Giáo trình Logic học nhập môn - TS. Trần Hoàng (ĐHSP TP.HCM)

Chia sẻ: Lê Khả Hiếu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

282
lượt xem 67
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(NB) Giáo trình Logic học nhập môn này được biên soạn cho sinh viên bậc đại học thuộc các ngành khoa học xã hội và nhân văn − là đối tượng giảng dạy của tác giả tại Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh. Nội dung kiến thức được trình bày ở đây là logic học hình thức (logic lưỡng trị), nhằm cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản ban đầu về logic học, làm cơ sở để từ đó sinh viên, nếu quan tâm, có thể đi sâu nghiên cứu các khuynh hướng khác nhau của logic học hiện đại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Logic học nhập môn - TS. Trần Hoàng (ĐHSP TP.HCM)

1
LÔØI NOÙI ÑAÀU (Baûn in löu haønh noäi boä naêm 2004) Giaùo trình naøy ñöôïc bieân soaïn cho sinh vieân baäc ñaïi hoïc thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên − laø ñoái töôïng giaûng daïy cuûa taùc giaû taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP Hoà Chí Minh. Noäi dung kieán thöùc ñöôïc trình baøy ôû ñaây laø logic hoïc hình thöùc (logic löôõng trò), nhaèm cung caáp cho sinh vieân nhöõng kieán thöùc cô baûn ban ñaàu veà logic hoïc, laøm cô sôû ñeå töø ñoù sinh vieân, neáu quan taâm, coù theå ñi saâu nghieân cöùu caùc khuynh höôùng khaùc nhau cuûa logic hoïc hieän ñaïi. Bieân soaïn giaùo trình naøy, chuùng toâi coá gaéng baùm saùt Chöông trình giaùo duïc ñaïi hoïc ñaïi cöông do Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ban haønh naêm 1995, hoïc phaàn Nhaäp moân Logic hoïc, maõ soá 051 (TR) 201 vaø Chöông trình thi tuyeån nghieân cöùu sinh vaø cao hoïc, moân thi Logic hoïc (moân cô baûn cho caùc ngaønh Quaûn lí coâng taùc vaên hoùa, giaùo duïc) cuûa Tieåu ban xaây döïng vaø bieân soaïn ñeà cöông moân thi tuyeån sau ñaïi hoïc – Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ban haønh naêm 1998. Nhö vaäy, nhöõng kieán thöùc logic hoïc ñöôïc trình baøy trong giaùo trình nhaäp moân naøy chuû yeáu laø cuûa logic hoïc truyeàn thoáng. Ñeå vieäc trình baøy vaø lónh hoäi ñöôïc roõ raøng, chaët cheõ, giaùo trình naøy cuõng vaän duïng moät ít kí hieäu cuûa logic toaùn hoïc. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi, do ñoái töôïng laø sinh vieân thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên neân nhöõng kí hieäu toaùn hoïc ñöôïc duøng ôû ñaây chæ laø nhöõng kí hieäu töông ñoái quen thuoäc maø baát cöù sinh vieân naøo cuõng ñaõ töøng ñöôïc laøm quen ôû chöông trình toaùn hoïc baäc phoå thoâng. Vaø vôùi muïc ñích giuùp sinh vieân thuaän lôïi khi tham khaûo caùc taøi lieäu khaùc nhau, trong giaùo trình, beân caïnh thuaät ngöõ ñöôïc choïn duøng, khi caàn thieát, chuùng toâi seõ chuù thích theâm nhöõng thuaät ngöõ khaùc töông öùng. Trong laàn taùi baûn naøy, giaùo trình ñaõ coù moät soá chænh lí so vôùi laàn in ñaàu tieân (löu haønh noäi boä) naêm 2002 vaø caùc laàn taùi baûn sau ñoù. Maëc duø vaäy, giaùo trình chaéc haún khoâng theå traùnh khoûi sai soùt. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp töø baïn ñoïc ñeå tieáp tuïc söûa chöõa cho giaùo trình ñöôïc hoaøn thieän. Xin chaân thaønh caûm ôn. TP Hoà Chí Minh, thaùng gieâng naêm 2004 Taùc giaû 2
MUÏC LUÏC Trang LÔØI NOÙI ÑAÀU....................................................................................................................................1 MUÏC LUÏC .........................................................................................................................................2 Chöông I. Daãn nhaäp veà logic hoïc ................................................................................................4 1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc ...................................................................................................4 2. Löôïc söû hình thaønh vaø phaùt trieån logic hoïc ...................................................................4 3. YÙ nghóa cuûa vieäc nghieân cöùu logic hoïc ...........................................................................7 4. Moät soá kí hieäu thöôøng duøng ...........................................................................................8 * Caâu hoûi .............................................................................................................................8 Chöông II. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy ...............................................................................9 1.Theá naøo laø quy luaät vaø quy luaät cô baûn .............................................................................9 2. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy .......................................................................................9 2.1. Quy luaät ñoàng nhaát ......................................................................................................9 2.2. Quy luaät (caám) maâu thuaãn .........................................................................................12 2.3. Quy luaät baøi trung ......................................................................................................13 2.4. Quy luaät tuùc lí ............................................................................................................14 * Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................16 Chöông III. Khaùi nieäm ................................................................................................................18 1. Khaùi nieäm laø gì?.............................................................................................................18 2. Söï hình thaønh khaùi nieäm .............................................................................................18 3. Quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ ..............................................................................19 4. Phaân loaïi khaùi nieäm ......................................................................................................20 5. Caáu truùc logic cuûa khaùi nieäm ........................................................................................20 6. Thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm ....................................................................................21 7. Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm ........................................................................................23 8. Ñònh nghóa khaùi nieäm ..................................................................................................25 9. Phaân chia khaùi nieäm ....................................................................................................29 * Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................31 Chöông IV. Phaùn ñoaùn ............................................................................................................. 33 1. Phaùn ñoaùn laø gì? ............................................................................................................33 2. Caáu truùc cuûa phaùn ñoaùn ñôn ........................................................................................33 3. Quan heä giöõa phaùn ñoaùn vaø caâu ...................................................................................34 4. Phaân loaïi phaùn ñoaùn .....................................................................................................34 5. Tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong phaùn ñoaùn ...........................................................38 6. Quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn cô baûn (A, I, E, O) - Hình vuoâng logic ...........................38 7. Caùc pheùp lieân keát logic treân phaùn ñoaùn ......................................................................42 3
