Giáo trình Sinh học người: Phần 2

Chia sẻ: Lê Thị Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

77
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1, phần 2 gồm các chương: Sự tăng trưởng và phát triển cơ thể người, sinh thái người, dân số và kế hoạch hóa gia đình. Giáo trình tài liệu giảng dạy và học tập cho sinh viên ngành Sinh học và là tài liệu tham khảo cho một số ngành có liên quan.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Sinh học người: Phần 2

Chuơng4 Sự TĂNG TRƯỎNG VÀ PHÁT TRIỂN cơ THỂ người N g h i ô n c ứ u s ự p h á t t r i ể n cri t h ổ n g ư ờ i tr ô n q u a n đ i ể m s i n h h ọ c p h ả i b ắ t đ ầ u t ừ lú c t r ứ n g (ỉược t h ụ t i n h . Đ i ề u n à y k h á c với q u a n n i ệ m t h ô n g t h ư ờ n g v ê "dời n g ư ờ i ” c h ỉ t í n h t ừ lú c cỉứa t r ẻ lọ t l ò n g m ẹ . Cờ s ỏ v ậ t c h ấ t v à C(i c h ế c ủ a s ự t ạ o t h à n h cơ t h ể n g ư ờ i đ ã đ ư ợ c l)iẽt i ư ò n g t ậ n . S a u k h i t r ứ n g đ ư ợ c t h ụ t i n h , s ự s ô n g c ủ a c o n n g ư ờ i t r ả i q u a n h i ề u t h ờ i k ỳ t á n g t r ư ở n g v à p h á t t r i ể n k h á c n h a u ; c ó lú c t ã n g q u á n h a n h , c ó l ú c h ầ u n h ư v à t h ậ t s ự d ừ n g lạ i, t h ậ m c h í c ò n g i ả m s ú t (ở t u ổ i g ià ). Ý n g h ĩ a c ủ a v i ệ c h i ế u b i ế t c á c t h ờ i k ỳ t ă n g t r ư ỏ n g v à p h á t t r i è n cơ t h ê n g ư ờ i v ô c ù n g q u a n t r ọ n g . V ì l ẽ đ ó , n h i ề u t á c g i ả t ừ l â u đ ã đ ô c'ập (ỉế n v ấ n đ ề n à y . S ự p h â n c h i a c á c t h ò i k ỳ t á n g t r ư ở n g v à p h á t t r i ể n cơ t h ể n g ư ờ i c ủ a c á c tác g ia k h á c n h a u d ự a v à o n h ữ n g tiê u c h u ẩ n k h á c n h a u . Có tá c g iả p h â n c h ia th e o sự t ă n g t r ư ỏ n g v à p h á t t r i ể n t o à n tliệ n c ủ a cờ t h ể (G u cto lin , 1 9 1 6 ; T u a , 1 9 6 0 ) . C ó t á c g i ả Ịìh â n c h ia th e o c á c g iai đ o ạ n m ọc r ă n g và p h á t tr iể n x ư ơ n g (M a r tin , S a lle n , 1 9 2 8 , 1958). (^ó t á c g i ả lạ i d ự a c h ủ y ế u v à o c á c d ặ c đ i ể m h ì n h t h á i b ê n n g o à i đ ể p h â n c h i a ( N g u y ễ n Q u a n g Q u y ề n , 1 9 7 4 ; D r ô b n á , D r o b n ý , 1 9 8 0 ) ,... N h ư n g d ự a v à o tiêu c h u ẩ n n ào c h ă n g nữa. n h ữ n g sự p h â n ch ia n à y đ ều th ô n g n h ấ t p h â n c h i a s ự t ả n g t r ư ơ n g v à p h á t t r i ể n C(i t h ê n g ư ờ i r a l à m h a i t h ờ i k ỳ lớn: t h ò i k ỳ tr ư ớ c k h i s i n h h a y t h ò i k ỳ p h ỏ i - t h a i v à th ờ i k ỳ s a u k h i s i n h . M ỗ i t h ò i k ỳ lạ i đ ư ợ c c h i a r a c á c gia i d o ạ n n h ỏ hơn. I. C ơ sở v ậ t c h ấ t c ủ a s ự tạ o t h à n h cơ th ế ngư ờ i Cơ t h ể n g ư ờ i đ ư ợ c h ì n h t h à n h d o s ự k ế t hỢp g i ữ a t r ứ n g ( o v u m ) v à t i n h t r ù n g ( s p e r n i a t o z o o n ) . C ơ q u a n s ả n s i h h ra t i n h t r ù n g là t i n h h o à n ( t e s t i s ) v à t r ứ n g là b u ồ n g t r ứ n g (o v a r iu m ). 1. T in h h o à n Là t u y ế n s in h d ụ c c h ủ y ê u c ủ a n a m , gồm m ộ t đôi n ằ m tr o n g b ìu (sc r o tu m ). C ó h a i c h ứ c p h ậ n : s i n h t in h tr ù n g v à tiế t h o ó cn iô n s in h d ụ c n a m (te s to s te r o n ), là m p h á t tr iể n n h ữ n g đ ặ r đ i ể m g iớ i t í n h n h ư r â u , g i ọ n g n ó i t r ầ m c ủ a n a m . s ự p h â n p h ổ i lớp m ỡ d ư ới d a ,... T i n h h o à n c ó d ạ n g h ạ t m í t , d à i k h o ả n g 3 - 4 c m , có m ặ t t r o n g , m ặ t n g o à i , c ự c t r ê n , c ự c d ư ớ i, b ò tr ư ớ c , bờ s a u v à cỉược b ọ c n g o à i bởi m à n g l i ê n k ế t m à u t r ắ n g đ ụ c . M à n g n à y g ắ n với n h u m ô c ủ a t i n h h o à n . P h í a b ò s a u t i n h h o à n , m à n g l i ê n k ê t d ầ y l ê n v à t ừ đ ó p h á t ra n h ữ n g v á c h t i a c h i a t i n h h o à n t h à n h 2 0 0 - 3 0 0 m ú i ( h ì n h 4 . 