñ ng thái quá c a nó có th d n ñ n nh ng thiên tai ñe d a cu c s ng và các ho t ñ ng s n xu t c a con ngư i. Gi a khí quy n, sinh quy n, th y quy n và ñ a quy n luôn luôn trao ñ i tương tác l n nhau trong su t quá trình l ch s hình thành trái ñ t ñă t o nên nh ng cân b ng ñ ng. Nh ng cân b ng này có tác d ng duy trì, tái t o các pha c a cân b ng tư nhiên. N u m t ñi u ki n nào ñó trong cân b ng b phá v s gây ra nh ng t n th t không lư ng trư c ñư c. S ho t ñ ng thi u ý th c b o v thiên nhiên c a con ngư i ngày càng xâm ph m cân b ng sinh thái, làm cho ngu n tài nguyên ngày càng c n ki t. Hàng năm 17 tri u hecta r ng nhi t ñ i, 300.000 ha r ng thưa b khai thác quá m c. M t ph n ba di n tích ñ t ñai b ñe do b i n n hoang m c hóa. N n ô nhi m không khí, ô nhi m nư c ñã làm m t ñi ư c ch ng 5 - 10% s loài sinh v t t nay ñ n năm 2020; và ñ n năm 2050 s loài sinh v t b di t ch ng s lên ñ n 25%. Sinh quy n b phá v s gây ra s bi n ñ ng khí h u và khô h n, lũ l t trên trái ñ t ngày m t gia tăng. Vi c b o v cân b ng sinh thái là v n ñ quy t ñ nh s t n vong c a loài ngư i. M i ngư i c n có ý th c b o v nó. Ð làm cơ s cho nh ng hi u bi t chúng ta l n lư t xem xét nh ng v n ñ sau ñây: 1. C U TRÚC THEO CHI U TH NG Ð NG C A KHÍ QUY N D a trên nh ng ñ c tính v t lý và tính ch t ho t ñ ng, khí quy n trái ñ t ñư c chia thành 5 t ng m i t ng có nh ng ñ c trưng v t lý khác nhau (xem sơ ñ hình 2.1). 1.1. T ng ñ i lưu (Troposphere) Là t ng không khí g n m t ñ t nh t, ñ cao trung bình c a nó vào kho ng 11 km: hai c c trái ñ t ch cao t 8 - 10 km, còn vùng xích ñ o là 15 - 18 km. Ð cao c a t ng khí quy n này do ñ cao c a các dòng ñ i lưu quy t ñ nh, b i v y nó thay ñ i theo mùa trong năm và thay ñ i theo vĩ ñ ñ a lý, do tính ch t nhi t l c quy t ñ nh. T ng ñ i lưu là t ng khí quy n ho t ñ ng nh t. Các hi n tư ng th i ti t, mưa, n ng, mây, dông bão... ñ u x y ra t ng khí quy n này. T ng ñ i lưu cũng là môi trư ng s ng c a t t c các sinh v t trên trái ñ t. Ð c ñi m quan tr ng c a t ng ñ i lưu là nhi t ñ gi m d n theo ñ cao. Trung bình c lên cao 100m nhi t ñ gi m xu ng 0,640C. Nhi t ñ gi i h n trên c a nó xu ng r t th p, có 0 th ñ t - 70 C vùng xích ñ o c a trái ñ t. t ng này thư ng x y ra hi n tư ng các dòng không khí ñi lên ho c ñi xu ng (do các trung tâm khí áp cao, khí áp th p..., do g p các chư ng ng i v t trên m t ñ t, do s tranh ch p 27 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
gi a các kh i không khí...). Hi n tư ng thăng giáng c a các kh i không khí ñã làm thay ñ i ch ñ nhi t, m c a không khí. (Kh o sát khí quy n, Oklahoma - 1997) Chúng ta bi t r ng các ch t khí ñ u ch a ñ ng năng lư ng ñư c g i là ñ ng năng. Ð ng năng c a ch t khí ph thu c vào áp su t khí quy n, nó ñi u khi n tr ng thái nhi t: khi b nén chúng nóng lên, khi giãn n chúng b l nh ñi. T nguyên lý ñó ta có th suy ra r ng: Kh i không khí khi chuy n ñ ng ñi lên, áp su t gi m d n và giãn ra do dó chúng l nh ñi. Ngư c l i, s v n chuy n t cao xu ng th p, không khí tr ng thái b nén và làm nhi t ñ c a nó tăng lên. Gi thi t r ng kh i không khí chuy n ñ ng nhanh, không có s trao ñ i nhi t ho c s xáo tr n v i kh i không khí xung quanh. Hi n tư ng ñó ñư c g i là ño n nhi t, có nghĩa là không có s trao ñ i nhi t v i xung quanh. Các kh i không khí ñi lên bao gi cũng có hi n tư ng ño n nhi t l nh; các kh i không khí ñi xu ng thư ng kèm theo hi n tư ng ño n nhi t nóng. các kh i không khí khô (chưa 28 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
bão hòa hơi nư c) m c ñ tăng ho c gi m nhi t ñ là 10C cho 100m g i là ño n nhi t khô. kh i không khí bão hòa hơi nu c thì m c ñ tăng ho c gi m nhi t ñ là 0,50C/100m g i là ño n nhi t m. Ð i v i kh i không khí b c lên cao lúc ñ u l nh ñi theo m c ño n nhi t khô b i vì nó chưa bão hòa hơi nư c, ñ n m t ñ cao nh t ñ nh nhi t ñ không khí ñã gi m ñ n ñi m sương, và tr nên bão hòa hơi nư c, s ti p t c gi m nhi t ñ theo m c ñ ño n nhi t m. K t qu th ng kê s li u cao không 30 năm (1961 - 1990) Hà N i cho th y, vào mùa ðông l p không khí 500 mét thư ng xu t hi n l p ngh ch nhi t (th hi n rõ trong giá tr nhi t ñ t i cao), còn mùa Hè l p ngh ch nhi t y u hơn. Do có l p ngh ch nhi t, l p không khí cao hơn thư ng x y ra ngưng k t hơi nư c. B ng 2.1. Nhi t ñ không khí kh o sát lúc 7h (0h GMT) các ñ cao t i Hà N i (S li u 30 năm 1961 -1990) M c (mét) Tháng I Tháng VII 0 Ttb