8. Caùch laäp baûng tính giaù trò logic cuûa phaùn ñoaùn phöùc (chöùng minh coâng thöùc) .........47 9. Tính ñaúng trò cuûa caùc phaùn ñoaùn – Moät soá heä thöùc töông ñöông ...............................48 * Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................49 Chöông V. Suy luaän ................................................................................................................... 52 1. Suy luaän laø gì? ...............................................................................................................52 2. Phaân loaïi suy luaän ........................................................................................................52 3. Suy luaän dieãn dòch (suy dieãn) .......................................................................................53 3.1. Suy luaän dieãn dòch tröïc tieáp ......................................................................................53 3.2. Suy luaän dieãn giaùn tieáp: tam ñoaïn luaän ....................................................................55 3.2.1. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát .......................................................................................55 3.2.2. Tam ñoaïn luaän tænh löôïc ........................................................................................63 3.2.3. Tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän ...................................................................................63 3.2.4. Tam ñoaïn luaän löïa choïn .........................................................................................65 3.2.5. Tam ñoaïn luaän phöùc ...............................................................................................66 3.2.6. Tam ñoaïn luaän hôïp hai ...........................................................................................68 3.2.7. Tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän (song quan luaän) .....................................68 3.2.8. Caùch phaân tích tính hôïp logic cuûa moät suy luaän ...................................................71 4. Suy luaän quy naïp ..........................................................................................................75 5. Suy luaän loaïi tæ ..............................................................................................................78 * Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................80 Chöông VI. Giaû thuyeát, chöùng minh, baùc boû vaø nguïy bieän ....................................... 83 1. Giaû thuyeát .....................................................................................................................83 2. Chöùng minh .................................................................................................................84 3. Baùc boû ............................................................................................................................87 4. Nguïy bieän ......................................................................................................................89 * Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................93 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ....................................................................................................94 4
Chöông I DAÃN NHAÄP VEÀ LOGIC HOÏC 1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc 1.1. Thuaät ngöõ logic hoïc trong tieáng Vieät cuøng nghóa vôùi caùc thuaät ngöõ logique trong tieáng Phaùp, logic trong tieáng Anh, логика trong tieáng Nga, Logik trong tieáng Ñöùc… vaø ñeàu coù nguoàn goác töø thuaät ngöõ loùgos cuûa tieáng Hi Laïp coù nghóa laø lôøi noùi, tö töôûng, lí tính, quy luaät, chaân lí, höõu theå… Theo quan ñieåm truyeàn thoáng thì: Logic hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng quy luaät vaø hình thöùc (khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän...) cuûa tö duy chính xaùc. Nhöõng quy luaät tö duy maø logic hoïc nghieân cöùu laø nhöõng quy luaät toàn taïi trong yù thöùc, tö töôûng con ngöôøi. Vaø caùc hình thöùc cuûa tö duy maø logic hoïc nghieân cöùu laø nhöõng phöông thöùc phaûn aùnh moät caùch chung nhaát caùc tính chaát, quan heä cuûa söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan. Trong quaù trình phaùt trieån, ñoái töôïng cuûa logic hoïc cuõng daàn daàn coù söï thay ñoåi. “Khaùi nieäm, ñònh nghóa vaø phaân chia khaùi nieäm” ñöôïc xem laø nhöõng vaán ñeà cuûa trieát hoïc, phöông phaùp luaän khoa hoïc vaø caùc khoa hoïc cuï theå, neân logic hoïc ñöôïc xem laø “khoa hoïc veà söï suy luaän” (bao goàm logic dieãn dòch vaø logic quy naïp). Roài logic quy naïp hieän ñaïi trôû thaønh logic xaùc suaát; neân ñoái töôïng cuûa logic hoïc chæ coøn laø “suy luaän dieãn dòch (suy dieãn)”1. 1.2. Trong giaùo trình naøy, chuùng ta tìm hieåu veà logic hoïc coù tính chaát nhaäp moân, neân ñoái töôïng nghieân cöùu seõ bao goàm toaøn boä nhöõng quy luaät vaø hình thöùc tö duy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cuûa logic hoïc truyeàn thoáng, vaø chæ xeùt moãi phaùn ñoaùn vôùi hai giaù trò chaân lí (löôõng trò hay löôõng giaù): hoaëc ñuùng hoaëc sai . 2. Löôïc söû hình thaønh vaø phaùt trieån logic hoïc ÔÛ phöông Ñoâng, baét nguoàn töø AÁn Ñoä, ngay töø thôøi Coå ñaïi, tröôùc Taây lòch khoaûng naêm ngaøn naêm, töùc tröôùc raát xa logic hoïc cuûa Aristote, ñaõ xuaát hieän Nhaân minh luaän laø moät moân hoïc veà phöông phaùp suy luaän quy naïp2. ÔÛ phöông Taây, cuõng töø thôøi Coå ñaïi, Heùraclite (khoaûng chöøng 520 – 460 tr. CN), Tröôøng phaùi EÙleù (Ecole eùleùate) (cuoái TK VI – ñaàu TK V tr. CN), Deùmocrite (khoaûng 460 – 370 tr. CN), Platon (427 – 347 tr. CN)... ñaõ nghieân cöùu veà moät soá khía caïnh cuûa logic. Taùc phaåm “Baøn veà logic hoïc” (hay Canon – taùc phaåm naøy ñaõ bò thaát truyeàn töø laâu) cuûa Deùmocrite laø taùc phaåm logic ñaàu tieân trong lòch söû logic hoïc. Tuy nhieân, ñeán Aristote thì logic hoïc môùi ñöôïc nghieân cöùu coù heä thoáng, tö duy môùi laàn ñaàu tieân trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa moät khoa hoïc chuyeân ngaønh. Phaàn löôïc söû sau ñaây chæ trình baøy quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa logic hoïc phöông Taây. 2.1. Logic hoïc truyeàn thoáng (Logique traditionnelle) 1 Xem: Nouveau Larousse Universel (1969); Oxford Advanced Learner’s Dictionary (1992); Le petit Larousse illustreù (1982 & 1993); Hoaøng Chuùng (1994), Logic hoïc phoå thoâng, NXB Giaùo duïc, tr. 8 – 9. 2 Xem: Nhaát Haïnh (khoâng ñeà naêm), Nhaân - minh hay laø Ñoâng - phöông luaän - lyù- hoïc, Höông queâ xuaát baûn, Saøi Goøn; Hoøa thöôïng Thích Ñoång Quaùn (1996), Nhaân minh luaän, Thaønh Hoäi Phaät giaùo TP. Hoà Chí Minh, tr. 12. 5