1 A ) , m ỗ i m ú i c h ứ a n h ữ n g ố n g s in h t in h u ố n k hú c, tr o n g đó tin h tr ù n g được h ìn h th à n h . C ác ô n g s in h tin h h ư ớ n g r a b ờ s a u t i n h h o à n đ ê t h ô n g với m ộ t m ạ n g t i n h ỏ t r o n g m à n g b ọ c t i n h h o à n . T ừ m ạ n g t i n h lạ i t h o á t ra k h o ả n g 1 2 -1 5 ố n g tin h , m ỗi ố n g có h ì n h u ố n k h ú c n ằ m t r o n g m ộ t 101
4 Hình4.1 B. Bộ phận sinh dục đàn õng A.Tinh hoàn và đường tinh 1. Ống niệu : 2.Bóng đ á i: 3.Òng dẫn tinh "l.Ong sinh tinh ; 2.Vách liên kết trong tinh hoàn 4. Bầu ống tinh; 5 Khớp háng ; 6-Bọng tinh; 3 Mạng tinh: 4 ỗ n g mào tinh; 5.ống dẫn tinh 7.Dương vật; 8. Tinh hoàn; 9 Hậu môn; lO.trưc tràng 6. Ống tinh Iiịíãn cú;-, m ộ t CTÌ q u a n g á n v à o c ự c I r ê n v à bờ s a u c ù a t i n h h o à n g ọ i là m à o t i n h . T ấ t c a c á c ò n g t i n h d ô v à o m ộ t ố n g c h u n g , u ô n k h ú c n h i ê u g ọ i là ô n g m à o t i n h . K h i ra k h ỏ i m à o t i n h ố n g n à y t r ỏ t h à n h ố n g d ầ n t i n h . N g u ồ n g ố c c ủ a c á c ô n g d ẩ n t i n h là t ừ n h ữ n g ố n g t r u n g t h ậ n v à ố n g m à o t i n h c ủ n g lâ m ộ t ố n g Vỏnph(J (V o lí) b i ế n t lạ n g . T i n h t r ù n g clưck’ t ạ o n ê n t r o n g c á f ô n g s i n h t i n h . 'l'inh t r ù n g c ó d ầ u h ì n h b ầ u clục, cỏ n g á n , m ộ t đ ố t t r u n g g i a n n g ắ n v à d u ô i clài ( h i n h 1. 2 ). T i n h t r ù n g d à i c h ừ n g 60 ^ 111. c h u y ể n d ộ n g u ô n s ó n g n h ờ d u ô i v ở i tố c đ ộ 3 - 3 , 5 m m / p h ú t . B ì n h t h ư ờ n g m ỗ i l ầ n p h ó n g t i n h c ó tới 3 0 0 - 4 0 0 t r i ệ u t i n h t r ù n g . T i n h t r ù n g c ó t h ê s ố n g 4 - 5 n g à y . H c x x m ô n s i n h d ụ c n a m d ư ợc c á c t ế b à o đ ặ c b iệ t n ằ m g iữ a c á c ố n g s i n h t i n h t i ế t ra. T h u ộ c cơ q u a n s i n h d ụ c n a m (h ìn h 4 .1 B ) cò n có đ ư ờ n g d ẫ n t in h , b ìu , d ư ơ n g v ậ t ( p e n i s ) v à c á c t u y ế n s i n h dục' p h ụ ( b ọ n g t i n h , t u y ế n t i ề n l i ệ t , t u y ế n h à n h ) . 2. B u ồ n g t r ứ n g L à t u y ế n s i n h d ụ c c ủ a n ữ g iớ i ( h ì n h 4 . 3 ) , c ó 2 c h ứ c p h ậ n : s i n h s ả n t r ứ n g c h í n v à t i ế t c á c h o ó c m ô n s i n h d ụ c n ữ là f o l i c u l i n ( f o l i c u l i n u m ) c ó t á c d ụ n g g â y d ụ c t í n h , d i ề u h ò a k in h n g u y ệ t. B u ồ n g tr ứ n g g ồ m m ộ t đôi n ằ m tr o n g h ô c h ậ u b é ỏ h a i b ên tử c u n g . N ữ d ế n t u ổ i d ậ y t h ì c ó b u ồ n g t r ứ n g d à i k h o ả n g 3 - 4 c m , n ặ n g 5 - 6 g a m . T ừ 3 5 t u ổ i t r ỏ đ i, k íc h th ư ớ c b u ồ n g tr ứ n g g iả m d ầ n v à t ừ 4 5 - 5 0 tu ổ i t ắ t k in h th ì n ó t e o lại. B u ồ n g tr ứ n g tr e o v à o tử c u n g n h ờ d â y c h ằ n g và m ạ c tr e o b u ồ n g tr ứ n g , ỏ đ â y có m ạ c h m á u v à d â y t h ầ n k in h . 102