Tmax Tmin Ttb Tmax Tmin 0 14,6 23,0 5,5 27,3 31,4 21,6 200 13,8 21,7 3,5 26,2 31,9 20,3 500 12,5 24,7 0,9 25,2 30,0 19,1 1000 10,6 21,4 0,6 22,8 27,7 16,0 1500 9,3 19,1 -1,5 20,0 24,8 15,3 2100 7,9 18,1 -1,7 16,6 20,8 2,0 3100 5,0 14,2 -3,7 11,1 15,7 7,9 Ngu n: TS. Hoàng Th Phương H ng (ðài khí tư ng cao không Hà N i) Hi n tư ng thăng, giáng c a các kh i không khí trong t ng ñ i lưu thư ng di n ra hàng ngày, v i cư ng ñ m nh hay y u tùy theo ch ñ nhi t c a m t ñ t và là nguyên nhân làm hơi nư c ngưng k t, t o thành mây, mưa... Hi n tư ng ñi xu ng c a các kh i không khí ( các trung tâm áp cao, trên các sư n núi xu ng...) làm cho không khí nóng lên, ñ m xa d n tr ng thái bão hòa. Hi n tư ng thăng, giáng c a các kh i không khí là m t hi n tư ng ñ c trưng quan tr ng c a t ng ñ i lưu. T ng ñ i lưu chi m 80% kh i lư ng khí quy n và 90% hơi nư c, thành ph n khí quy n t ng này luôn luôn di n ra s trao ñ i gi a m t ñ t, m t ñ i dương và khí quy n. 1.2. T ng bình lưu (Stratosphere) T ng bình lưu là t ng ti p giáp v i t ng ñ i lưu, lên cao t i 50 - 55km. Ð c ñi m c a t ng bình lưu là không khí ít b xáo tr n theo chi u th ng ñ ng. Có th tách t ng này thành hai l p: - L p ñ ng nhi t: n m sát t ng ñ i lưu lên cao t i 25km, nhi t ñ ít thay ñ i, trung bình vào kho ng -550C. L p khí quy n này thư ng chuy n ñ ng theo chi u n m ngang t ñông sang tây. Kích thư c các kh i không khí này có th t i hàng nghìn cây s . 29 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
- L p ngh ch nhi t: ñ cao t 25 ñ n trên 50km. t ng này nhi t ñ tăng d n theo ñ cao, nhi t ñ trung bình vào kho ng 00C, t i ña có th t i trên +100C. Sư tăng d n nhi t ñ c a l p khí quy n này có th là do s có m t c a t ng ôzôn, ch t h p thu m nh các tia sóng ng n c a b c x m t tr i. - Phía trên t ng ngh ch nhi t là ñ nh t ng bình lưu (Stratopause), nhi t ñ khá n ñ nh, kho ng 00C ñ cao 55km. 1.3. T ng trung gian (Mesosphere) T ng trung gian n m trên t ng bình lưu cho ñ n ñ cao 80 - 90 km. T ng này nhi t ñ gi m d n theo ñ cao và ñ t ñ n giá tr - 700C ñ n - 800C. 1.4. T ng ñi n ly (Thermosphere) T ng ñi n ly hay còn g i là t ng nhi t quy n là t ng không khí có ñ cao t 80 ñ n 800km. t ng này không khí r t thưa loăng. Dư i tác d ng c a các tia b c x , các ch t khí ñ u b phân ly và b ion hoá m nh. Khí quy n ñây có ñ d n ñi n cao. Ð d n ñi n cao t ng ñi n ly là nguyên nhân làm ph n h i các sóng vô tuy n phát ñi t m t ñ t, nh v y mà m i thi t b vô tuy n ñi n m t ñ t, các v tinh nhân t o m i có th ho t ñ ng bình thư ng ñư c. T ng ion có th nh n th y hai c c ñ i ion hóa ñ cao 100 km và 180 - 200km. Ð c ñi m quan tr ng c a t ng khí quy n này là nhi t ñ không khí cao và tăng nhanh theo ñ cao. ñ cao 200km có nhi t ñ 6000C, còn gi i h n trên là 20000C. 1.5. T ng khuy ch tán (Exosphere) Gi i h n trên c a t ng này vào kho ng 2000 ñ n 3000 km, là t ng chuy n ti p gi a khí quy n và không gian vũ tr (Outer space), không khí t ng này r t thưa loãng thành ph n ch y u là hydrô và hêli. 2. M T Ð , KH I LƯ NG VÀ S PHÂN B KHÍ QUY N THEO CHI U CAO 2.1. M t ñ không khí M t ñ không khí là kh i lư ng ch t khí có trong 1m3 không khí, hay là t s gi a kh i lư ng và th tích c a ch t khí, ñư c kí hi u là ρ. L n ñ u tiên trên th gi i, m t ñ không khí ñư c xác ñ nh vào th k th 17 sau khi sáng ch ra bơm không khí. M t ñ không khí ñi u ki n tiêu chu n (áp su t khí quy n 760 mm; nhi t ñ không khí 00C) b ng 1,293 kg/m3. Còn n u áp su t khí quy n b ng 1000 mm thì m t ñ không khí là 1,276 kg/m3. M t ñ không khí ph thu c vào m t s y u t v t lý như: nhi t ñ , áp su t khí quy n và ñ m không khí. Ð xác ñ nh m t ñ không khí ngư i ta có th dùng các thi t b máy móc ño ñ m tr c ti p, và cũng có th xác ñ nh m t cách gián ti p d a trên hai y u t là nhi t ñ và áp su t khí quy n. Ð i lư ng ngh ch ñ o c a m t ñ không khí ñư c g i là th tích riêng c a không khí (V): 30 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