Nhö ñaõ noùi, ngöôøi ñaët neàn moùng vaø hình thaønh veà cô baûn logic hoïc phöông Taây laø nhaø trieát hoïc Hi Laïp coå ñaïi Aristoteleâs (384 – 322 tr. CN) (thöôøng goïi theo tieáng Phaùp: Aristote; tieáng Anh: Aristotle), vôùi boä saùch goàm 6 taäp Organon (Coâng cuï)1. Trong boä saùch naøy, oâng trình baøy nhöõng vaán ñeà sau ñaây cuûa logic hoïc hình thöùc truyeàn thoáng: caùc phaïm truø, phaân loaïi meänh ñeà, tam ñoaïn luaän, chöùng minh, tranh luaän, phaûn baùc nguïy bieän. Sau Aristote, caùc nhaø logic hoïc khaéc kæ2 ñaõ boå sung cho logic hoïc 5 meänh ñeà: 1. Neáu coù P thì coù Q, maø coù P vaäy coù Q 2. Neáu coù P thì coù Q, maø khoâng coù Q vaäy khoâng coù P 3. Khoâng coù ñoàng thôøi P vaø Q, maø coù P vaäy khoâng coù Q 4. Hoaëc P hoaëc Q, maø coù P vaäy khoâng coù Q 5. Hoaëc P hoaëc Q, maø khoâng coù Q vaäy coù P. Cuoái thôøi Coå ñaïi, Apuleùe ñöa ra hình vuoâng logic trình baøy quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn cô baûn A, I, E, O; Galien (131 – 200) boå sung theâm loaïi hình tam ñoaïn luaän thöù tö vaø Boeøce heä thoáng hoaù logic hoïc hình thöùc, ñöa ra moät soá quy taéc cuûa logic meänh ñeà. Gaàn suoát thôøi Trung coå, do quaù ñöôïc suøng baùi neân gaàn nhö logic hoïc khoâng coù ñöôïc söï phaùt trieån naøo ñaùng keå, ngoaøi moät soá ñoùng goùp nhoû nhö: Abeùlard ñaøo saâu khía caïnh ngöõ nghóa vaø trieát hoïc cuûa logic hoïc, Pierre d’Espagne toùm taét 19 kieåu ñuùng cuûa 4 hình tam ñoaïn luaän thaønh moät baøi veø öùc thuaät baèng tieáng Taây Ban Nha, Guillaume d’Occam ñöa ra nguyeân taéc löôõi dao Occam, hay Buridan ñaøo saâu pheùp suy luaän coù ñieàu kieän… 2.2. Logic hoïc öùng duïng (Logique appliqueùe) Trong thôøi Phuïc höng, tröôùc söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm, taïi Anh, F. Bacon (1561 – 1626) ñaõ xuaát baûn taùc phaåm Novum Organum (Coâng cuï môùi) ñeå pheâ phaùn phöông phaùp suy dieãn vaø logic hoïc hình thöùc cuûa Aristote, vaø ñeà cao phöông phaùp suy luaän quy naïp cuõng nhö logic hoïc öùng duïng duøng trong khoa hoïc thöïc nghieäm. OÂng ñöa ra ba baûng (coù maët / vaéng maët / trình ñoä) ñeå tìm moái lieân heä nhaân quaû giöõa caùc söï kieän. Sau ñoù, R. Descartes (1596 – 1650) ñaõ phaùt trieån tö töôûng cuûa Bacon vôùi taùc phaåm Discours de la meùthode (Phöông phaùp luaän). Veà sau, nhaø logic hoïc Anh J. Stuart Mill (1806 – 1873) ñaõ hoaøn thieän phöông phaùp cuûa F. Bacon, ñöa ra boán phöông phaùp quy naïp döïa treân cô sôû moái lieân heä nhaân quaû: phöông phaùp töông hôïp (meùthode de concordance), phöông phaùp sai bieät (meùthode de diffeùrence), phöông phaùp ñoàng bieán (meùthode des variations concomitantes) vaø phöông phaùp tröø dö (meùthode des reùsidus). 2.3. Logic hoïc kí hieäu1 (Logic toaùn hoïc – Logique matheùmatique) 1 Boä saùch naøy do hoïc troø oâng taäp hôïp laïi töø nhöõng taùc phaåm cuûa oâng. Ngay teân goïi Logic hoïc hình thöùc (Logique formelle) cuõng laø cuûa ngöôøi ñôøi sau. 2 Chuû nghóa khaéc kæ Stoa (Stoïcisme) laø tröôøng phaùi trieát hoïc do Zenon saùng laäp cuoái theá kæ thöù IV tr. CN. Do tröôøng phaùi naøy thöôøng toå chöùc hoäi hoïp taïi nôi maø tieáng Hi Laïp goïi laø Stoa neân ñöôïc goïi laø chuû nghóa Stoïcus. Thôøi kì ñaàu, chuû nghóa khaéc kæ Stoa laø moät hoïc thuyeát veà vuõ truï vaø logic: con ngöôøi vaø töï nhieân ñöôïc quan nieäm laø moät toång theå, maø muoán naém ñöôïc quy luaät cuûa toång theå thì phaûi laøm chuû duïc voïng. Ñeán thôøi kì Ñeá cheá La Maõ, chuû nghóa khaéc kæ Stoa nhaán maïnh veà ñaïo ñöùc: con ngöôøi chuû yeáu laø tìm ñöùc haïnh (chöù khoâng phaûi vui thuù), phuïc tuøng soá meänh, soáng thanh ñaïm, ít duïc voïng, can tröôøng chòu ñau khoå. 1 Teân goïi Logic hoïc kí hieäu do J.Venn ñeà xuaát. Thöïc chaát ñaây laø logic toaùn hoïc. Logic hoïc truyeàn thoáng cuõng söû duïng kí hieäu töôïng tröng ñeå bieåu hieän caùc hình thöùc tö duy, nhöng noùi chung, vieäc kí hieäu hoùa ñoù coù möùc ñoä vaø quy moâ khaùc vôùi logic toaùn hoïc. 6
Nhaø baùc hoïc Ñöùc G. W. Leibnitz (1646 – 1716) laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà xöôùng vieäc aùp duïng nhöõng phöông phaùp hình thöùc cuûa toaùn hoïc (kí hieäu, coâng thöùc) vaøo lónh vöïc logic hoïc (oâng cuõng laø ngöôøi ñaõ coù nhöõng tö töôûng quan troïng ñaàu tieân veà logic xaùc suaát). YÙ töôûng naøy ñeán giöõa theá kæ XIX ñaõ ñöôïc hieän thöïc hoaù bôûi nhaø toaùn hoïc Ireland G. Boole (1815 – 1864), vôùi caùc coâng trình: “Toaùn giaûi tích logic” (The Mathematical Analysis of Logic, 1847), “Tìm hieåu nhöõng quy luaät cuûa tö töôûng ñaët neàn taûng cho lí thuyeát toaùn hoïc veà logic vaø xaùc suaát” (An Investigation of the Laws of Thought on which are founded the Mathematical Theories of Logic and Probability, 1854). Tieáp ñoù, laø coâng trình cuûa nhaø toaùn hoïc Anh De Morgan: “Logic hoïc hình thöùc” (Formal Logic, 1926)… Trong caùc coâng trình naøy, logic toaùn hoïc ñöôïc trình baøy nhö moät boä phaän cuûa ñaïi soá: ñaïi soá logic (ñaïi soá Boole). Ñaây laø giai ñoaïn môùi trong söï phaùt trieån cuûa logic hoïc hình thöùc. Logic toaùn hoïc, veà ñoái töôïng, laø logic hoïc, coøn veà phöông phaùp, laø toaùn hoïc. Töø cuoái theá kæ XIX, moät höôùng nghieân cöùu khaùc cuûa logic toaùn hoïc coù lieân quan ñeán nhöõng nhu caàu cuûa toaùn hoïc cho vieäc luaän chöùng cho nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng phöông thöùc chöùng minh cuûa noù ñaõ ñöôïc phaùt trieån trong nhöõng coâng trình cuûa J. Venn (ngöôøi Anh, 1834 – 1923), G. Frege (ngöôøi Ñöùc, 1848 – 1925), cuûa B. Russell (ngöôøi Anh, 1872 – 1970) cuøng A. N. Whitehead (ñoàng taùc giaû boä saùch “Principia Mathematica”)... Logic toaùn hoïc coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán toaùn hoïc hieän ñaïi. Lí thuyeát angorit, lí thuyeát haøm ñeä quy ñaõ ñöôïc phaùt trieån töø logic toaùn hoïc. Ñaõ coù raát nhieàu khuynh höôùng, boä phaän khaùc nhau trong logic toaùn hoïc: logic kieán thieát, logic quan heä, logic toå hôïp, logic meänh ñeà, logic vò töø… Trong kó thuaät ñieän, kó thuaät tính toaùn, ñieàu khieån hoïc, sinh lí hoïc thaàn kinh, ngoân ngöõ hoïc… ñeàu coù aùp duïng logic toaùn hoïc. 2.4. Logic hoïc bieän chöùng (Logique dialectique) Logic hoïc bieän chöùng laø “khoa hoïc veà nhöõng quy luaät vaø hình thöùc phaûn aùnh trong tö duy söï phaùt trieån vaø bieán ñoåi cuûa theá giôùi khaùch quan, veà nhöõng quy luaät nhaän thöùc chaân lí”1. Nhöõng yeáu toá cuûa logic hoïc bieän chöùng ñaõ coù trong trieát hoïc Coå ñaïi, nhöng G. V. Hegel (nhaø trieát hoïc duy taâm khaùch quan Ñöùc, 1770 – 1831) laø ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu veà noù moät caùch toaøn dieän vaø coù heä thoáng (ñaëc bieät, trong taùc phaåm “Khoa hoïc logic”). Giöõa theá kæ XIX, caùc nhaø duy vaät Nga laø Bieùlinski (1811 – 1848), Herzen (1812 – 1870), Tchernychevski (1828 – 1889) ñaõ caûi taïo noù thaønh bieän chöùng duy vaät. Cuoái theá kæ XIX – ñaàu theá kæ XX, K. Marx (1818 – 1883), F. Engels (1820 – 1895) vaø V. I. Leùnine (1870 – 1924) ñaõø phaùt trieån logic bieän chöùng thaønh moät khoa hoïc chaët cheõ veà nhaän thöùc. “Logic hoïc bieän chöùng khoâng baùc boû logic hình thöùc, maø chæ vaïch roõ ranh giôùi cuûa noù, coi noù nhö moät hình thöùc caàn thieát, nhöng khoâng ñaày ñuû cuûa tö duy logic. Trong logic bieän chöùng, hoïc thuyeát veà toàn taïi vaø hoïc thuyeát veà söï phaûn aùnh toàn taïi trong yù thöùc lieân quan chaët cheõ vôùi nhau; logic bieän chöùng laø logic coù tính chaát noäi dung...”1. 2.5. Ngaøy nay logic hoïc ñaõ phaùt trieån thaønh nhieàu heä thoáng. Beân caïnh nhöõng heä thoáng logic hoïc treân ñaây, coøn coù nhöõng heä thoáng logic khaùc nhö logic ña trò, logic môø, logic tình thaùi, logic tam trò xaùc suaát, logic tröïc giaùc, logic ngoân ngöõ, logic thôøi gian, v.v... Vaø söï phaùt trieån ñoù coù leõ seõ vaãn coøn tieáp tuïc. 1 Töø ñieån trieát hoïc, NXB Tieán boä, Matxcôva, baûn dòch tieáng Vieät 1986, tr.322. 1 Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr.322. 7