Hình 4.3CƠ quan sinh dục nữ 1. Bưồng trứng 4. Ống dẫn trứng 2 Nang trứng 5. Tử cung 3. Phểu e.Tinh trùng B u ồ n g t r ứ n g ctược b ọ c n g o à i b ởi m à n g l i ê n k ế t sỢi c h ắ c g ầ n n h ư m à n g b ọ c t i n h h o à n . B ê n t r o n g g ồ m h a i p h ầ n : v ỏ v à t ủ y , ở d â y p h á t t r i ể n m ô l i ê n k ế t sỢi x ố p t ạ o n ê n m à n g đ ệ m với c á c y ế u t ố c ấ u t ạ o k h á c t r o n g b u ồ n g t r ứ n g . T r o n g p h ầ n t ủ y m ô x ố p h ơ n . v ì g i à u m ạ c h m á u v à b ạ c h h u y ế t . Q u á t r ì n h t r ứ n g c h í n x ả y ra t ạ i p h ầ n vỏ. D ưới m à n g l i ê n k ế t l ú c d ầ u có n h ữ n g t ế b à o tr ứ n g n on. M ỗ i t ế b à o n à y đ ư ợc b a o bọc b('ii m ột lớ p t ế b à o t h ư ợ n g bì m ộ t t á n g . T ậ p hỢp t ế b à o t r ứ n g v à m à n g b ọ c t ạ o t h à n h n a n g t r ứ n g n g u y ê n t h ủ y . 0 t r ẻ e m g á i n h ỏ c ó tới v à i n g à n t r ứ n g n g u y ê n t h ủ y . N h ư n g s a u đ ó c h ú n g th o á i h ó a d ầ n v à ch ỉ «')n k h o ả n g 4 0 0 t r ứ n g p h á t tr iể n đ ầ y đ ủ , c ó k h ả n ă n g t h ụ t i n h . Quá trình trứng chín: lớp t ế b à o m ộ t t ầ n g lú c đ ầ u đ ư ợ c p h â n c h i a t h à n h n h i ề u t ầ n g t ê b à o có t r ạ n g t h á i h ì n h h ạ t . C ù n g vớ i s ự lớ n l ê n c ủ a n a n g t r ứ n g ỉà s ự t i ê u b i ế n d ầ n c á c t ê b à o t h ư ợ n g b ì. l à m x u ấ t h i ệ n ở g i ữ a n a n g m ộ t x o a n g c h ứ a d ị c h n a n g . C á c t ế b à o c ò n lạ i trở t h à n h m à n g b ọ c n g o à i , c ó m ộ t c h ỗ d à y h ả n l ê n c h ứ a t ế b à o t r ứ n g , n a n g t r ứ n g n g u y ê n t h u y tr ỏ n ê n n a n g t r ứ n g t r ư ở n g t h à n h . L ú c n à y n a n g t r ứ n g c ó k í c h t h ư ớ c t ố i I c m h o ặ c h ơ n . T ố b à o t r ứ n g t r o n g n a n g c ũ n g lớ n l ê n đ ạ t tới 0 , 1 5 - 0 , 2 5 m m . K h i n a n g t r ứ n g c h í n t h ì màn^^ h ọ c n g o à i c ủ a b u ồ n g t r ứ n g v à c ủ a n a n g r á c h ra , l à m c h o t ế b à o t r ứ n g , d ị c h n a n g c ù n g vỏi m ộ t p h ầ n t ế b à o th iíỢ n g bì rríi v à o k h o a n g m à n g l ó t , rồi v à o v ò i t ử c u n g . S ự t h ụ t i n h x;iy r a ỏ p h á n đ ầ u ô n g d a n t r ứ n g . N ó i n a n g t r ứ n g r á c h ra s a u d ó k h ó p lạ i. N h ữ n g t ế b à o t h ư ợ n g bì c ò n l ạ i t r o n g n a n g p h â n c h ia m ạ n h t h à n h m ột k h ô i, c h o á n đ ầ y n a n g v à tr ỏ t h à n h t h ể v à n g (c o r p u s lu t e u m ) . 103
T h ể v à n g t ồ n t ạ i b a o l ả u c ò n t ù v t h u ộ c v à o t r ứ n g t r o n g vòi t ủ c u n g c ó clược t h ụ t i n h h a y k h ô n g . N ế u t r ứ n g dưỢc t h ụ t i n h t h ì t r o n g t h ờ i g i a n m a n g t h a i t h ể v à n g t i ế t r a h o ỏ c m ỏ n s i n h d ụ c p r o g e s t e r o n . N ế u t r ứ n g k h ô n g đưỢc t h ụ t i n h t h ì c ó h i ệ n tư Ợ n g k i n h n g u y ệ t . C h u k ỳ k i n h n g u y ệ t t h ư ò n g là 2 8 - 3 0 n g à y . T h u ộ c b ộ p h ậ n s i n h d ụ c n ữ c ò n c ó v ò i t ử c u n g , â m cfạo, c á c bộ p h ậ n c à u t ạ o h ô n n g o à i, t u y ế n vú. II. S ự t h ụ t in h (fe c o n d a tio n ) 1. N h ữ n g đ iể u k iệ n b ắ t b u ộ c đ ế th ụ tin h - T r ứ n g p h ả i ỏ t r ạ n g t h á i oó t h ể t h ụ t i n h t r o n g v ò n g t ừ 6 - 2 4 g iờ s a u k h i r ụ n g v à p lia i ở g i a i đ o ạ n c h í n m u ồ i c h í n h x á c . N h ấ t là n h â n đ ã k ế t t h ú c g i ả m p h â n l;in m ộ t v à ( l a n g ỏ p h a t r u n g k ỳ ( m e t a p h a s e ) c ủ a p h á n b à o g i ả m n h i ễ m l ầ n II. - T i n h t r ù n g p h ả i c ó k h ả n ă n g v ư ợ t q u a đưỢc v à n h p h ó n g x ạ v à v ù n g t r o n g s u ỏ t c ủ a tr ứ n g . 2. D i ể n b i ế n q u á t r ì n h t h ụ t i n h (h ìn h 4 .4 ) 15 Hinh 4.4 Sơ đó tổng quát quá trình thụ tinh 1. Nhản trứng ở metaphase II. 2. Vành phóng xạ. 3. Cực cấu 1.4. Khoảng không ngoài noãn bào. 5. Tinh trùng. 6 .Metaphase II tiếp theo, 7. Chất tiết tử hạt vỏ để ngăn tinh trùng khác, 8.Màng thụ tinh. 9-Tế bào trứng. 10-Nhản tinh trùng. 11. Nhản trứng, 12. Cực cấu II được đẩy ra. 13. Tế bào nang. 14.Trứng và tinh trùng kết hợp. 15.CảccựC cấu. 16. Hạt vỏ. 17. Vùng trong suốt. 104