1 V= (1) ρ M t ñ không khí ph thu c vào nhi t ñ (T) và áp su t khí quy n (P). S ph thu c này ñư c bi u th b ng phương trình Clapayron là phương trình ñư c rút ra t nh ng ñ nh lu t v t lý cơ b n Boymariotte và Gayluitsac PV = RT (2) Trong ñó: P- áp su t khí quy n (mm); V- th tích riêng; R- h ng s ch t khí; T- nhi t ñ tuy t ñ i c a không khí. Thay (1) vào (2) ta có: P ρ = R.T 1 Th a nh n h ng s ch t khí R = 2,064 cal/mol. ñ = 0,4845 P hay ρ = 0,4845 x (3) 273 + t t là nhi t ñ không khí tính theo ñ bách phân (0C). Ta có th dùng phương trình (3) ñ xác ñ nh m t ñ không khí b t kỳ ñi u ki n nhi t ñ và áp su t nào c a khí quy n. T phương trình (3) ta suy ra r ng: M t ñ không khí t l thu n v i áp su t c a khí quy n (áp su t càng tăng thì kh i lư ng ch t khí có trong 1m3 không khí càng 1 n và do ñó m t ñ không khí tăng). M t ñ không khí t l ngh ch v i nhi t ñ . Nhi t ñ không khí càng tăng thì m t ñ không khí gi m, vì nhi t ñ tăng th tích tăng làm cho kh i lư ng c a m t ñơn v th tích không khí gi m. B ng 2.2. nh hư ng c a nhi t ñ và m ñ ñ n m t ñ không khí Nhi t ñ không khí (0C) 3 M t ñ không khí (g/m ) 0 10 20 30 M t ñ không khí khô 1293 1247 1203 1165 M t ñ không khí bão hoà hơi nư c 1290 1241 1194 1194 Chênh l ch không khí khô và m 3 6 11 18 M t ñ khí quy n còn ph thu c vào m ñ không khí. m ñ không khí càng tăng thì m t ñ không khí càng gi m (b ng 2.2) 31 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
M t ñ không khí gi m nhanh theo ñ cao c a khí quy n. Càng lên cao thì kh i lư ng ch t khí trong m t ñơn v th tích càng gi m do s c hút c a trái ñ t y u d n. Nói cách khác, càng lên cao không khí càng thưa loãng và ti n d n vào không gian vũ tru. 2.2. Kh i lư ng khí quy n và s phân b theo ñ cao Kh i lư ng khí quy n trái ñ t b ng 5,26.1018 kg. Trong khi ñó kh i lư ng c a ñ a quy n là 5,96.1024 kg. Như v y kh i lư ng khí quy n ch b ng 1/1.000.000 kh i lư ng c a ñ a quy n. Các k t qu nghiên c u g n ñây cho th y: G n 50% kh i lư ng khí quy n phân b t m t ñ t ñ n ñ cao 5km, 75% ñ cao 10km và 95% ñ cao t m t ñ t ñ n 20km. L p khí quy n trên 80km ch ch a 0,5% kh i lư ng c a nó. Cho ñ n nay vi c xác ñ nh ñ cao c a khí quy n còn g p nhi u khó khăn vì càng lên cao không khí càng thưa loãng. Ngư i ta còn quan sát th y hi n tư ng c c quang ñ cao 1.100 km. Ði u ñó cho ta th y ñ cao ñó v n còn không khí. Nh ng ch t khí ñ cao 1000 km tr lên h t s c loăng. Các ch t khí có t c ñ chuy n ñ ng l n vì g n như thoát kh i trư ng tr ng l c c a trái ñ t và t a vào không gian vũ tr . Nhi u k t qu nghiên c u cho th y khí quy n trái ñ t không có d ng ñ i xung mà nó lép v phía m t tr i và làm thành cái ñuôi ch t khí c a trái ñ t kéo d i hàng ch c v n cây s . 3. THÀNH PH N KHÔNG KHÍ TRONG KHÍ QUY N TRÁI Ð T 3.1. Thành ph n không khí c a l p khí quy n g n m t ñ t B ng 2.3. Thành ph n không khí khô, không b ô nhi m STT Tên ch t Công th c T l T ng kh i lư ng (t n) 1 Nitơ N2 78,09% 3850. 1012 2 Oxy O2 20,94% 1180. 1012 3 Argon Ar 0,93% 65. 1012 4 Cacbonic CO2 0,032% 2,5. 1012 5 Neon Ne 18 ppm 64. 109 6 Heli He 5,2 ppm 3,7. 109 7 Metan CH4 1,3 ppm 3,7. 109 8 Kripton Kr 1,0 ppm 15. 109 9 Hydro H2 0,5 ppm 0,18. 109 10 Nitơ ôxit N2 O 0,25 ppm 1,9. 109 11 Cacbon monoxit CO 0,10 ppm 0,5. 109 12 Ôzon O3 0,02 ppm 0,2. 109 13 Sulfurdioxit SO2 0,001 ppm 11. 106 14 Nitơ dioxit NO2 0,001 ppm 8. 106 S trao ñ i liên t c gi a khí quy n, ñ a quy n, th y quy n và sinh quy n ñã t o nên nh ng cân b ng ñ ng duy trì s có m t và t n t i c a các ch t khí trong khí quy n. Trong m t ñơn v th tích c a không khí khô và s ch có ch a 78,08% nitơ (N2), 20,95% ôxy (O2), 0,93% acgon (Ar), 0,03% cacbonic. Các ch t khí nêon, hê li, cripton, hyñrô, xênon và ôzôn ch 32 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
chi m 0,01% (b ng 2.3). Trong khí quy n còn có m t s ch t có thành ph n bi n ñ ng như hơi nư c, b i khói, các ch t khí ñ c h i, các ion và các ch t h u cơ do th c v t th i ra... 3.2. Vai trò c a các ch t khí trong khí quy n a) Nitơ (N2) Là ch t khí chi m t l l n nh t, là b xương c a khí quy n trái ñ t. Nitơ là nguyên t dinh dư ng cho m i cơ th s ng, nó tham gia c u t o nên nhi u b ph n và cơ quan trong cơ th ñ ng v t và th c v t. Trong s n ph m cây tr ng hàm lư ng nitơ t ng s không cao, song nó gi vai trò c c kỳ quan tr ng trong quá trình sinh trư ng, phát tri n, hình thành năng su t và ph m ch t c a cây tr ng. Vi n sĩ N.A. Macximov cho r ng: V s lư ng, nitơ ch chi m v trí th tư trong thành ph n cơ th th c v t sau các ch t cacbon, hydro và ôxy. Ba ch t này t o nên 95% tr ng lư ng cơ th th c v t, còn nitơ ch chi m t 1 ñ n 3%, nhưng thi u nitơ cây không th s ng ñư c. Nitơ trong t nhiên là ngu n vô t n, nhưng th c v t không có kh năng ñ ng hóa. Ch m t s loài vi khu n s ng t do trong ñ t như Azotobacter, Clostridium pasterianum, vi khu n c ng sinh r