Löu yù: Teân goïi Logic hoïc hình thöùc laø ñeå chæ caû logic hoïc truyeàn thoáng do Aristote khai saùng coäng vôùi logic hoïc kí hieäu. Logic hoïc hình thöùc chæ nghieân cöùu nhöõng hình thöùc tö duy nhö khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän, chöùng minh töø khía caïnh hình thöùc cuûa chuùng, taùch ra phöông thöùc lieân heä chung giöõa caùc boä phaän cuûa keát caáu logic maø boû qua noäi dung cuï theå cuûa caùc tö töôûng. Ngoaøi caùch phaân loaïi logic hoïc theo trình töï xuaát hieän ôû treân, ngöôøi ta coøn phaân loaïi logic hoïc thaønh: logic hoïc truyeàn thoáng vaø logic hoïc hieän ñaïi (bao goàm: logic hoïc coå ñieån vaø logic hoïc phi coå ñieån), logic hoïc hình thöùc vaø logic hoïc bieän chöùng... 3. YÙnghóa cuûa vieäc nghieân cöùu logic hoïc Coù tö duy, aét coù sai laàm, nhö Brochad ñaõ töøng phaùt bieåu: “Ñoái vôùi con ngöôøi, sai laàm laø quy luaät maø chaân lí laø ngoaïi leä”1. Coù loaïi sai laàm do tö duy khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá khaùch quan (ngoä nhaän veà theá giôùi töï nhieân, veà ngöôøi khaùc vaø caû veà baûn thaân); loaïi naøy daãn ñeán nhöõng phaùn ñoaùn giaû doái. Coù loaïi sai laàm do tö duy khoâng phuø hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa tö duy; loaïi naøy daãn ñeán nhöõng suy luaän phi logic. Vì vaäy, logic hoïc luoân luoân coù ích vaø caàn thieát cho moïi ngöôøi. Khoâng phaûi khoâng hoïc logic hoïc thì ngöôøi ta ñeàu tö duy thieáu chính xaùc, vì tö duy ñuùng ñaén coù theå ñöôïc hình thaønh baèng kinh nghieäm, qua quaù trình hoïc taäp, giao tieáp, öùng xöû… Nhöng ñoù chöa phaûi laø thöù tö duy logic mang tính töï giaùc. Vaø nhö vaäy, ta cuõng raát deã tö duy sai laàm do ngoä bieän. Chaúng haïn: Coù ngöôøi laäp luaän raèng: “Ngöôøi toát thì hay giuùp ngöôøi ngheøo. OÂng Ba hay giuùp ngöôøi ngheøo. Vaäy oâng Ba laø ngöôøi toát” maø khoâng hieåu laø mình ñaõ laäp luaän sai. Logic hoïc seõ giuùp ta naâng cao trình ñoä tö duy ñeå coù ñöôïc tö duy khoa hoïc moät caùch töï giaùc. Nhôø ñoù, ta coù theå chuû ñoäng traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm trong tö duy cuûa baûn thaân, nhö ôû ví duï treân ñaây. Logic hoïc cuõng laø coâng cuï höõu hieäu ñeå, khi caàn thieát, ta coù theå tranh luaän, phaûn baùc moät caùch thuyeát phuïc tröôùc nhöõng laäp luaän maâu thuaãn, nguïy bieän, thieáu caên cöù cuûa ngöôøi khaùc. Chaúng haïn, Cratylos – hoïc giaû coå Hi Laïp – töøng tuyeân boá: “Söï khaúng ñònh hay phuû ñònh cuûa toâi ñoái vôùi baát kì söï vaät naøo cuõng ñeàu laø giaû doái caû”. Aristote phaûn baùc raèng: “Lôøi Cratylos noùi coù nghóa laø: Moïi meänh ñeà ñeàu laø giaû doái heát. Vaø neáu nhö vaäy thì chính ngay caùi meänh ñeà: Moïi meänh ñeà ñeàu laø giaû doái heát naøy cuõng laø giaû doái”. Logic hoïc coøn trang bò cho ta phöông phaùp tö duy khoa hoïc, nhôø ñoù ta coù theå tham gia nghieân cöùu khoa hoïc, lónh hoäi vaø trình baøy tri thöùc, tham gia caùc hoaït ñoäng thöïc tieãn khaùc moät caùch hieäu quaû. Logic hoïc cuõng giuùp ta coù ñöôïc moät theá giôùi quan, nhaân sinh quan toaøn dieän, bieän chöùng. Ñaëc bieät, logic hoïc laø caùi cô sôû khoâng theå thieáu ñöôïc trong moät soá lónh vöïc nhö toaùn hoïc, ñieàu khieån hoïc, phaùp lí, quaûn lí, ngoaïi giao, ñieàu tra, daïy hoïc… Ñoái vôùi ngöôøi daïy hoïc, ñeå soaïn giaùo trình, giaùo aùn coù chaát löôïng, truyeàn ñaït kieán thöùc khoa hoïc coù hieäu quaû, caàn phaûi tuaân theo caùc quy luaät, quy taéc logic. Veà phía ngöôøi hoïc, tö duy 1 Daãn theo Vónh Ñeã... (1973), Luaän lyù hoïc 12 abcd, tr.4. 8
logic giuùp lónh hoäi baøi hoïc deã daøng; dieãn ñaït yù nghó ñöôïc roõ raøng, maïch laïc, khoâng maâu thuaãn; traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm veà tö duy khi tham gia tranh luaän, nghieân cöùu khoa hoïc. 4. Moät soá kí hieäu thöôøng duøng Chuû töø cuûa phaùn ñoaùn: S Thuoäc töø cuûa phaùn ñoaùn: P Caùc bieán meänh ñeà (meänh ñeà sô caáp = phaùn ñoaùn ñôn): a, b, c, d … hay p, q, r, s, u, v… Pheùp phuû ñònh: ⎤ , hoaëc: ∼ , hoaëc: _ (ví duï: ⎤ a, ∼a, ā) Pheùp hoäi: ∧ Pheùp tuyeån loûng: ∨ Pheùp tuyeån chaët: ∨, hay: ⊕ Pheùp keùo theo: ⇒ Pheùp töông ñöông: ⇔ Khaùc: ≠ Baèng: = Ñoàng nhaát (truøng) : ≡ (Taäp hôïp / giaù trò) roãng: ∅ Tröø: \ Hôïp: ∪ Giao: ∩ Phaàn buø: (ví duï: A ⊂ B E , ñoïc laø: A laø taäp con cuûa phaàn buø cuûa B trong E) Bao haøm: A ⊂ B (A chöùa trong B, hoaëc B chöùa A) hay B ⊃ A (B chöùa A) x thuoäc X: x ∈ X x khoâng thuoäc X: x ∉ X Löôïng töø phoå duïng (toaøn theå): ∀ Löôïng töø toàn taïi (boä phaän): ∃ Daáu ngoaëc kó thuaät: ( ), [ ] Chu dieân: + Khoâng chu dieân: − (ví duï: S+ P - ) Phaùn ñoaùn chaân thaät: ñ (hay 1, hay c) Phaùn ñoaùn giaû doái: s (hay 0, hay g) “Hay”: / (ví duï: Moïi / Moät soá…; ñoïc laø: Moïi hay moät soá…) CAÂU HOÛI 1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc truyeàn thoáng laø gì? Ñoái töôïng ñoù veà sau coù söï thay ñoåi nhö theá naøo, vì sao? 2. Nhöõng nhaø logic hoïc tieâu bieåu cuûa logic hoïc truyeàn thoáng, logic hoïc öùng duïng, logic hoïc kí hieäu vaø logic hoïc bieän chöùng laø nhöõng ai? Nhöõng ñoùng goùp chính cuûa hoï cho logic hoïc laø gì? 3. Vì sao caàn phaûi nghieân cöùu vaø naém vöõng logic hoïc? Ñoái vôùi baûn thaân anh (chò), vieäc hoïc taäp logic hoïc coù yù nghóa gì? 9
Chöông II CAÙC QUY LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA TÖ DUY 1. Theá naøo laø quy luaät vaø quy luaät cô baûn? Theo Töø ñieån trieát hoïc, quy luaät laø “moái lieân heä beân trong cô baûn cuûa caùc hieän töôïng, chi phoái söï phaùt trieån taát yeáu cuûa nhöõng hieän töôïng aáy. Quy luaät bieåu hieän moät trình töï nhaát ñònh cuûa moái lieân heä nhaân quaû, taát yeáu vaø oån ñònh giöõa caùc söï vaät hoaëc caùc ñaëc tính cuûa ñoái töôïng vaät chaát, bieåu hieän nhöõng quan heä cô baûn ñöôïc laëp ñi laëp laïi, trong ñoù söï bieán ñoåi nhöõng hieän töôïng naøy gaây neân söï bieán ñoåi nhöõng hieän töôïng khaùc moät caùch hoaøn toaøn xaùc ñònh…”1 . Nhö vaäy, quy luaät phaûn aùnh moái lieân heä cô baûn beân trong ñöôïc laëp ñi laëp laïi cuûa söï vaät, hieän töôïng, noù mang tính baûn chaát, taát yeáu vaø oån ñònh. Ví duï: ñònh luaät choïn loïc töï nhieân trong sinh vaät hoïc, quy luaät cung caàu trong kinh teá thò tröôøng,… Tö duy laø “saûn phaåm cao nhaát cuûa caùi vaät chaát ñöôïc toå chöùc moät caùch ñaëc bieät laø boä naõo…”2 cho neân taát yeáu noù cuõng coù nhöõng quy luaät cuûa mình. Vaø, con ngöôøi, muoán tö duy ñöôïc chính xaùc, nhaát thieát khoâng ñöôïc vi phaïm caùc quy luaät ñoù, gioáng nhö ngöôøi di chuyeån treân ñöôøng, neáu khoâng muoán gaây ra hay bò tai naïn thì phaûi chaáp haønh luaät giao thoâng vaäy. Nhöng nhö moïi heä thoáng, heä thoáng quy luaät tö duy cuõng coù nhieàu taàng baäc khaùc nhau; vì vaäy, tröôùc tieân, ta caàn tuaân thuû caùc quy luaät cô baûn laø nhöõng quy luaät phoå bieán, coù taùc duïng laøm cô sôû, laøm neàn taûng chi phoái caùc quy luaät khaùc trong heä thoáng caùc quy luaät cuûa tö duy. Ñoù laø: quy luaät ñoàng nhaát (principe d’ identiteù), quy luaät caám maâu thuaãn (principe de non-contradiction), quy luaät baøi trung (principe du tiers exclu) vaø quy luaät tuùc lí (principe de raison suffisante). 3 Trong logic hoïc hieän ñaïi, moãi coâng thöùc haèng ñuùng ñöôïc coi laø moät quy luaät logic. 2. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy 2.1. Quy luaät ñoàng nhaát “Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng söï vaät khaùch quan haøm chöùa maâu thuaãn noäi taïi khoâng ngöøng hoaït ñoäng, phaùt trieån vaø bieán hoùa. Theá nhöng trong moät giai ñoaïn phaùt trieån nhaát ñònh, söï vaät khaùch quan laïi coù tính quy luaät veà chaát ñaëc thuø. Chính do tính quy luaät veà chaát naøy cuûa söï vaät maø caùc söï vaät ñöôïc phaân bieät. Luaät ñoàng nhaát trong logic hoïc chính laø quy luaät cô baûn cuûa tö duy logic ñöôïc hình thaønh töø tính quy ñònh veà chaát cuûa söï vaät khaùch quan haøng traêm vaïn laàn phaûn aùnh trong yù thöùc con ngöôøi”1. Theo ñoù, trong quaù trình laäp luaän, moät khaùi nieäm, moät phaùn ñoaùn, moät suy luaän naøo ñoù phaûi ñöôïc duøng theo cuøng moät nghóa, luaän ñeà phaûi ñöôïc giöõ nguyeân; noùi caùch khaùc, töø ñaàu ñeán cuoái tö töôûng phaûi ñaûm baûo tính xaùc ñònh vaø tính nhaát quaùn, khoâng ñöôïc laãn loän, thay ñoåi, ñaùnh traùo ñoái töôïng tö töôûng. Quy luaät naøy xuaát phaùt töø tính chaát töông ñoái oån ñònh cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan, vaø ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Moïi tö töôûng phaûn aùnh 1 Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 481. 2 Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 634. 3 Coù taøi lieäu goïi caùc quy luaät noùi ôû ñaây laø luaät (loi), coù taøi lieäu goïi ñoù laø nguyeân lí, nguyeân taéc (principe). 1 Trieäu Truyeàn Ñoáng, Phöông phaùp bieän luaän – Thuaät huøng bieän, baûn dòch: Nguyeãn Quoác Sieâu, NXB Giaùo duïc, 1999, tr. 16. 10