Q u á t r ì n h t h ụ t i n h d i ề n ra n h ư s a u : - 1’ô b à o t r ứ n g lú c r ụ n g k é o t h (‘0 c á m ộ t v à n h t ố b à o n a n g ( v à n h p h ó n g x ạ ) v à d ừ n g ơ p iả m p h â n II t ạ i t r u n g kỷ: M e t a p h a s e II 1). - ( ' á c t ế b à o n a n g c o lạ i k h i g ặ p t i n h t c ù n ^ ( 11). - '1'inh t r ù n g đ ã c h u i v à o t r ứ n g (III). - T i n h t r ù n g m ấ t d u ô i, k h ô n g c ò n c á c h ạ t V(i. N h â n d ự c v à c á i c h u ẩ n bị k ế t hỢp(IV ). - K ôt hỢp g i ữ a n h â n clực' v à cái, hợp tử c h u â n bị p h â n c h ia n g u y ê n n h i ễ m d ầ u t i ê n (V). III. C á c t h ờ i k ỳ t ă n g t r ư ở n g v à p h á t t r i ể n c ơ t h ế 1. T h ờ i k ỳ trư ớ c k h i s in h ĐưỢc chia ra làm hai fĩiai cloạn: 1.1. G ia i d o a n p h á t triên p h ô i ( l i a i đ o ạ n p h á t t r i ể n p h ô i két) d à i 6 0 n g à y t r o n g t ủ c u n g m ẹ k ổ t ừ l ú c t h ụ t h a i . Đ ặ c d i ê m c ú a g i a i đ o ạ n n à y là: t r ứ n g p h â n c ắ t d ô h ì n h t h à n h b a lá p h ô i , t ạ o cơ s ở c h o s ự h ì n h t h à n h c á c cơ q u a n t r o n g cơ t h ê . S a u m ộ t t h á n g p h ô i d à i k h o ả n g ‘1-5 m m , c ó d ạ n g p h ô i c ù a d ộ n g v ậ t c ó x ư ơ n g s ô n g ( p h ầ n đ á u r ấ t to, c ó k h e m a n g v à c ó d u ô i ) , t i m d ã c o b ó p , c á c i n a n i c h i x u ấ t h i ệ n . S a n g t h á n g t h ử h a i . m ỗ i t h á n g p h ô i d à i c h ừ n g l - 1 , 5 m m . N ế u c ứ với n h ịp dộ tãnfỊ trươiiíĩ n à y , Iigười ta t ín h lúc trổ 10 tuổi s ẽ c a o d ế n 7,2 m. N h ư n g t r o n g th ự c t ố s a u d ó t ố c clộ g i a t ă n g g i ả m d ầ n . Đ ố n c u ố i t u ẩ n t h ứ 7 p h ô i d à i 2 0 m m , v ầ n c ò n k h o m a n g v à d u ô i . Đ ầ u v à c h i d ã p h â n h ó a rõ. C u ố i t h á n g t h ứ h a i p h ô i d à i 3 3 m m . 1.2. G ia i đ o ạ n p h á t triế n th a i ỉìá t d ầ u t ừ t h á ỉ ì ị í t h ứ ba tới lú c clứa t r ẻ đưỢc s i n h ra. Đ ạ c cliổm p h á t t r i ể n ỏ g i a i đ o ạ n n à y là: c u ô i t h á n g t h ứ b a t h a i (lài k h o á n g 9 5 m m , clã rõ h ì n h d ạ n g n g ư ờ i, m ầ m m ắ t x u ấ t h i ệ n , c ó t h ê p h â n b i ệ t đưỢc giớ i t í n h . C u ố i t h á n g t h ứ 4 t h a i d à i k h o a n g i:55 m m , cỉã n h ì n t h ấ y rõ m ặ t . ( ’u(ji t h á n g t h ứ 5 x u ấ t h i ệ n l ô n g s ơ c ấ p . s a n g t h á n g t h ứ 6 lô n g m à y v à lôn g m i x u ấ t h i ệ n . T r o n g 2 t h á i i g n à y (5 v à 6) n ã o bộ và tủ y số n g c ủ a th a i p h á t tr iể n rất m ạ n h . Đ ố n t h á n g t h ứ 7, t h a i c ó d a n h ã n n h e o , s a n g t h á n g t h ứ 8 th i da bớt n h ã n nheo, t'ác' c h i t ư ơ n g clôi n g a n , lớp inỡ d ư ớ i d a clược h ì n h t h à n h , l ô n g s ơ c ấ p r ụ n g cỉi d ê t h a y t h ô b ằ n g l ô n g t h ứ c ấ p . Đ ầ u t h á n g 9 t h a i d à i k h o á n f í 3.'55 m m . T h ờ i g i a n n íiy h ệ cơ p h á t t r i ê n m ạ n h , n h ấ t là tr ư ớ c lú c s i n h , v ố cơ b a n . c á c cơ q u a n c ủ a cơ t h ê n g ư ò i g i ò d â y đ ã h ì n h t h à n h (lầ y d ủ d ê c h u ẩ n bị c h à o dời. K hi s in h , tr ẻ e m V iệt N a m tr u n g b ìn h dài k h o ả n g 4 9 cm , n ặ n g k h o á n g 3 k g . C on s ố tưrtnịĩ ứno, clỏi với t r e e m c h â u A u là 5 0 c m v à 3..'5 k g . 'Poàn b ộ t h ờ i g i a n p h á t t r iổ n p h ô i - t h a i x à y ra t r o n g t ử c u n g n iẹ . Vì v ậ y , cư t h ể n g ư ờ i m ẹ t r o n g t h ò i k ỳ n à y c ó a n h h ư ờ n íỉ r ấ t q u a n t r ọ n g d ế n c h ấ t l ư ợ n g s i n h h ọ c c ủ a s ự p h á t 105'