cây h ñ u (Rhisobium), t o c ng sinh bèo hoa dâu (Anabaena) m i có kh năng ñ ng hóa nitơ phân t - t o thành nh ng h p ch t ch a ñ m, b sung ngu n dinh dư ng cho ñ t. Ph n l n th c v t s ng trong tình tr ng thi u nitơ b i vì r cây ch có th hút nitơ dư i d ng các h p ch t như NH4+ , NO3-, urea [CO(NH2)2 ] ho c Alanin (axit amin phân t nh ). Ngu n ñ m cung c p thư ng xuyên cho ñ t là nh ng h p ch t nitơ tan trong nư c mưa, sương mù, sương mu i.... H p ch t này hình thành ch y u do quá trình phóng ñi n trong khí quy n cung c p lư ng ñ m kho ng 3 - 4 kg/ha/năm, nh ng vùng khí h u nhi t ñ i nhi u mưa dông, lư ng ñ m thu ñư c t nư c mưa có th t i 13 - 14 kg/ha/năm. Các s n ph m ph th i c a sinh v t (r , lá, thân...) m c nát cũng là ngu n cung c p ñ m cho ñ t. Trong s n xu t nông nghi p, ngoài nh ng ngu n ñ m t nhiên k trên nông dân còn bón phân ñ m vô cơ và h u cơ cho ñ t... Nh ng xác ch t ñ ng, th c v t, các s n ph ph m nông nghi p cũng là ngu n b sung m t lư ng ñ m ñáng k cho ñ t. Quá trình chuy n ñ i nitơ trên m t ñ t là hi n tư ng t nhiên, t o nên vòng tu n hoàn nitơ trong khí quy n, gi tr ng trái cân b ng nitơ gi a ñ t và khí quy n. Ði u ñó gi i thích ñư c b ng s t n t i c a th c v t trên b m t trái ñ t không c n có tác ñ ng c a con ngư i. ð khai thác ngu n tài nguyên nitơ khí quy n con ngư i ñã s d ng nhi u phương pháp khác nhau như dùng nhi t ñ và áp su t cao s n xu t phân vô cơ, s d ng phân vi sinh, tr ng cây h ñ u và th bèo hoa dâu… b) Ôxy (O2) Ôxy chi m g n 21% th tích khí quy n, là ch t có kh năng h p th ch n l c m t s tia b c x m t tr i góp ph n vào vi c ñi u ti t ch ñ nhi t khí quy n. Ôxy là ch t c n cho quá trình hô h p c a m i cơ th s ng, quá trình ôxy hoá các ch t do cơ th ñ ng hóa ñư c, gi i phóng năng lư ng cung c p cho m i ho t ñ ng c a cơ th . Trong quá trình hô h p, sinh v t hút ôxy t khí quy n t do và th i ra khí cacbonic (CO2). Ôxy c n thi t cho s phân gi i các ch t h u cơ, ch t th i, và tàn dư sinh v t… làm s ch môi trư ng. Gi s trong khí quy n không có ôxy, không có s phân gi i các s n ph m th a 33 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
c a quá trình s ng, thì xác ch t ñ ng th c, v t s làm cho môi trư ng b ô nhi m nghiêm tr ng. Ôxy còn c n thi t cho s ñ t cháy các lo i nhiên li u, gi i phóng nhi t lư ng cung c p cho các ho t ñ ng công nghi p, giao thông v n t i và các ngành kinh t khác. Ngu n cung c p ôxy cho khí quy n ch y u là quá trình quang h p c a th c v t. Cây xanh quang h p th i ôxy vào khí quy n, b i v y nh ng nơi có cây xanh hàm lư ng O2 cao hơn và không khí trong lành hơn. Hàm lư ng oxy không khí trong các k ñ a ch t trư c ñây r t th p, hàm lư ng này tăng d n qua các các k Ðá vôi (C sinh), Chu la (Trung sinh), k Ð Tam (Tân sinh) do cư ng ñ quang h p cao. S suy gi m O2 gây nên nh ng h u qu nghi m tr ng v hô h p cho th gi i sinh v t, tình tr ng nghèo oxy kéo dài thì cơ th s ch t. Ð i v i th c v t, hàm lư ng 21% oxy khí quy n v n chưa ñáp ng ñ y ñ cho nhu c u sinh trư ng. Ch có th c v t thu c nhóm C4 ñòi h i lư ng oxy và lư ng CO2 th p. Th nhưng, vi c ñ t cháy nhiên li u hoá th ch trong công nghi p, giao thông ñã tiêu t n oxy và th i CO2 vào khí quy n. Vào nh ng th p k g n ñây, do tăng cư ng ho t ñ ng công nghi p, nhiên li u hoá th ch b thai thác quá m c. Ngoài ra, nhu c u nguyên li u g gia tăng nên di n tích r ng cũng b thu h p là nguyên nhân làm gi m hàm lư ng ôxy, tăng hàm lư ng CO2 trong khí quy n. c) Ôzôn (O3) Là d ng thù hình c a ôxy, có mùi ñ c bi t, ñư c g i tên theo ti ng Hi L p là Ôzôn - khi có mùi). Ôzôn ñư c hình thành do tác d ng c a các tia sóng ng n b c x m t tr i. Các tia b c x này có năng lư ng l n làm phân ly các phân t ôxy thành nguyên t ; các nguyên t ôxy l i liên k t l i thành ôzôn. Lư ng ôzôn trong khí quy n không nhi u và có m t t ng khí quy n cao t 10 ñ n 50 km, t p trung ch y u t ng t 25 ñ n 50 km. Ôzôn là lo i khí hi m l p không khí g n m t ñ t. M i phân t ôzôn ñư c t o thành t 3 nguyên t oxi, b i v y nhi u ngư i tin r ng ôzôn cũng có ích cho cơ th gi ng như ôxi. Nhưng th c t không ph i v y, nhi u k t qu nghiên c u ñã ch rõ ôzôn ñ c h i, s ô nhi m ôzôn tác ñ ng x u ñ n năng su t cây tr ng. M t khác, l p ôzôn trên cao l i r t có ích vì nó làm nhi m v như b ph n l c, h p th các b c x t ngo i t m t tr i chi u xu ng m t ñ t. Nh ng tia t ngo i r t nguy hi m, nó tác ñ ng ñ n ADN c a t bào, gây