cuøng moät ñoái töôïng, trong cuøng moät quan heä thì phaûi ñoàng nhaát vôùi chính noù”, hay: “Caùi gì coù laø coù”. Kí hieäu: A ≡ A (ñoái vôùi khaùi nieäm), hay: a ≡ a (ñoái vôùi phaùn ñoaùn), vaø ñoïc laø: a laø a. Quy luaät naøy coøn ñöôïc goïi laø luaät maïch laïc logic (principe de coheùrence logique), vì noù ñaûm baûo cho tö duy ñöôïc xaùc ñònh, chính xaùc, raønh maïch. Haõy phaân tích maåu chuyeän sau ñaây: Anh L.V.H. laø coâng nhaân phuï traùch söûa chöõa vaø baûo trì maùy taïi Coâng ti I., tröôùc ñaây chöa heà vi phaïm noäi quy. Moät hoâm, anh nhaän ñöôïc quyeát ñònh sa thaûi vôùi lí do “töï yù mang vaät tö ra coång”. Söï vieäc laø vì, chieàu hoâm tröôùùc, sau khi baûo trì cho coã maùy quay li taâm, anh H. doïn deïp veä sinh nôi laøm vieäc, thaáy chæ coù maáy con taùn hö, anh tieän tay boû luoân vaøo tuùi quaàn baûo hoä lao ñoäng thay vì cho vaøo ñoáng pheá lieäu. Khi ra coång, loän tuùi quaàn ñeå kieåm tra thì maáy con ñinh taùn rôi ra… Anh H. khôûi kieän. ÔÛ toøa sô thaåm, ñaïi dieän Coâng ti I. ñònh giaù trò maáy con taùn “vaøo khoaûng 50.000 ñoàng”. Toøa aùn nhaän ñònh “vi phaïm ñoù cuõng chöa ñeán möùc bò kæ luaät sa thaûi” vaø tuyeân buoäc Coâng ti I. huûy boû quyeát ñònh sa thaûi, phuïc hoài moïi quyeàn lôïi vaät chaát cho anh H. Coâng ti naøy khaùng aùn. Trong phieân phuùc thaåm, Coâng ti ñöa ra laäp luaän: “Nhöõng con taùn ñoù naèm trong linh kieän maùy quay li taâm thuoäc daây chuyeàn cuûa nhaø maùy nhaäp töø nöôùc ngoaøi, trò giaù hôn 4 trieäu USD. Neáu maát phaûi mua töø nöôùc ngoaøi toán keùm raát nhieàu chöù khoâng phaûi chæ 50.000 ñoàng”. Toøa phuùc thaåm tuyeân huyû aùn sô thaåm vaø ñeà nghò Coâng ti I. “caàn tham khaûo yù kieán cô quan chuyeân moân ñeå xaùc ñònh roõ giaù trò, tính naêng, taùc duïng cuûa nhöõng con taùn”. (Theo Tuoåi treû 10 – 11 – 2001, tr. 12). Maåu truyeän treân cho thaáy, ôû phieân toøa phuùc thaåm naøy, nhöõng ngöôøi xöû aùn ñaõ vi phaïm quy luaät ñoàng nhaát cuûa tö duy: maáy con taùn pheá lieäu khoâng theå coù giaù trò vaät chaát nhö nhöõng con taùn ñang naèm trong coã maùy quay li taâm; söï sô yù boû queân maáy con taùn pheá lieäu trong tuùi quaàn khoâng theå ñaùnh ñoàng vôùi haønh vi “töï yù mang vaät tö ra coång”! Nhöõng nhaø nguïy bieän coå Hi Laïp (Sophistes) thöôøng hay “ñaùnh traùo khaùi nieäm” baèng caùch döïa vaøo hieän töôïng ñoàng aâm nhöng dò nghóa cuûa töø ngöõ. Ví duï: Vaät chaát (1) thì toàn taïi vónh vieãn, Baùnh mì laø vaät chaát (2), Vaäy baùnh mì toàn taïi vónh vieãn. ÔÛ ví duï naøy, hai khaùi nieäm vaät chaát coù noäi haøm khaùc nhau: vaät chaát (1) laø moät phaïm truø trieát hoïc, chæ hieän thöïc khaùch quan toàn taïi ôû beân ngoaøi yù thöùc cuûa con ngöôøi vaø ñoäc laäp ñoái vôùi yù thöùc, coøn vaät chaát (2) laïi coù nghóa khaùi quaùt laø nhöõng gì thuoäc veà nhu caàu theå xaùc cuûa con ngöôøi; chuùng khoâng heà ñoàng nhaát vôùi nhau. Nhieàu maåu chuyeän cöôøi cuõng ñaõ ñöôïc xaây döïng döïa treân söï ñaùnh traùo khaùi nieäm nhö vaäy. Ví duï: LAÏI COØN TRAÙCH TOÂI Moät ñöùa treû soát döõ laém. Thaày lang cho uoáng thuoác, noù laên ra cheát. Boá noù ñeán taän nhaø baét ñeàn. Thaày khoâng tin, ñeán xem laïi, sôø thaèng beù roài baûo: − Theá naøy maø coøn traùch toâi ö? OÂng baûo toâi chöõa cho noù khoûi noùng, baây giôø ngöôøi noù laïnh nhö theá naøy roài coøn keâu gì nöõa! 11
(Truyeän tieáu laâm Vieät Nam) Ñoaïn ñoái thoaïi giöõa A vaø B vôùi chuû ñeà: “Theá naøo laø veû vang” sau ñaây minh hoïa cho söï vi phaïm quy luaät ñoàng nhaát do luaän ñeà trong quaù trình tranh luaän khoâng ñöôïc giöõ nguyeân (töø “theá naøo laø veû vang” trôû thaønh “coù hay khoâng coù ma”): A: − OÂi daøo, veû vôùi chaúng vang. Toâi cho raèng coù tieàn thì veû vang, khoâng tieàn thì ñöøng noùi ñeán veû vang, thaät ñôn giaûn. Coù tieàn môùi laøm ñöôïc vieäc, khoâng tieàn thì chaúng laøm ñöôïc gì caû. Caäu cöù vaøo quaøy haøng maø mua ñi, thieáu moät xu thì ñöøng coù maø mua. Maø vaøo raïp xem phim, thieáu moät haøo cuõng ñöøng nghó ñeán chuyeän vaøo laøm gì. B: − Lí do caäu neâu ra khoâng noùi leân ñöôïc coù tieàn thì veû vang, chæ noùi leân caùi taùc duïng cuûa ñoàng tieàn… A: − Tieàn ñöông nhieân laø coù taùc duïng roài! Coù tieàn thì sai khieán ñöôïc caû ma quyû keùo coái xay! B: − Caùi ñoù tôù khoâng ñoàng yù! Treân theá giôùi laøm gì coù ma quyû, vaäy thì laøm sao coù theå noùi tôùi vieäc sai ma quyû keùo coái xay? A: − Ai baûo khoâng coù ma? Neáu khoâng coù ma thì sao xöa nay trong nöôùc ngoaøi nöôùc bao ngöôøi noùi veà ma? (Theo Trieäu Truyeàn Ñoáng, sñd, tr. 17) Caàn löu yù: - Tính ñoàng nhaát luoân luoân gaén lieàn vôùi söï khaùc bieät vaø laø töông ñoái. Nhö ta bieát, vaät chaát luoân luoân vaän ñoäng vaø phaùt trieån, cho neân beân trong söï vaät luoân chöùa ñöïng söï khaùc nhau. Tuy nhieân, trong quaù trình nhaän thöùc, trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, nhaát laø trong caùc khoa hoïc chính xaùc, ngöôøi ta coù theå vaø caàn phaûi lí töôûng hoùa vaø ñôn giaûn hoùa phaàn naøo tính chaát hieän thöïc cuûa ñoái töôïng. Bôûi vaäy, tính ñoàng nhaát cuûa caùc söï vaät chæ laø taïm thôøi, töông ñoái. − Caùc söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan ñeàu coù nhöõng quan heä nhaát ñònh, nhöng neáu chuùng khoâng coù cuøng taát caû caùc ñaëc tính tieâu bieåu thì chuùng khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau. Chaúng haïn, anh vaø em laø coù quan heä huyeát thoáng, nöôùc vaø li laø coù quan heä chaát ñöôïc chöùa ñöïng vaø vaät ñeå chöùa ñöïng, nhöng anh laø anh maø em laø em, nöôùc khoâng phaûi laø li maø li khoâng phaûi laø nöôùc. − Maëc duø caùc söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan luoân luoân vaän ñoäng, phaùt trieån vaø bieán ñoåi, nhöng khi chöa bieán ñoåi haún veà chaát thì noù vaãn phaûi laø noù. Chaúng haïn, con böôùm voán do con saâu hoùa thaønh, nhöng khi con saâu chöa hoaù thaønh con böôùm thì con saâu vaãn chæ laø con saâu. − Nhö ñaõ noùi, trong loøng moãi söï vaät bao giôø cuõng haøm chöùa nhöõng maâu thuaãn noäi taïi, nhöng ñoù laø hai maët ñoái laäp trong moät theå thoáng nhaát, töùc vaãn chæ laø moät söï vaät chöù khoâng phaûi laø hai söï vaät khaùc nhau. Chaúng haïn, moät ngöôøi naøo ñoù coù luùc khoûe maïnh, luùc oám ñau, nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø coù ñeán hai con ngöôøi khaùc nhau trong moät con ngöôøi. Ñeå traùnh vi phaïm quy luaät ñoàng nhaát, chuùng ta caàn hieåu ñuùng nghóa cuûa töø ngöõ söû duïng, nhaát laø caùc thuaät ngöõ khoa hoïc; caàn dieãn ñaït chính xaùc tö töôûng cuûa mình cuõng nhö hieåu chính xaùc noäi dung dieãn ñaït cuûa ngöôøi khaùc; khoâng ñöôïc thay ñoåi ñoái töôïng vaø luaän ñeà trong laäp luaän, tranh luaän; trung thaønh vôùi nguyeân taùc khi trích daãn, chuyeån ngöõ… 12