triển và suy rộng ra là ảnh hưỏng đến cá tương lai dứa con mà mẹ sinh I’a. lò. ìXịĩiùù m ẹ đưỢc v í n h ư cái “t ò kén" h â o vộ. n iiô i ( l ư ỏ n g c h o p h ô i - t h a i Ị)háí t ì ‘iôn v à hờ\ lc\ Ị)hôi - thai rấl nhạv cảm với nhừn^ kích ihích từ bèn ngoài (từ vơ thô mẹ). N^ưòi ta đà có nhũn^ nghiên cứu chứng minh rằn^. cơ thỏ n^ười nhạy cáni với bức xạ (‘ủa mỏi trưòn^ ^ấp ;^í)- 35 lần so vối cỉộng vặt và dặc biệt là phôi-thai, nhạy cám vòn lớn hơn nhicu. Do tló. nhừn^ ngưòi mẹ nghiện hút. nghiện ma túy. nghiện 1-ưọ’Lỉ. õni tlaii hoặc inric hệiìh khi mang thai, sẽ là nhữn^^ tác nlìân hất lợi cho thòi kỳ phát triỏn phõi-thai. ihôn^ tỊua ti’ao dối chất giữa niẹ-con liiộn tại cũníí như lâu dài, nhất là ịíiai (loạn ấu thí) (ỉ thòi kỷ p\vM triển sau khi sinh. Hình 1.5 minh họa một s ổ dặc diêm phát triỏn cò thê ỏ tliòi kỳ Ị)hôi - t h a i và s a u k h i sin h . B Hinh 4.5 Sự tăng trưởng cùa một số cơ quan trước và sau khi sinh đèn trưởng thành 0% trẻ sơ sinh, 100% trưởng thành(Drobná. Drobný1980) A- trước khi sinh B- Sau khi sinh 1. Não.2. Trọng lượng. 3. Tử cung. 4. Thận. 5. Tuyên ức 2. T h ờ i k ỳ s a u k h i s in h Từ lúc dứa trỏ cất tiêng khóc chào dòi dôn lúc qua dời. Đ ây là thòi kỷ phát ti iôn cơ thể, tâm lý và nhãn cách quan trọng, dưới anh hương của môi trường sống (môi trường tự n h iên và mòi trường xă hội). Nắm dưỢc nhửng quy luật của quá trình phát triến này, người ta sẽ thòng qua các chương trình, kô^ hoạch khác nhau, nhầm bồi dưỡng, ^iáo dục 106
t ù y t h o o t â m - s i n h lý h ọ c l ứ a t u ô i , d ô c ó dvíỢc n h ữ n g c o n n g ư ờ i ( d ặ c b i ệ t là n h ủ n g l ứ a t u ố i t h a n h , t h i ê u n i ê n ) có cơ t h ể c ư ò n g t r á n g , tlồi d à o s ứ c k h ỏ e , m à s ứ c k h ỏ e ỏ đ â y clượo h i ể u t h e o ( lịn h n g h ĩ a c ủ a t ồ c h ứ c y tô t h ô g iớ i "...là m ộ t t r ạ n g t h á i t h o ả i m á i t o à n (liộ n v ề t h ổ c liấ t. t â m t h ầ n v à x ã h ộ i. c h ử k h ô i i ị ĩ p h á i là t ì n h t r ạ iì í í k h ỏ n ị í c ó b ệ n h h a y t h ư í i n ị í tậ t t h e o n g h ĩ a h i ổ u t h ô n g th ư ờ n g " ((ỉc'n (‘v a . 1 9 7 5 ). C á c n h à n g h i ê n c ứ u tliía ra n h i ề u ý k i ế n k h á c n h a u k h i p h â n c h i a th ờ i k ỳ n à y t h à n h cn c g i a i clo ạn n h ỏ . D r o b n ý , D i ' o b n á ( 1 9 8 0 ) c o i t h ờ i đ ỉĩìm s i n h 1,'ũ n g là m ộ t ịíia i cloạn. H ụ ]ý g i a i l a n g , t u y tliò i g i a n n g ắ n , n h ư n g d â y là b ư ớ c n g o ặ t lớn t r o n g q u á t r ì n h s ố n g với n h ữ i i ị ĩ đ ặ c t h ù r i ê n g dối với c ơ t h ê d ứ a tr ỏ . Đ ó là: - p.hai t ự d i ề u c h ỉ n h n h i ệ t clộ cơ t h ể . - P h ả i tự m ìn h d ả m b ả o q u á tr ìn h tr a o dôi ch ấ t. - P h ố i b ắ t đ ầ u h o ạ t đ ộ n g đ ế t r a o đ ô i k h í. - H ộ t u ầ n h o à n b ào th a i c h u y ê n t h à n h h ệ tu ầ n h o à n trẻ sơ sin h . - N h ậ n v à p h á n ứ n g l ạ i n h ữ n g t á c đ ộ n g m ớ i t ừ m ô i t r ư ờ n g b ê n n g o à i , .. . N h iề u n h à n g h iê n c ứ u k h á c th ì g ộ p cả gia i đ o ạ n n à y v à o các g ia i d o ạ n p h á t tr iể n s a u đó v à c h i a t h à n h c á c g i a i d o ạ n n h ỏ s a u đ â y : 2.1. G ia i đ o ạ n th ơ á'u K e t ừ l ú c điíỊic s i n h ra (lốn 3 t u ổ i , (lược gọi là g i a i (lo