ñ t bi n và ung thư da. Như v y ôzôn là tác nhân gây ô nhi m v i không khí l p g n m t ñ t nhưng là tác nhân b o v s s ng, ch ng tia t ngo i t ng bình lưu. Trên t ng bình lưu c a khí quy n, nh ng tia t ngo i t m t tr i tác ñ ng v i oxy r i chuy n hóa thành ôzôn. Ôzôn cũng có th chuy n thành oxy (O2) nh nh ng ph n ng quang hoá. Trong t nhiên t n t i m t cân b ng ñ ng gi a ôxy và ôzôn, duy trì ñư c l p ôzôn t ng bình lưu. M t s lo i khí do công nghi p phát th i có kh năng phân h y O3, do ñó làm th ng t ng ôzôn. Ôzôn - lá ch n b o v Tác d ng c a b c x M t tr i ñã duy trì s s ng trên hành tinh c a chúng ta. Tác d ng ñó ph thu c vào ñ dài ban ngày, ñ cao M t tr i, mây, ñ m và ñ nhi m b n c a không khí. B c x M t tr i chi u xu ng Trái ñ t dư i d ng sóng ñi n t v i ph bư c sóng r t r ng. B c x M t tr i chi u t i gi i h n ngoài c a khí quy n Trái ñ t (ñ cao cách m t ñ t kho ng 3000km) g m các tia gamma, tia rơn ghen, tia t ngo i, tia nhìn th y, tia h ng ngo i và các bư c sóng dài (sóng radio, TV). Các tia nhìn th y có bư c sóng t 0,39 µ* (ánh sáng tím) ñ n 0,76µ (ánh sáng ñ ). Khí quy n Trái ñ t có tác d ng khu ch tán, h p th và l c m t b ph n l n các tia b c x M t tr i. Vì v y, ngư i ta g i khí quy n là màn ch n các tia b c x , nó ch dành l i 2 c a s cho m t ph n b c x M t tr i chi u xu ng m t ñ t, ñó là “c a s ” dành cho các tia nhìn th y, m t s tia t ngo i ñi qua và m t "c a s " dành cho các bư c sóng dài chi u 34 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
xu ng Trái ñ t. Trong khí quy n Trái ñ t, t i ñ cao kho ng 80km là t ng ñi n ly (t ng ion hoá). T ng ñi n ly có tác d ng h p th sóng c c ng n (bư c sóng nh hơn 0,099µ). Các tia t ngo i có bư c sóng ng n, dao ñ ng t 0,20 - 0,39µ. Các tia có bư c sóng t 0,20 - 0,28 µ g i là UV - C, t 0,28 - 0,32 µ g i là UV - B. Các tia còn l i có bư c sóng dài hơn t 0,32 - 0,39 µ g i là UV - A. Trong s các tia này thì UV - B có tác d ng tích c c nh t ñ i v i ñ ng, th c v t và con ngư i. UV - C b h p th b i thành ph n O3 c a khí quy n và UV - A xuyên qua t ng ôzôn, nhưng l i b ph n x b i oxi và nitơ tr l i vũ tr . Như v y, trên th c t t n t i m t cơ ch t nhiên b o v sinh quy n ch ng l i tác ñ ng nguy hi m c a các tia t ngo i. S dĩ các tia t ngo i có bư c sóng dư i 0,28 µ không xuyên qua t ng bình lưu ñư c vì có t ng ôzôn. Khí ôzôn t nhiên ñư c hình thành là do các tia t ngo i chi u vào các phân t oxi (O2), phân tách chúng thành các nguyên t (O), các nguyên t oxi l i ti p t c k t h p v i các phân t oxi khác ñ hình thành ôzôn (O3). Ph n ng di n ra theo các bư c: O2 + B c x t ngo i = O + O O + O2 = O3 Ôzôn có th h p th năng lư ng b c x t ngo i và l i phân hu theo ph n ng: O3 + B c x t ngo i = O2 + O Như v y, trong thiên nhiên, khí ôzôn luôn luôn phân hu và tái t o, gi ñư c s t n t i n ñ nh cho l p ôzôn. Khí ôzôn h p thu tia t ngo i nên có tác d ng che ch n cho b m t trái ñ t. Vì th , l p ôzôn trong khí quy n ñư c g i là chi c "ô b o v " hay "lá ch n" cho sinh v t trên Trái ñ t. gi i h n ngoài khí quy n, b c x t ngo i chi m 7% t ng năng lư ng b c x m t tr i, khi qua t ng khí quy n b ôzôn gi l i, ch còn l% chi u t i m t ñ t. m t ñ t hàm lư ng b c x sóng ng n không nh ng không gây ñ c h i cho cơ th s ng mà còn có tác d ng kích thích, thúc ñ y các quá trình trao ñ i ch t, làm tăng cư ng sinh trư ng, phát tri n ñ cho năng su t cao. Trong nhi u th p k qua, do ho t ñ ng thi u ý th c c a con ngư i ñã và ñang làm t n h i ñ n l p ôzôn c a khí quy n. M t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng là nh ng ho t ñ ng thái quá c a n n công nghi p, giao thông v n t i, s d ng ngày càng nhi u than, d u và khí ñ t, th i vào khí quy n m i năm hàng trăm tri u t n khí ñ c như CO2, CFC, CO, CH4…, gây ô nhi m khí quy n và phá h y t ng ôzôn. Các nhà khoa h c d ñoán r ng ñ n năm 2030 s suy thoái t ng ôzôn trên ph m vi toàn c u s là 6,5%. Ð c bi t, s suy thái này x y ra m nh các vĩ ñ cao, ñ n năm 2030 có th là 16% 600N. N u vi c c m s n xu t CFC có hi u qu thì s suy thoái trung bình v n m c 2% và 8% 600N. d) Khí cacbonic (CO2) ñi u ki n bình thư ng khí CO2 ch chi m 0,032% th tích khí quy n nhưng nó là ngu n dinh dư ng quan tr ng c a th c v t, là y u t t o thành năng su t. Ho t ñ ng c a núi l a, quá trình cháy, quá trình hô h p c a sinh v t, s phân h y các h p ch t h u cơ là ngu n b sung khí CO2 thư ng xuyên cho khí quy n. B lá c a th c v t là nơi h p thu khí CO2 ch y u trong t nhiên. Khí cacbonic c n thi t cho quá trình quang h p c a cây xanh, là nguyên li u t ng h p các ch t h u cơ ñ m b o s sinh trư ng, phát tri n và t o năng su t. M t s lo i cây tr ng, lư ng CO2 trong khí quy n chưa ñ cung c p cho quá trinh quang h p ñ ñ t năng su t cao. Nhi u thí nghi m tăng d n n ng ñ CO2 trong môi trư ng s ng c a th c v t cho th y, nâng cao d n n ng ñ CO2 làm tăng cư ng ñ quang h p giúp th c v t sinh trư ng, phát tri n t t. 35 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