2.2. Quy luaät (caám) maâu thuaãn1 Quy luaät caám maâu thuaãn coøn ñöôïc quen goïi laø quy luaät maâu thuaãn (principe de contradiction). Noù ñoøi hoûi tö duy, trong cuøng moät hoaøn caûnh, cuøng moät quan heä, khoâng theå ñoàng thôøi neâu ra nhöõng phaùn ñoaùn, nhaän ñònh baøi tröø laãn nhau cho cuøng moät ñoái töôïng tö töôûng, neáu trong ñoù khoâng coù moät phaùn ñoaùn laø giaû doái. Aristote ñaõ trình baøy veà quy luaät (caám) maâu thuaãn nhö sau: “Moät vaät khoâng theå ñoàng thôøi vöøa laø noù vöøa laø caùi traùi vôùi noù. Cuõng moät thuoäc tính khoâng theå vöøa coù vöøa khoâng trong moät chuû theå, ñoàng thôøi trong cuøng moät töông quan”2. Quy luaät (caám) maâu thuaãn ñöôïc phaùt bieåu: “Moät phaùn ñoaùn khoâng theå vöøa laø chaân lí, vöøa laø sai laàm”, hay: “Hai phaùn ñoaùn traùi ngöôïc nhau thì khoâng theå ñoàng thôøi cuøng chaân thöïc”. Kí hieäu: ~(A ∧ ~A); ñoïc laø: khoâng theå vöøa laø A vöøa khoâng phaûi laø A. Töø maâu thuaãn baét nguoàn töø ñieån tích sau ñaây: Coù ngöôøi nöôùc Sôû laøm ngheà vöøa baùn maâu (thöù binh khí coù caùn, muõi nhoïn), vöøa baùn thuaãn (caùi khieân, caùi moäc). Ai hoûi mua maâu thì y khoe raèng: “Maâu cuûa toâi raát nhoïn, baát cöù vaät gì cuõng coù theå ñaâm thuûng”. Ai hoûi mua thuaãn thì y noùi: “Thuaãn cuûa toâi coù theå ngaên caûn moïi thöù binh khí”. Coù ngöôøi hoûi: “Neáu laáy maâu cuûa anh maø ñaâm caùi thuaãn cuûa anh thì sao?”. Y khoâng theå naøo ñaùp ñöôïc. (Haøn Phi Töû) Kieåu tö duy nhö treân ñaây laø tö duy chöùa maâu thuaãn tröïc tieáp. Maåu chuyeän cöôøi sau ñaây laïi cho thaáy kieåu tö duy chöùa maâu thuaãn giaùn tieáp. KHOÂNG LAÁY TIEÀN Taïi baõi giöõ xe cho khaùch haøng cuûa coâng ty: − Tieàn giöõ xe bao nhieâu vaäy anh? − Daï, coâng ty giöõ xe khoâng laáy tieàn. Anh muoán cho bao nhieâu thì cho. Ngaùo OÄp (Theo Tuoåi treû cöôøi, soá 167, thaùng 12 / 1997, tr. 18) Moät ngöôøi noùi: “Toâi khoâng bieát roõ veà chò A, neân khoâng daùm phaùt bieåu gì caû. Tuy nhieân, theo toâi chò A laø moät ngöôøi raát taän tuïy vôùi coâng vieäc…”; hay nhaän ñònh veà moät hieän töôïng naøo ñoù, coù ngöôøi cho raèng: “Noù luoân luoân (thay vì thöôøng) laø nhö theá naøy. Tuy nhieân, cuõng coù moät soá tröôøng hôïp khoâng nhö vaäy…” thì roõ raøng, nhöõng ngöôøi aáy ñaõ töï maâu thuaãn. Leùnine ñaõ töøng phaân bieät hai loaïi maâu thuaãn: “maâu thuaãn cuûa ñôøi soáng thöïc teá” vaø “maâu thuaãn cuûa laäp luaän khoâng ñuùng ñaén”1. Maâu thuaãn logic laø loaïi maâu thuaãn thöù hai, noù mang tính chuû quan, theå hieän söï suy nghó, noùi naêng “tieàn haäu baát nhaát”; coøn maâu thuaãn cuûa ñôøi soáng thöïc 1 Coøn goïi: luaät khoâng maâu thuaãn, luaät phi maâu thuaãn. 2 Daãn theo Leâ Töû Thaønh (1991), Tìm hieåu loâgích hoïc, NXB Treû, TP HCM, tr.28. 1 V. I. Leânin, Toaøn taäp, taäp 17, NXB Tieán boä, M., 1981, tr. 450. 13
teá laø maâu thuaãn bieän chöùng, noù mang tính khaùch quan, toàn taïi trong baûn thaân söï vaät, laø ñoäng löïc ñeå söï vaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Kieåu noùi “giaän thì giaän, maø thöông thì thöông” chæ laø maâu thuaãn trong taâm lí con ngöôøi, chöù khoâng phaûi laø maâu thuaãn logic. Neáu cuøng moät ñoái töôïng xuaát hieän trong nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, hay trong nhöõng quan heä khaùc nhau maø coù nhöõng thuoäc tính khaùc nhau thì cuõng khoâng coù maâu thuaãn logic. Quy luaät (caám) maâu thuaãn coù taùc duïng ñoái vôùi caùc caëp phaùn ñoaùn sau: − “S naøy laø P” vaø “S naøy khoâng phaûi laø P” − “Moïi S laø P” vaø” Moïi S khoâng phaûi laø P” − “Moïi S laø P” vaø “Moät soá S khoâng phaûi laø P” − “Moïi S khoâng phaûi laø P” vaø “Moät soá S laø P” - “ Neáu S1 laø P1 thì S2 laø P2” vaø “S1 laø P1 nhöng S2 khoâng phaûi laø P2”. Trong nhöõng caëp phaùn ñoaùn treân, nhaát ñònh coù moät trong hai phaùn ñoaùn laø giaû doái, chöù khoâng theå cuøng chaân thöïc. Tuy nhieân, quy luaät naøy khoâng chæ roõ phaùn ñoaùn coøn laïi laø chaân thöïc hay giaû doái (coù theå caû hai phaùn ñoaùn cuøng giaû doái). 2.3. Quy luaät baøi trung1 Quy luaät baøi trung laø ñaëc tröng cuûa logic löôõng trò (logic hai giaù trò). Ta haõy xeùt ví duï: “Nam laø sinh vieân”. Phaùn ñoaùn naøy coù theå phuø hôïp vôùi hieän thöïc, khi ñoù noù chaân thöïc (ñuùng); hoaëc noù khoâng phuø hôïp vôùi hieän thöïc, khi ñoù noù giaû doái (sai). Khi thöøa nhaän moïi phaùn ñoaùn ñeàu coù tính chaát töông töï, ta coù logic löôõng trò vôùi quy luaät baøi trung töông öùng. Quy luaät naøy khaùc quy luaät (caám) maâu thuaãn ôû choã: ÔÛ quy luaät (caám) maâu thuaãn, hai phaùn ñoaùn traùi ngöôïc nhau thì khoâng theå cuøng chaân thöïc; coøn trong quy luaät naøy, hai phaùn ñoaùn phuû ñònh laãn nhau thì khoâng theå cuøng giaû doái. Trong hai phaùn ñoaùn: “A laø B” vaø “A khoâng phaûi laø B”, nhaát ñònh phaûi coù moät phaùn ñoaùn laø chaân thöïc. Quy luaät baøi trung ñöôïc phaùt bieåu: “Moät phaùn ñoaùn chæ coù theå laø chaân thöïc hoaëc giaû doái, chöù khoâng theå coù giaù trò thöù ba naøo khaùc”. Cuõng coù theå phaùt bieåu quy luaät naøy baèng caùch khaùc, cuï theå laø: “Hai phaùn ñoaùn phuû ñònh laãn nhau thì khoâng theå cuøng giaû doái - nhaát ñònh coù moät trong hai phaùn ñoaùn laø chaân thöïc”. Kyù hieäu: A ∨ ~A, vaø ñoïc laø: A hoaëc khoâng A. Ví duï: (1) Moät soá nguyeân thì hoaëc laø soá chaün hoaëc laø soá leû, chöù khoâng theå vöøa laø soá chaün vöøa laø soá leû. (2) Trong hai phaùn ñoaùn: “Moïi loaøi caù ñeàu soáng döôùi nöôùc” vaø “Coù loaøi caù khoâng soáng döôùi nöôùc” phaûi coù moät phaùn ñoaùn chaân thöïc, chöù chuùng khoâng theå cuøng giaû doái. 1 Coøn goïi: luaät trieät tam, luaät khöû tam, luaät gaït boû (loaïi tröø) caùi thöù ba. 14
Ca dao ta coù caâu: “Coù thöông thì noùi laø thöông. Khoâng thöông thì noùi moät ñöôøng cho xong” laø bò chi phoái bôûi quy luaät naøy. Kieåu phaùn laáp löûng cuûa maáy gaõ thaày boùi: “Soá coâ chaúng giaøu thì ngheøo. Sinh con ñaàu loøng chaúng gaùi thì trai” chính laø söï vaän duïng quy luaät baøi trung ñeå truïc lôïi! Trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy, ngöôøi ta thöôøng goïi nhöõng keû vi phaïm quy luaät baøi trung laø “ba phaûi”, “thieáu laäp tröôøng”. Trong toaùn hoïc, ngöôøi ta vaän duïng quy luaät baøi trung ñeå chöùng minh phaûn chöùng. Ví duï: Töø ñònh nghóa “hai ñöôøng thaúng song song laø hai ñöôøng thaúng cuøng naèm trong moät maët phaúng vaø khoâng coù ñieåm chung”, ta coù theå chöùng minh hai ñöôøng thaúng a vaø b song song vôùi nhau baèng caùch xeùt quan heä cuûa chuùng trong cuøng moät maët phaúng: P = a caét b ⎤ P = a khoâng caét b Ta chöùng minh a caét b laø sai (P sai). Maø P sai thì theo quy luaät baøi trung: ⎤ P ñuùng. Vaäy, a song song vôùi b. 2.4. Quy luaät tuùc lí1 2.4.1. Trong töï nhieân vaø xaõ hoäi, moïi hieän töôïng sinh ra vaø toàn taïi ñeàu coù lí do ñaày ñuû ñeå noù sinh ra vaø toàn taïi. Logic hình thöùc phaân bieät hai loaïi lí do: lí do chaân thöïc vaø lí do logic. Lí do chaân thöïc laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa hieän töôïng. Ví duï: Söï ma saùt sinh ra nhieät. Lí do logic laø lí do coù tính chaát thuaàn lí, baèng moät hay nhieàu phaùn ñoaùn ñeå chöùng minh cho phaùn ñoaùn. Ví duï: Nam saép coù vieäc laøm, vì Nam ñaõ vöôït qua cuoäc phoûng vaán tuyeån duïng. Ñeå moät tö töôûng ñöôïc coi laø chaân thöïc, ñaùng tin caäy thì noù caàn phaûi ñöôïc chöùng minh, noù caàn coù ñaày ñuû caên cöù khaùch quan. Vì vaäy, quy luaät naøy mang tính phöông phaùp luaän. Quy luaät tuùc lí ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Taát caû nhöõng gì toàn taïi ñeàu coù lí do ñeå toàn taïi. Moät tö töôûng chæ ñöôïc coi laø chaân thöïc khi noù coù lí do ñaày ñuû laøm caên cöù”. Ñeå tuaân thuû quy luaät tuùc lí, tröôùc heát trong bieän luaän, luaän cöù phaûi chaân thöïc, chính xaùc. Phieân toaø sô thaåm trong maåu chuyeän sau ñaây ñaõ xeùt xöû sai do döïa treân luaän cöù giaû doái: “...Trong moät vuï aùn hình söï, do caõi nhau veà soá tieàn phaûi traû, moät ngöôøi ñaïp xích loâ ñaõ ñaùnh cheát khaùch ñi xe. Taïi