ạ n ấ u th ơ . N g o à i n h ữ n g đ ặ c d i ể i n c ú a cơ t h ê t r ẻ l ú c m ớ i r a đời n h ư đ ã n ê u t r ê n , t h e o D r o b n ý , D r o b n á còn cón h ữ n g đặc đ i ể m k h á c ở g i a i đ o ạ n n à y là: sô^ l ư ợ n g t ế b à o t h ầ n k i n h ở n ã o b ộ n h ư n g ư ờ i l ổ n ( 1 4 t ỷ ) , n h ư n g c ấ u trú c n ơ ron cò n đơn g iả n . H ệ th ố n g tín h iệ u th ứ n h ấ t d ã tồ n tạ i ỏ cá c e m , n h ư n g hộ t h ố n g tín h iệ u th ứ h a i m ới b ắ t đ ầ u x u ấ t h iệ n v à p h á t tr iể n . T r ọ n g lư ợ n g m á u ch iếm k h o ả n g 2 0 -3 0 % trọ n g lư ợ n g cơ t h ể (ở t r ẻ 6 - 1 6 t u ổ i là 7%), t ầ n s ố m ạ c h đ ậ p c a ơ ( 1 3 4 lẨ n /p h ú t ) . N h ữ n g n g h i ê n c ứ u v ề s ự p h á t t r i ể n v ậ n d ộ n g ơ t r ẻ e m n ư ớ c t a c h o t h ấ y tr u n g b ìn h n h ư sa u : - B i ế t l ẫ y t ừ t h á n g t h ứ .‘ỉ tiế n t h á n g t h ứ 5. - B iết bò và ngồi từ th á n g th ứ 6 đ ến th á n g th ứ 8. - B iết đ ứ n g từ t h á n g th ứ 10 . - B i ế t đi t ừ t h á n g t h ứ 1 1 - 1 2 . 107
K ết q u ả c ủ a n h ữ n g s ự v ậ n đ ộn g trên làiii x u ấ t h iện d ầ n các klivk uốn tỉĨMi ậ)t róiiịí (hinli 1.6 ). Hinh 4.6 Quá trinh hình thành các khúc uốn cột sông 1. Sơ sinh, 2. Từ 3-5 tháng, 3. Từ 6-8 tháng, 4.10 tháng T h â n h ì n h c á c e m t r o n g g i a i đ o ạ n n à y b ụ b ẫ m . d ầ u to , c h i t ư ơ n g đôi n ííắ n , thân t ư ơ n g đ ố i d à i. Đ ã x u ấ t h i ệ n c á c đ i ể m c ố t h ó a ở cổ t a y v à cô’ c h â n . B ộ r ă n g s ữ a n iọ c h o à n c h ỉ n h ( l ú c k h o ả n g 3 0 t h á n g ) . V a i tr ò n u ô i ( l ư ỏ n g b à n g s ữ a m ẹ ỏ g i a i (lo ạ n n à y ctôì V('ii s ự p h á t t r iể n t h ê d i ấ t c ủ â tr ế e m c ự c kỳ q ư a n tr ọ n g (c u n g cấ p c h ấ t d in h iliíỏ n g và tiin g sức đ ể k h á n g c h o ctí t h ể ) . C á c n h à t â m lý h ọ c c ù n c h i a g i a i cloạn n à y t h à n h c á c g i a i d(K,ui nlu) h ơ n , d ự a v à o c á c đ ặ c t r ư n g t â m lý v à n h â n c á c h c ủ a c á c e m . T h e o h ọ t h ì t r o n g m ỗ i g i a i đ o ạ n , t u y c ó n h i ề u lo ạ i h ìn h h o ạ t đ ộ n g , n h ư n g tr o n g đ ó v ẫ n có 1 (h oặc n h iề u hờn) hoạt đ ộ n g đ ó n g v a i t r ò c h ủ đ ạ o , v ì đ ó là h o ạ t đ ộ n g c ó t á c d ụ n g q u y ế t d ị n h n h ấ t dối với s ự h ì n h t h à n h n h ữ n g đ ặ c đ i ể m t â m lý v à n h â n c á c h cơ b ả n . N ó q u y d ị n h n h ữ n g b i ế n dôi c h ủ y ê u n h ấ t t r o n g q u á t r ì n h t â m lý v à c ó c á c d ặ c t r ư n g c h o t ừ n g fĩiai (lo ạ n , (tồ n g t hòi q u y ê t d ị n h t í n h c h ấ t c ủ a c á c h o ạ t đ ộ n g k h á c . T r o n g m ỗ i g i a i d o ạ n p h á t t r i ể n c o t h ổ vổ t h ỏ c h ấ t th ì t â m l ý v à n h â n c á c h c ũ n g đưỢc h ì n h t h à n h v à p h á t t r i ể n t ư ơ n g ứnịí, d ạ t t(3i m ộ t c h ấ t l ư ợ n g m ố i v à t h e o m ộ t q u y l u ậ t đ ặ c t h ù . C á c g i a i d o ạ n d ó là: - Tuôi sơ sinh, hài nhi, b a o g ồ m c á c g i a i đ o ạ n n h ỏ sau d ây: + Tuổi sơ sình (từ 0-2 t h á n g ) . Đ â y là t u ô i h o ạ t d ộ n g p h a n x ạ b á m s i n h t h iò in vị t n h à n g đ ầ u , l à t u ổ i “ă n , n g ủ ”, c á c đ ộ n g t á c t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g s i n h lý c ó t í n h c h á t bột p hát. 108