Hàm lư ng CO2 thích h p ñ i v i các lo i cây tr ng không gi ng nhau. Hình 2.2 cho bi t m i quan h gi a cư ng ñ quang h p và n ng ñ CO2 c a m t loài cây thông. Qua ñ th ta th y r ng kh năng ñ ng hoá cao nh t c a gi ng thông này khi hàm lư ng CO2 trong không khí ñ t t i 0,28%. Hàm lư ng ñó cao g p 10 l n so v i ñi u ki n bình thư ng. Lư ng CO2 thích h p cho ngư i và gia súc t 0,02 - 0,03%. N u tăng lên trên 0,2% s gây ng ñ c và có th gây ch t. Vì v y các công trình xây d ng nhà và chu ng tr i ph i ñ m b o ñi u ki n thông thoáng ñ lư ng CO2 không tăng t i m c gây h i. Th c v t h p th CO2 qua các khí kh ng lá và c ñ nh cacbon qua hàng lo t các ph n ng c a quá trình quang h p. B c x m t tr i là ngu n năng lư ng s d ng ñ t ng h p nh ng ch t photphat cao năng (ATP - Anñenozintriphotphate), tách hydro t phân Hình 2.2. Quang h p c a cây thông và t nư c r i c ñ nh CO2 thành glucoze. n ng ñ CO2 trong không khí Cùng lúc ñó, m t lư ng tương ng O2 ñư c gi i phóng vào khí quy n. Lư ng cacbon mà th c v t c ñ nh hàng năm trên ph m vi toàn c u kho ng 4 - 9.1013kg. Trong m t ngày th c v t h p th CO2 su t t sáng s m ñ n chi u t i, do ñó ban ngày hàm lư ng CO2 gi m ñi, oxy tăng lên và ñ t ñ n c c ñ i vào bu i chi u..S trao ñ i CO2 cũng x y ra gi a khí quy n và ñ i dương, nư c bi n ch a lư ng CO2 l n hơn 50 l n so v i không khí và vì v y ñ i dương ñóng vai trò ñi u ch nh n ng ñ CO2 c a khí quy n. CO2 có kh năng h p th b c x sóng dài ph n x t m t ñ t do ñó ban ñêm nhi t ñ không khí không xu ng quá th p. Hi n nay do không khí b ô nhi m, hàm lư ng CO2 ngày càng tăng gây nên "hi u ng nhà kính", nhi u th p k qua nhi t ñ khí quy n ñang tăng lên (xem chương IX). e) Hơi nư c Hơi nưóc là m t m t xích c a vòng tu n hoàn nư c trong t nhiên. m t ñi u ki n nào ñó hơi nư c ngưng k t t o thành sương, sương mu i m t ñ t, sương mù và mây các t ng khí quy n r i gây ra mưa, t o nên các hi n tư ng th i ti t khác nhau. Lương hơi nư c ch a trong khí quy n t o nên ñ m không khí. Lư ng hơi nư c có th bi n ñ ng t m t vài ph n nghìn ñ n 4% th tích khí quy n (kho ng 0,02% vùng c c ñ i và 2,5% vùng nhi t ñ i). Hơi nư c gi m nhanh theo ñ cao khí quy n, ñ cao 10-15 km không còn th y hơi nư c. Hơi nư c ñóng vai trò quan tr ng trong nhi u quá trình v t lý x y ra trong khí quy n như s h p thu, khúc x , khu ch tán b c x m t tr i t o nên các hi n tư ng quang h c (qu ng, tán m t trăng, m t tr ì, c u v ng, ráng…). Hơi nư c còn có vai trò trong vi c ñi u ti t ch ñ nhi t khí quy n nh kh năng h p thu sóng dài c a b c x , kh năng chuy n tr ng thái t th hơi sang th l ng, th r n và ngư c l i. Hơi nư c có vai trò ñ c bi t quan tr ng trong ñ i s ng th c v t, ñ ng v t và con ngư i. Chúng ta s ti p t c nghiên c u k các v n ñ này ph n sau (xem chương IV). g) B i B i là nh ng phân t v t ch t có kích thư c nh bé bay lơ l ng trong khí quy n. Thành ph n c a b i trong khí quy n bi n ñ ng l n theo th i gian và không gian. B i có trong khí quy n là do các quá trình phong hóa ñ t ñá, quá trình cháy c a các m nh thiên th , cháy r ng, ho t ñ ng c a núi l a, ñ t cháy nhiên li u trong công nghi p, giao 36 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