toøa, ngöôøi ñaïp xích loâ khai ñaõ thoûa thuaän giaù cuoác xe laø 5.000 ñoàng, nhöng khi ñeán nôi ngöôøi khaùch noùi ngöôïc, chæ chòu traû 3.000 ñoàng. Ngöôøi ñaïp xích loâ khai khaùch traû tieàn baèng moät tôø 2.000 vaø moät tôø 1.000 ñoàng. Khi anh ta khoâng chòu laáy, khaùch ñuùt tieàn trôû laïi tuùi roài boû ñi, vì theá anh ta môùi töùc giaän röôït theo ñaùnh khaùch. Toøa sô thaåm ñaõ tin vaøo lôøi khai naøy, cho raèng söï vieäc xaûy ra coù phaàn do loãi cuûa naïn nhaân neân chæ tuyeân phaït bò caùo 3 naêm tuø. Nhöng ñeán phieân phuùc thaåm, söï vieäc ñaõ ñöôïc nhìn nhaän laïi khaùc haún, nhôø vaøo moät taøi lieäu do ngöôøi nhaø cuûa naïn nhaân cung caáp cho luaät sö: Theo nhö bieân baûn cuûa coâng an thì trong tuùi naïn nhaân chæ coù maáy tôø giaáy baïc 5.000, 20.000, chöù khoâng coù giaáy 2.000 vaø 1.000 nhö bò caùo ñaõ khai. Luaät sö ñaõ xuaát trình chöùng cöù naøy taïi phieân toøa, keát quaû toøa ñaõ taêng möùc 1 Coøn goïi: luaät lí do ñaày ñuû, luaät cô sôû ñaày ñuû. Coù taùc giaû ñaõ khaùi quaùt caùc quy luaät tö duy thaønh hai nhoùm : nhoùm caùc quy luaät suy luaän hay nguyeân lí ñoàng nhaát bao goàm caùc quy luaät: ñoàng nhaát, caám maâu thuaãn vaø baøi trung; nhoùm caùc quy luaät nhaän thöùc hay nguyeân lí tuùc lí bao goàm caùc quy luaät: tuùc lí, nhaân quaû, taát ñònh vaø cöùu caùnh. (Theo Traàn Xuaân Tieân (1971), Luaän lyù hoïc tuù taøi II ABCD, NXB Vaên haøo, Saøi goøn, tr. 31 – 35; Leâ Töû Thaønh, sñd, tr .138). 15
aùn phaït bò caùo leân ñeán 10 naêm tuø”. (Theo Tuoåi treû, 03 – 4 – 2002, chuyeân muïc Caâu chuyeän phaùp luaät). Quy luaät naøy cuõng coøn ñoøi hoûi giöõa luaän cöù vôùi luaän ñeà phaûi coù moái lieân heä taát yeáu, töø luaän cöù taát yeáu suy ra luaän ñeà. Caâu chuyeän sau ñaây cho thaáy caùi keát luaän cuûa “nhaø sinh vaät hoïc” noï thaät laø vôù vaån, vì giöõa luaän cöù vôùi luaän ñeà khoâng coù moái lieân heä logic naøo caû. EÁCH MAÁT CHAÂN KHOÂNG BIEÁT NGHE Ñeå nghieân cöùu khaû naêng nhaûy xa cuûa eách, moät nhaø sinh vaät ñem eách vaøo trong phoøng thí nghieäm vaø ra leänh: “Naøo, eách con nhaûy ñi! Nhaûy ñi!”. Con eách nhaûy veà phía tröôùc. Nhaø sinh vaät hoïc ño khoaûng caùch vaø ghi keát quaû: con eách boán chaân nhaûy ñöôïc 2m. Keá tieáp oâng caét hai chaân tröôùc vaø ra leänh: “EÁch con ôi, nhaûy nöõa ñi”, con eách vuøng vaãy moät luùc roài nhaûy ñi moät ñoaïn. Nhaø sinh vaät hoïc laïi ño khoaûng caùch vaø ghi: con eách coøn hai chaân nhaûy ñöôïc 1 m. Sau cuøng oâng caét noát hai chaân coøn laïi vaø tieáp tuïc ra leänh: “EÁch con, maøy nhaûy ñi ñöôïc chaêng? Nhaûy ñi naøo!”. Laàn naøy con eách ñöùng yeân. Vaø nhaø sinh vaät hoïc cuûa chuùng ta ñaõ ghi keát quaû nhö sau: eách maát chaân khoâng bieát nghe!? M.B. st (Theo Tuoåi treû, ngaøy 9/ 9 / 1999, tr. 7, muïc Thö giaõn) 2.4.2. Trong theá giôùi khaùch quan, quy luaät tuùc lí theå hieän ôû moái lieân heä nhaân – quaû giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng. Moïi söï vaät toàn taïi ñeàu coù nguyeân nhaân toàn taïi. Trong cuøng ñieàu kieän, cuøng nguyeân nhaân, aét seõ coù cuøng moät keát quaû. Ví duï: Toång hôïp hydro vôùi oxy [nguyeân nhaân] thì coù nöôùc [keát quaû]; bò nung noùng [nguyeân nhaân] thì theùp giaõn nôû [keát quaû]. Trong khoa hoïc töï nhieân, moái lieân heä nhaân – quaû ñöôïc goïi laø nguyeân lí taát ñònh (principe de neùcessitarisme). Nhôø ñoù, nhaø khoa hoïc coù theå taùi laäp caùc hieän töôïng töï nhieân trong phoøng thí nghieäm, coù theå döï baùo veà khí töôïng – thuûy vaên v.v. Nguyeân lí taát ñònh ñöôïc Edmond Gobblot (1858-1935) phaùt bieåu: − Trong thieân nhieân coù moät traät töï baát bieán bao goàm nhöõng ñònh luaät; − Caùc hieän töôïng ñeàu tuaân theo ñònh luaät, nghóa laø nhöõng ñieàu kieän quyeát ñònh chuùng laø theá naøy chöù khoâng laø theá khaùc1. Nhö vaäy, nguyeân lí taát ñònh trong khoa hoïc töï nhieân khaùc vôùi thuyeát duy yù chí vaø thuyeát ñònh meänh. Thuyeát duy yù chí (volontarisme) cho raèng “yù chí” laø cô sôû ban ñaàu cuûa moïi caùi toàn taïi2. Thuyeát ñònh meänh (fatalisme) thì quan nieäm raèng quaù trình theá giôùi, keå caû ñôøi soáng con ngöôøi, ñeàu ñöôïc saép ñaët tröôùc bôûi moät löïc löôïng sieâu nhieân (soá meänh, Thöôïng ñeá). 1 Daãn theo Leâ Töû Thaønh, sñd, tr. 32. 2 Caàn phaân bieät hai loaïi thuyeát duy yù chí: loaïi mang hình thöùc cuûa chuû nghóa duy taâm khaùch quan vaø loaïi mang hình thöùc cuûa chuû nghóa duy taâm chuû quan. 16
CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP 1. Phaân tích noäi dung töøng quy luaät cô baûn cuûa tö duy, coù keøm theo ví duï minh hoïa. 2. Phaân bieät maâu thuaãn logic vaø maâu thuaãn bieän chöùng khaùch quan. 3. Phaân tích ñeå chæ ra söï gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa quy luaät (caám) maâu thuaãn vôùi quy luaät baøi trung. 4. Phaân tích caùc maåu chuyeän sau ñeå chæ ra quy luaät tö duy ñaõ bò vi phaïm: a. KHOÂNG CAÀN HOÏC NÖÕA Moät laõo nhaø giaøu ñaõ doát laïi haø tieän. Con ñaõ lôùn maø khoâng cho ñi hoïc, sôï toán tieàn. Moät oâng khaùch thaáy vaäy, hoûi: − Sao khoâng cho thaèng nhoû ñi hoïc tröôøng? − Cho chaùu ñeán tröôøng, sôï hoïc troø lôùn baét naït. − Thì röôùc thaày veà nhaø cho chaùu hoïc vaäy! − Noù chöa coù trí, bieát noù coù hoïc ñöôïc hay khoâng? − Coù khoù gì, thaày seõ tuøy theo söùc noù maø daïy. Nay daïy chöõ nhaát laø moät, moät gaïch, chaùu thuoäc; qua ngaøy mai, daïy noù chöõ nhò laø hai, hai gaïch; qua böõa moát, daïy noù chöõ tam laø ba, ba gaïch, laàn laàn nhö vaäy thì chaùu phaûi bieát chöõ. Khaùch ra veà, thaèng con môùi baûo cha: − Thoâi, cha ñöøng röôùc thaày veà toán keùm. Maáy chöõ aáy con khoâng hoïc cuõng bieát roài… Con nghe qua laø con thuoäc! Ngöôøi cha baûo noù vieát chöõ nhaát, chöõ nhò, chöõ tam, noù vieát ñöôïc caû, oâng ta khen con saùng daï, khoâng môøi thaày veà nöõa. Moät hoâm, ngöôøi cha baûo noù vieát chöõ vaïn. Noù thuûng thaúng ngoài vieát, vieát maõi ñeán chieàu toái cuõng chöa xong. Ngöôøi cha maéng: − Vieát gì maø laâu theá? Noù thöa: − Chöõ vaïn daøi laém boá aï! Con vieát hôn nöûa ngaøy môùi ñöôïc nöûa chöõ thoâi! (Theo Truyeän cöôøi daân gian Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, 1985, tr. 14) b. LÖÔÕI KHOÂNG XÖÔNG Moät ngöôøi vaøo cöûa haøng baùn giaøy, thöû roài noùi: − Ñoâi naøy, toâi ñi khí chaät. Nhaø haøng baûo: − Khoâng heà gì. OÂng cöù ñi, ít laâu noù giaõn ra thì vöøa. Moät laùt, coù ngöôøi vaøo mua, thöû roài noùi: − Ñoâi naøy, toâi ñi hôi roäng. Nhaø haøng baûo: − Khoâng heà gì! OÂng cöù ñi, heã giôøi hanh, noù co laïi thì vöøa. Ngöôøi thöù ba vaøo mua, thöû giaøy roài noùi: − Ñoâi naøy, toâi ñi vöøa chaân laém. Nhaø haøng baûo: − Thì giaøy toâi ñoùng, bao giôø ñi cuõng vöøa caû, khoâng bao giôø co maø cuõng khoâng bao giôø giaõn! 17
(Theo sñd treân, tr. 35 – 36) c. ÑUÙNG NHÖ LÔØI Meï choàng vaø con daâu nhaø noï chaúng may ñeàu goùa buïa. Meï choàng daën con daâu: − Soá meï con ta ruûi ro, thoâi thì caén raêng maø chòu vaäy! Khoâng bao laâu, meï choàng coù tö tình, ngöôøi con daâu nhaéc laïi lôøi daën aáy, thì meï choàng traû lôøi: − Meï daën laø daën con, chöù meï thì coøn raêng ñaâu nöõa maø caén. (Theo Sñd treân, tr. 47) d. CON RAÉN VUOÂNG Anh chaøng kia coù tính hay noùi phoùng ñaïi. Moät hoâm, ñi röøng veà, baûo vôï: − Hoâm nay, toâi vaøo röøng haùi cuûi, troâng thaáy moät con raén to ôi laø to!… Beà ngang hai möôi thöôùc, beà daøi moät traêm hai möôi thöôùc! Chò vôï bóu moâi noùi: − Laøm gì coù con raén daøi nhö theá bao giôø. − Khoâng tin aø? Chaúng moät traêm hai möôi thöôùc, thì cuõng moät traêm thöôùc! − Cuõng khoâng coù raén daøi moät traêm thöôùc. − Thaät maø! Khoâng ñuùng moät traêm thöôùc cuõng ñeán taùm möôi thöôùc. Chò vôï vaãn laéc ñaàu. Anh choàng thì gaân coå caõi, vaø muoán cho vôï tin, cöù ruùt daàn xuoáng. Cuoái cuøng noùi: − Toâi noùi thaät ñaáy nheù! Quaû toâi troâng thaáy con raén daøi ñuùng hai möôi thöôùc, khoâng keùm moät taác, moät phaân naøo! Luùc aáy, baø vôï boø laên ra cöôøi: − Beà ngang hai möôi thöôùc, beà daøi hai möôi thöôùc, theá thì con raén aáy vuoâng roài! (Theo sñd treân, tr. 62 – 63) 18