+ Tuổi hài nhi ( t ừ 3 - 1 2 t h á n g ) . H o ạ t (ỉộ n g c h ủ đ ạ o c ủ a c á c e m l ú c n à y là g i a o t i ế p (m ộ t tr o n g n h ữ n g n h â n t ố c h i p hối sự h ìn h t h à n h n h â n cá ch ), c ả m x ú c trự c tiế p b iể u h iệ n ở những đ ộ n g t á c t h ể h i ệ n t ì n h c ả m t r o n g q u a n h ệ g i a o t i ế p b a n đ ầ u v ớ i n g ư ò i lớ n , tr ư ớ c h ê t là với c h a m ẹ , rồi đ ê n n h ữ n g n g ư ò i r u ộ t t h ị t t r o n g ẹ i a đ ìn h . - Tuôi nhà trẻ: h o ạ t d ộ i! g c h ủ đ ạ o c ủ a t r ẻ là v ó i đ ồ v ậ t . C h ú n g b i ế t b ắ t c h ư ố c n h ữ n g d ộ n g t á c s ử d ụ n g d ồ v ậ t v à b á t đ ầ u b iế t tìn i h i ể u , k h á m p h á c á c s ự v ậ t x u n g q u a n h . C h ú n g c ó t h ể b i ế t c á c c h ứ c n ă n g c ủ a n h ữ n g dồ v ậ t đ ư ợ c t i ế p x ú c . H o ạ t đ ộ n g t r ê n đ â y là t i ề n d ế c h o v i ệ c h ì n h t h à n h v à p h á t t r i ể n t â m lý , n h â n c á c h c ủ a t r ẻ , n h ư n g c ầ n c ó s ự h ư ớ n g d ầ n c ủ a n g ư ờ i lớn. B à n v ề v a i t r ò c ủ a riịĩưòi lố n đ ôi với v i ệ c h ì n h t h à n h n h â n c á c h c ủ a t r ẻ e m , c á c n h à t â m lý h ọ c q u a n n i ệ m r ằ n g : v i ệ c h ì n h t h à n h n h â n c á c h c o n n g ư ờ i k h ô n g t h ự c h i ệ n đưỢc, n ế u c h ỉ r i ê n g đ ứ a t r ẻ m ộ t m ì n h với đ ồ v ậ t x u n g q u a n h nó. Đ ố i v ớ i đ ứ a t r ẻ , s ự l ĩ n h h ộ i c á c s ự v ậ t , n g h ĩ a là l ĩ n h h ộ i c á c h t h ứ c h o ạ t đ ộ n g đ ể c h i p h ố i c á c h o ạ t đ ộ n g ấ y c h ỉ t h ự c h i ệ n dưỢc với s ự g i ú p đỡ v à t r u y ề n t h ụ t í c h c ự c c ủ a b ố m ẹ n ó h o ặ c n h ữ n g n g ư ờ i lớ n k h á c . Đ ể m i n h h ọ a lý l u ậ n t r ê n , A. N . L ê - ô n - c h e p ( n h à t â m lý h ọ c L i ê n X ô c ũ ) đ ã đ ư a r a m ộ t v í d ụ n h ư s a u ' “G i ả s ử h à n h t i n h c ủ a c h ú n g t a x ả y ra m ộ t t a i b i ê n n à o đ ó , d ẫ n đ ế n k ế t q u ả là c h ỉ (;ờn l ạ i n h ữ n g đ ứ a t r ẻ n h ỏ ctược s ố n g s ó t , t o à n b ộ s ố n g ư ò i l ố n b ị c h ế t h ế t , t h ì c ó l ẽ lịc h s ử lo à i n g ư ờ i s ẽ b ị đ ứ t đ o ạ n , m ặ c d ù lo à i n g ư ờ i v ẫ n c ò n t ồ n t ạ i . C á c b á u v ậ t c ủ a n ề n v ă n h ó a n ế u n h ư v ẫ n c ò n n g u y ê n v ẹ n , n h ư n g s ẽ k h ô n g c ó a i t r u y ề n t h ụ lạ i c h o t h ế h ệ m ớ i. M á y Iiiór k h ô n g h o ạ t đ ộ n g , s á c h b á o k h ô n g a i d ọ c, c á c t á c p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t m ấ t h ế t c h ứ c n ă n s t h â m m ỹ c ủ a n ó . L ịc h s ử c ủ a lo à i n g ư ờ i c ó lẽ p h á i b ắ t đ ầ u h o à n t o à n mdi".'*' 2.2. G iai đ o a n n h i đồng h a y tu ổ i m ẩ u g iá o (từ 3-5 tuổi) Đ i)c d i ể m p h á t t r i ể n cơ t h ổ c ủ a c á c e n i ồ g i a i đ o ạ n n à y là; n ã o b ộ đ ã p h á t t r i ể n h ơ n g ia i cloạn tr ư ớ c , n h ấ t là lú c 5 t u ổ i tr ỏ cli, n h ư n g q u á t r ì n h h ư n g p h ấ n v à ứ c c h ê c ò n t ả n m ạn , tín h c h u y ể n dổi g iữ a hai q uá tr ìn h n à y còn k ém . H ệ th ố n g tín h iệ u th ứ n h ấ t v ẫ n c h i ố m ư u t h ế . T ố c đ ộ lớn c h ậ m h ơ n g i a i cloạn tr ư ớ c. Đ ầ u v ẫ n t ư ơ n g đ ố i to , t h â n t ư ơ n g đ ố i d à i h ơ n c h i . T h â n m ì n h c ò n b ụ b ẫ m v à t r ò n ( t u y c ó k é m g i a i đ o ạ n tr ư ớ c). T u y ế n ứ c p h á t t r i ể n m ạ n h v à o l ú c 3 t u ổ i v à t e o d ầ n t ừ 4 t u ổ i tr ơ đi. C á c l)ậc p h ụ h u y n h v à n h à t r ư ờ n g t ừ n a y c ầ n p h ả i l ư u ý đ ế n t ư t h ế n g ồ i h ọ c c ủ a t r ẻ clể t r á i i h h i ệ n t ư ợ n g c o n g v ẹ o c ộ t s ố n g t h ứ p h á t . V ế p h á t t r i ể n t â m lý: ỏ g i a i tlo ạ n n à y t r ẻ r ấ t h a m c h ơ i. Đ â y l à h o ạ t d ộ n g c h ủ đ ạ o v à d ã x u ấ t h i ệ n ý t h ứ c - m ộ t d ạ n g p h ả n á n h t â m