thông v n t i, ho t ñ ng c a con ngư i và ñ ng v t… Năm 1938 ho t ñ ng c a núi l a Cracatau (Liên Xô cũ) sinh ra m t lư ng b i khói kh ng l bao b c c trái ñ t, b i làm gi m cư ng ñ b c x m t tr i, làm xu t hi n nh ng màu s c ñ c bi t trên b u tr i kéo dài trong nhi u năm. B i là nh ng h t nhân ngưng k t hơi nư c, ñ c bi t các h t b i có ch a nh ng ch t hút m và d tan trong nư c. Khi hút các ph n t hơi nư c, b i d hòa tan t o thành nh ng h t dung d ch nh bé tr thành nh ng h t nhân ngưng k t r t t t. ñi u ki n thu n l i h t nhân ngưng k t y l n d n lên ñ t o thành nh ng gi t nư c mưa. B i có vai trò quan tr ng trong vi c ñi u ti t ch ñ nhi t không khí. Nh ng ph n t b i nh bé có kh năng h p thu và b c x nhi t. L i d ng ñ c ñi m này ngư i ta ñã dùng bi n pháp hun khói ñ ch ng sương mu i, b o v cây tr ng trong mùa ñông. Trong không khí ch a nhi u b i s gây ra nhi u b t l i cho cây tr ng. Hi n tư ng sương mù khô, sương mù ñen ngăn c n ph n l n các tia b c x m t tr i chi u t i m t lá, làm gi m cư ng ñ quang h p. B i có th b t kín khí kh ng c a lá cây c n tr vi c thoát hơi nư c m t lá, nh hư ng x u ñ n các ch c năng sinh lý c a cây tr ng. Hi n tư ng mưa axit, mưa m u Nga và B c M hi n nay ñã tàn phá r ng, ñ ng ru ng là do b i công nghi p th i vào khí quy n mang tính axit... ð nghiên c u b i, ngư i ta ñã phân lo i theo nhi u tieu chí khác nhau. +/ Phân lo i theo kích thư c: b i: Φ >10 µm; mù: Φ = 0,1 - 10 µm; khói: Φ < 0,1 µm. G m 2 lo i: b i bay và b i l ng. • B i bay: có kích thư c Φ = 0,001 - 10 µm (tro, mu i, khói và các h t ch t r n nh chuy n ñ ng Braonơ ho c rơi theo ñ nh lu t Stok. Gây t n thương cơ quan hô h p, b nh nhi m b i th ch anh (silicose) • B i l ng :có kích thư c l n hơn 10 µm, rơi theo ñ nh lu t Niutơn, gây b nh cho m t, nhi m trùng, d ng da... +/ Phân lo i theo ngu n g c: b i h u cơ (ph n hoa, ph n côn trùng); b i vô cơ (b i khoáng, b i kim lo i, h n h p); b i t nhiên: b i vũ tr ; b i núi l a, bão cát; b i nhân t o: b i công nghi p, b i giao thông… +/ Phân lo i theo tính xâm nh p vào ñư ng hô h p: b i không l i ph nang: Φ 10 µm. +/ Phân lo i theo các ñ c ñi m khác: theo tác h i (nhi m ñ c, gây ung thư, xơ ph i, nhi m trùng) 3.3. Thành ph n không khí trong ñ t Ð t ñư c c u t o b i nh ng h t có kích thư c khác nhau, gi a các h t là nh ng khe h ch a ñ y nư c ho c ch a ñ y không khí. Nh ng lo i ñ t tr ng tr t thư ng có dung tích khe h l n do tác ñ ng c a các bi n pháp k thu t như làm ñ t, x i xáo ho c do r cây t o nên ... Không khí trong ñ t là m t trong nh ng y u t quan tr ng ñ m b o cho s sinh trư ng, phát tri n c a b r cây tr ng, các loài sinh v t và vi sinh v t s ng trong ñ t d ng th i cũng là y u t thúc ñ y các quá trình phong hoá, hình thành ñ t. Không khí trong ñ t không có thành ph n c ñ nh như khí quy n. Không khí trong ñ t có hàm lư ng CO2 bao gi cũng cao hơn ngoài khí quy n vì trong ñ t thư ng ñư c b sung 37 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
CO2 do s phân gi i ch t h u cơ, s hô h p c a sinh v t ñ t và c a b r th c v t. Hàm lư ng CO2 thay ñ i theo mùa sinh trư ng và mùa khí h u. Hàm lư ng ôxy và nitơ trong ñ t bao gi cũng th p hơn ngoài khí quy n do s hô h p c a sinh v t ñ t ñã l y ñi m t lư ng ôxy nh t ñ nh. Do hoat ñ ng c a vi sinh v t, s phân gi i các ch t h u cơ ñã th i ra m t s ch t khí mà ngoài khí quy n không có ho c v i hàm lư ng r t th p (H2S, NH3, CH4…). Theo Vítkêvic, thành ph n các ch t khí chính trong ñ t g m nitơ, cacbonic, ôxy như b ng 2.4. dư i ñây. Không khí trong ñ t và l p không khí sát m t ñ t thư ng xuyên di n ra quá trình trao ñ i t o nên nh ng cân b ng ñ ng làm cho không khí trong ñ t cũng có ñ thành ph n và t l c n thi t cho s s ng c a sinh v t ñ t... Cư ng ñ trao ñ i ph thu c vào tính ch t lý, hóa h c, ch ñ nư c trong ñ t và quá trình canh tác. Trong t nhiên quá trình trao ñ i này cũng b nhi u y u t chi ph i: * Áp su t khí quy n. S bi n ñ ng c a áp su t khí quy n xúc ti n các quá trình trao ñ i khí trong ñ t. Khí áp tăng t o nên l c nén không khí vào ñ t, khí áp gi m t o ra m t l c hút các ch t khí t trong ñ t ra. Áp su t khí quy n là y u t bi n ñ ng m nh và thư ng xuyên, như m t ñ ng l c thúc ñ y quá trình trao ñ i này. * Gió: Cũng như áp su t khí quy n, gió v a t o nên l c hút và l c nén không khí v a xúc ti n các quá trình v n chuy n không khí trên m t ñ t. Cư ng ñ trao ñ i x y ra m nh hay y u ph thu c vào t c ñ và hư ng gió trên m t ñ t. * B c x m t tr i: B c x m t B ng 2.4.Thành ph n các ch t khí trong ñ t tr i ñ t nóng l p ñ t m t, không khí (Theo Vitkêvic, 1966) trong ñ t cũng b ñ t nóng nên giãn n th tích, tr nên nh hơn và bay ra kh i Ch t khí Gi i h n dao ñ ng c a các ñ t. Không khí trên cao l nh hơn nên có ch t khí (% th tích) t tr ng l n, l ng xu ng thay th v trí Nitơ t 76 ñ n 87 c a không khí v a bay lên. Ôxy t 10 ñ n 20 * Nư c mưa, nư c tư i. Cũng là nh ng y u t tích c c làm thay ñ i ch Cácbonic t 0,01 ñ n 10-12 ñ không khí trong ñ t. Nư c mưa và nư c tư i nư c chui vào các khe h c a ñ t, ñ y không khí ra. H