Chöông III KHAÙI NIEÄM 1. Khaùi nieäm laø gì ? Khaùi nieäm (concept) laø “moät trong nhöõng hình thöùc phaûn aùnh theá giôùi vaøo tö duy, nhôø noù maø ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa caùc hieän töôïng, caùc quaù trình, maø ngöôøi ta khaùi quaùt ñöôïc nhöõng maët vaø nhöõng daáu hieäu cô baûn cuûa chuùng”1. Noùi caùch khaùc, khaùi nieäm laø moät trong nhöõng hình thöùc cô baûn cuûa tö duy (noùi khaùi nieäm laø moät hình thöùc tö duy vì noù laø keát quaû cuûa söï tröøu töôïng hoaù cuûa tö duy ñoái vôùi söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan), noù phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc hoaëc nhöõng moái lieân heä cuûa chuùng. Khaùi nieäm ñöôïc theå hieän baèng töø hay ngöõ2. Chaúng haïn, khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø caù (trong tieáng Phaùp goïi laø poisson, trong tieáng Anh goïi laø fish…) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy moät loaïi söï vaät coù cuøng nhöõng daáu hieäu cô baûn (thuoäc tính baûn chaát) sau ñaây: loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, ôû nöôùc, thôû baèng mang, bôi baèng vaây3; khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø haùt (trong tieáng Phaùp goïi laø chanter, trong tieáng Anh goïi laø sing…) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy moät loaïi hieän töôïng coù cuøng nhöõng daáu hieäu cô baûn sau ñaây: hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, duøng gioïng taïo ra nhöõng aâm thanh coù tính nhaïc; khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø nguyeân nhaân (trong tieáng Phaùp vaø tieáng Anh goïi laø cause) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy hieän töôïng laøm naûy sinh ra hieän töôïng khaùc, trong quan heä vôùi hieän töôïng khaùc ñoù. 2. Söï hình thaønh khaùi nieäm Nhö ta ñaõ bieát, quaù trình nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñi töø caûm tính ñeán lí tính. V. I. Leùnine ñaõ töøng noùi: “Töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng, vaø töø tö duy tröøu töôïng ñeán thöïc tieãn - ñoù laø con ñöôøng bieän chöùng cuûa söï nhaän thöùc chaân lí, cuûa söï nhaän thöùc hieän thöïc khaùch quan”4. Nhaän thöùc caûm tính toàn taïi döôùi ba daïng: − Caûm giaùc (sentation): laø keát quaû sô ñaúng cuûa söï taùc ñoäng cuûa theá giôùi khaùch quan ñeán nhöõng giaùc quan cuûa con ngöôøi. Ví duï: Maøu saéc, aâm thanh, muøi vò... − Tri giaùc (perception): laø hình aûnh hoaøn chænh cuûa söï vaät naûy sinh do taùc ñoäng cuûa theá giôùi khaùch quan vaøo caùc giaùc quan. Ví duï: Khi thaáy moät boâng hoa, ta khoâng chæ nhaän ra nhöõng thuoäc tính rieâng leû nhö maøu saéc, muøi höông... cuûa noù, maø coøn nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tröïc tieáp, troïn veïn ñoù laø moät boâng hoa vôùi ñaày ñuû nhöõng thuoäc tính cuûa noù, khaùc vôùiù moâi tröôøng xung quanh. 1 Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 274. 2 Caàn phaân bieät thuaät ngöõ logic hoïc khaùi nieäm vôùi caùch duøng trong sinh hoaït haøng ngaøy: khaùi nieäm laø söï hình dung ñaïi khaùi, söï hieåu bieát coøn ñôn giaûn, sô löôïc veà moät söï vaät, hieän töôïng hay vaán ñeà naøo ñoù. Ví duï: “Ñoïc löôùt qua ñeå coù moät khaùi nieäm veà vaán ñeà saép baøn”. 3 Moät soá ñònh nghóa trong giaùo trình naøy ñöôïc laáy töø Töø ñieån tieáng Vieät do Hoaøng Pheâ chuû bieân (1988), NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, HN. 4 Buùt kí trieát hoïc, NXB Söï thaät, HN, 1976, tr. 189. 19
− Bieåu töôïng (repreùsentation): laø hình aûnh tröïc quan – caûm tính veà caùc söï vaät vaø hieän töôïng cuûa hieän thöïc, ñöôïc giöõ laïi vaø taùi taïo trong yù thöùc vaø khoâng coù söï taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa baûn thaân caùc söï vaät vaø caùc hieän töôïng ñeán giaùc quan. Ví duï: Ñang soáng giöõa thaønh phoá, toâi vaãn nhôù nhö in tieáng gaø gaùy tröôùc ñaây ôû queâ toâi. Treân cô sôû aáy, nhaän thöùc lí tính (töùc tö duy tröøu töôïng, phaûn aùnh hieän thöïc moät caùch giaùn tieáp) – bao goàm caùc hình thöùc: khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän... - phaùt trieån. Böôùc quaù ñoä töø nhöõng hình thöùc phaûn aùnh caûm tính leân khaùi nieäm laø moät quaù trình phöùc taïp, thoâng qua nhöõng bieän phaùp nhaän thöùc nhö: so saùnh, phaân tích vaø toång hôïp, tröøu töôïng hoaù vaø khaùi quaùt hoaù. − So saùnh: Ñaây laø phöông phaùp logic duøng ñeå ñoái chieáu caùc söï vaät, hieän töôïng nhaèm phaùt hieän ra nhöõng neùt töông ñoàng hay dò bieät giöõa chuùng. Nhôø phöông phaùp naøy, ta phaân bieät ñöôïc caùc lôùp ñoái töôïng. − Phaân tích – toång hôïp: Phaân tích laø phöông phaùp logic nhaèm phaân chia moät ñoái töôïng thaønh nhöõng boä phaän hôïp thaønh noù (vôùi tính caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa toaøn theå phöùc taïp); vaø toång hôïp laø phöông phaùp logic nhaèm töø caùc boä phaän, caùc ñaëc tính, caùc quan heä ñaõ phaân tích ñöôïc ñoù hôïp nhaát laïi thaønh caùi toaøn theå thoáng nhaát. Hai phöông phaùp naøy khoâng ñöôïc taùch rôøi nhau, vì chuùng ñeàu laø nhöõng quaù trình logic quy ñònh laãn nhau. Nhôø caùc phöông phaùp naøy maø ñaàu oùc ta ruùt ra ñöôïc caùc thuoäc tính (daáu hieäu) khaùc nhau cuûa söï vaät, hieän töôïng. − Tröøu töôïng hoùa – khaùi quaùt hoùa: Tröøu töôïng hoùa laø phöông phaùp logic nhaèm taùch ra caùc thuoäc tính baûn chaát (daáu hieäu cô baûn) cuûa söï vaät, hieän töôïng vaø boû qua nhöõng thuoäc tính thöù yeáu, nhöõng chi tieát vuïn vaët cuûa söï vaät, hieän töôïng aáy. Khaùi quaùt hoùa laø phöông phaùp logic nhaèm keát hôïp caùc ñoái töôïng rieâng bieät coù cuøng thuoäc tính baûn chaát thaønh moät taäp hôïp, laø chuyeån töø khaùi nieäm thuoäc taäp hôïp con ñeán khaùi nieäm thuoäc taäp hôïp chöùa noù. 3. Quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ “Ngoân ngöõ laø hieän thöïc tröïc tieáp cuûa tö töôûng”, nhôø ngoân ngöõ maø tö duy tröøu töôïng coù theå toàn taïi. Hôn nöõa, ngoân ngöõ coøn tham gia tröïc tieáp vaøo quaù trình hình thaønh tö töôûng, nhö Marx vaø Engels ñaõ vieát: “Söï saûn sinh ra yù töôûng, bieåu töôïng vaø yù thöùc tröôùc heát laø gaén lieàn tröïc tieáp vaø maät thieát vôùi hoaït ñoäng vaät chaát vaø vôùi giao dòch vaät chaát cuûa con ngöôøi – ñoù laø ngoân ngöõ cuûa cuoäc soáng thöïc teá”1. Nhöng ngoân ngöõ vaø tö duy ñeàu coù nhöõng quy luaät ñaëc thuø neân chuùng coù tính ñoäc laäp töông ñoái. Khoâng coù khaùi nieäm naøo khoâng toàn taïi döôùi daïng töø hoaëc ngöõ. Ngöôïc laïi, thöïc töø noùi chung, ngoaøi maët ngöõ aâm coøn coù maët yù nghóa (nghóa töø vöïng, nghóa sôû bieåu) töông öùng vôùi caùi ñöôïc goïi laø khaùi nieäm trong tö duy. Nhö vaäy, khaùi nieäm vôùi töø ngöõ luoân coù quan heä gaén boù maät thieát vôùi nhau. Tuy thoáng nhaát vôùi nhau nhöng chuùng khoâng ñoàng nhaát. Khaùi nieäm veà cuøng moät ñoái töôïng trong ñaàu oùc con ngöôøi laø hoaøn toaøn gioáng nhau duø noù ñöôïc bieåu thò baèng nhöõng töø khaùc nhau ôû caùc ngoân ngöõ khaùc nhau. Chaúng haïn, cuøng moät khaùi nieäm “ñoà duøng baèng vaät lieäu cöùng, goàm coù moät maët phaúng vaø moät hay nhieàu chaân ñôõ, duøng ñeå baøy ñoà ñaïc, thöùc aên, ñeå laøm vieäc”, nhöng ñöôïc bieåu hieän trong caùc ngoân ngöõ khaùc nhau laø nhöõng töø khaùc nhau: baøn (tieáng Vieät), table (tieáng Phaùp, tieáng Anh), стол (tieáng Nga)… Ngay 1 Maùc, AÊngghen, Leânin baøn veà ngoân ngöõ, NXB Söï thaät, HN, 1962, tr. 8. 20