u h t các khe h trong ñ t ñ u ch a ñ y nư c sau khi mưa, khi ñ m ñ t gi m không khí d n d n chi m l i các khe h c a ñ t. S xen k gi a th i kỳ mưa và không mưa, ho c gi a các th i kỳ tư i và không tư i, ch ñ không khí trong ñ t s ñư c c i thi n theo hư ng có l i cho sinh v t ñ t. * Thành ph n cơ gi i và c u trúc c a ñ t cũng là m t y u t có vai trò quan tr ng trong quá trình trao ñ i khí. Các lo i ñ t tơi x p có kích thư c h t Φ > 0,l cm t o ra kho ng cách l n gi a các viên ñ t, s trao ñ i khí trong các lo i ñ t này x y ra manh hơn so v i các lo i ñ t ch t. T nh ng cơ s lý lu n trên ta có th c i t o ñư c ch ñ không khí trong ñ t theo chi u hư ng có l i cho sinh trư ng c a b r cây tr ng thông qua các bi n pháp k thu t làm ñ t và chăm sóc h p lý như x i xáo, bón phân, tư i nư c... 38 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
3.4. Thành ph n không khí trong qu n th th c v t S có m t c a th c v t làm cho thành ph n không khí xung quanh chúng có s khác bi t l n v i không khí t do c v hàm lư ng, thành ph n và s phân b các ch t khí. M c ñ khác bi t ph thu c vào m c ñ phát tri n c a t ng tán th c v t (m t ñ , ñ cao và ñ r m r p c a tán cây). Khi m t ñ thưa, ho c cây non m i gieo tr ng thì h u như không có s sai khác nhi u gi a không khí trong qu n th so v i không khí t do. Khi cây trư ng thành, ñ che ph tán cây l n thì s khác bi t v thành ph n không khí trong qu n th th c v t và không khí t do tr nên ñáng k . Nguyên nhân gây ra s khác bi t là do tán lá th c v t ñã ngăn c n s trao ñ i không khí gi a qu n th và khí quy n t do (t c ñ gió gi m, h n ch b c x m t tr i chi u xu ng m t ñ t. Do s h p thu, ph n x và ñi u ti t nhi t ñ nh b lá c a th c v t mà ch ñ nhi t không khí trong qu n th ít bi n ñ ng hơn so v i không khí bên ngoài. M t khác do các ho t ñ ng s ng như thoát hơi nư c, h p thu cácbonic, quang h p, hô h p ... khi n cho không khí trong qu n th th c v t có s bi n ñ ng c v thành ph n và t l m t s ch t. a) Khí CO2 CO2 là nguyên li u c a quá trình quang h p ñ ng th i l i là s n ph m c a quá trình hô h p, vì v y vào nh ng gi ban ngày lư ng CO2 gi m ñi ñáng k . N u kh o sát t g c cây lên t ng tán lá d y nh t thì th y hàm lư ng CO2 gi m d n theo chi u cao. Vào ban ñêm cây xanh không h p thu CO2 mà th i ra m t lư ng ñáng k do quá trình hô h p làm cho hàm lư ng CO2 tăng v t lên và có th ñ t t i m c 0,06% - g p ñôi hàm lư ng CO2 có trong khí quy n t do. b) Ôxy Ôxy trong qu n th th c v t cũng có t l bi n ñ ng m nh nhưng ngư c chi u v i CO2. Lư ng O2 tăng lên vào ban ngày nh quá trình quang h p và l i gi m ñi ñáng k vào ban ñêm do b s d ng cho quá trình hô h p c) Hơi nư c Hơi nư c trong qu n th th c v t bao gi cũng cao hơn do ho t ñ ng thoát hơi nư c qua b m t lá c a cây xanh. Vào ban ñêm hơi nư c trong qu n th th c v t thư ng m c bão hòa ho c quá bão hòa. Tuy nhiên, n u dư i tán lá dày không khí có nhi t ñ cao hơn trên m t tán lá thì ñ m trong qu n th th p. ð m cao thư ng thúc ñ y ho t ñ ng c a n m b nh và vi sinh v t trong qu n th th c v t, vì v y trong k thu t canh tác ngư i ta thư ng ph i t a cành, t o tán, tr ng cây che bóng… thích h p ñ ñi u ti t ñ m. B ng 2.5. nh hư ng c a bi n pháp tr ng cây che bóng ñ i v i sâu, b nh h i cà phê chè Catimor huy n Hư ng hóa, Qu ng tr Bi n pháp k thu t T l cây b sâu B nh g s t (%)** ñ c thân (%)* T l lá b b nh Ch s b nh Vư n không che bóng 4,3 5,3 0,47 Vư n che bóng thưa 2,9 5,6 0,56 Vư n che bóng dày 1,8 10,3 0,91 Ngu n: ðoàn Văn ði m, Lê Quang Vĩnh, 2001 Ghi chú: *Sâu ñ c thân: Xylotrechus quadripes và Zeuzera coffea ** B nh g s t: Hemileia vastatrix 39 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------
4. CÂU H I ÔN T P 1. Anh /ch hãy trình bày c u trúc c a khí quy n theo chi u th ng ñ ng ? ð c ñi m chính c a các t ng khí quy n ? 2. M t ñ , kh i lư ng và phân b theo ñ cao c a không khí t ng ñ i lưu ? Công th c xác ñ nh m t ñ không khí ? 3. Phân tích ñ c ñi m c a các thành ph n nitơ, CO2, O2, hơi nư c, b i l p không khí sát m t ñ t ? Vai trò c a chúng ñ i v i sinh v t, phương pháp khai thác ? 4. Thành ph n Ôzôn (O3) trong không khí, Vai trò c a Ôzôn ñ i v i khí h u trái ñ t, quá trình phân h y Ôzôn và nguy cơ t ng Ôzôn b th ng ? 5. Thành ph n không khí trong ñ t và qu n th th c v t ? Hãy nêu s bi n ñ ng và vai trò c a m t s thành ph n chính ? 40 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------