lý m ớ i, c a o c ấ p c h ỉ c ó ở n g ư ò i. Đ ó l à n ă n g lực' h i ê u b i ế t , đ á n h g i á c á c tri t h ứ c n ià c o n n g ư ờ i t h u đưỢc n h ò c ả m g i á c , t r i g i á c v à t ư d u y . N h ò |-)hát t r i ê n ý t h ứ c , ti'e d ã b i ế t l ĩ n h h ộ i c á c c h u ẩ n m ự c h à n h v i, c ó s ự r u n g c ả m d ạ o d ử c , t h ẩ m m ỹ . i ư d u y tr ự c q u a n h ì n h t ư ợ n g , b a t đ ầ u x u ấ t h i ệ n d ấ u h i ệ u c ủ a t ư d u y Iiiíôn njĩữ. p h á t t r i e n n h â n r á c h , h à n h vi c h ủ clịnh. 109
2.3, Giai đoạn thiếu nhi hay tuổi đi học Từ 6 - 1 0 tu ổ i đ ôì với n ữ v à đ ế n 12 tu ổ i đối với n a m th u ộ c g ia i đ o ạ n th iế u n h i. N h ử n g đ ặ c t r ư n g c ủ a p h á t t r i ể n c ơ th ể : n ã o b ộ p h á t t r i ể n h đ n . c ấ u t r ú c n ơ r o n t h ầ n k i n h g á n n h ư n g ư ò i l ố n , n h ư n g c h ư a p h á t t r i ể n đ ầ y đ ủ . C á c sđ i tr ụ c , sỢi n h á n h p h â n h ó a p h ứ c t ạ p n h ư ở n g ư ờ i lố n . H ệ t h ố n g t í n h i ệ u t h ứ II b ắ t đ ầ u p h á t t r i ể n m ạ n h . Tù 6-8 t u ổ i q u á tr ìn h h ư n g p h ấ n v ẫ n m ạ n h h ơ n ứ c c h ế s o với c u ố i g i a i đ o ạ n n à y . Cơ q u a n s in h d ụ c c h ư a p h á t tr iể n đ ầ y đủ. T r ọ n g lư ợ n g v à d u n g tích p h ôi còn th ấ p . Q u á t r ì n h h ó a x ư ơ n g đ a n g x ả y r a m ạ n h n h ư n g c h ư a k ế t t h ú c . B ộ r ă n g s ữ a d ư * t h a y dối h o à n t o à n b ằ n g r ă n g v ĩ n h v iễ n . D ấ u h iệ u P h i l ip i n ( ta y v ắ t n g a n g q u a đ ỉn h d ẩ u v à S() đ ư ợ c v à o v à n h t a i p h í a đ ố i d i ệ n ) b ấ t đ ầ u x u ấ t h i ệ n . V ô h ì n h t h á i cơ t h ê c ó n h ữ n g t h a y (lối cơ b ả n , n h ư m ấ t d á n g b ụ b ầ m d o c h i d ư ớ i p h á t t r i ế n m ạ n h v à b ê n g a n g p h á t t r i ế n k o m . T ầ m v ó c cd t h ể c ó d ạ n g g ầ n v ố i n g ư ờ i lớ n h ơ n . N h ì n c h u n g s ứ c lớ n ơ g i a i cỉoạn n à y c h ậ m (trẻ e m V iệ t N a m từ 7 - 8 tu ổ i ch ỉ cao lên được 1, 2 c m ). V ề t â m lý , n h â n c á c h t h ì h o ạ t đ ộ n g c h ủ đ ạ o c ủ a g i a i đ o ạ n n à y là h ọ c t ậ p . c ó k h íi n ă n g l ĩ n h h ộ i n ề n t ả n g tr i t h ứ c , p h ư ơ n g p h á p , c ô n g c ụ c ủ a n h ậ n t h ứ c . T i ỏ r ấ t h i ế u dộn
t ố t h ơ n n a m c ù n g t u ổ i . T ừ s a u t u ô i d ậ y th ì , s ự p h á t t r i ể n cơ t h ể c á c e m lạ i t ư ơ n g t ự n h ư g i a i đ o ạ n lớ n đ ể u . ở l ứ a t u ổ i n à y . m ộ t s ố d ấ u h i ệ u c ủ a đ ặ c d i ể m g iớ i t í n h t h ứ c ấ p b á t đ ẩ u x u ấ t h iệ n vói m ộ t tỷ lệ n h ấ t đ ịn h (n h ư lô n g n á ch , lô n g m u , độ c ă n g c ủ a tin h h o à n ở nam và vú ở n ữ ....)- S ự p h á t t r i ể n c ú a m ộ t s ố đ ặ c d i ê m giới t í n h t h ứ c ấ p ỏ n ữ d ư ợ c m in h họa ở h ì n h 4 .7 . z-*ỉ -I------ (-------:-------:------ !-------1-------1------ 1------ 1------ 1' 10 II 11 tỉ M 1» 17 Ig 19 10 Hinh 4.7 Sơ đổ về sự phát triển một số dấu hiệu giới tính thứ cấp nữ a. Kinh n g u y ệ t, b-Vú, c. Lông nách, d. Lông mu(M. Drobná.l. Drobný 1980 T r o n g l ĩ n h v ự c p h á t t r i ể n t â m lý v à n h â n c á c h , t h ì h o ạ t d ộ n g c h ủ đ ạ o là h(x- t ậ p v à g i a o t i ê p n h ó m , h a m h i ể u b i ế t n h ữ n g v ậ t m ới lạ , t h a m q u a n , g i ả i tr í, t h ể t h a o , . . . N h i ề u p h à m c h ấ t t â m l ý v à n h â n c á c h m ớ i x u ;ít h i ệ n ở các- e m n h ư l ò n g t ự t r ọ n g , n ă n g lự c tự c lá n h g i á , t ự k h ẳ n g d ị n h v à n h u c á u t ì n h b ạ n . - Giai đoạn dậy thi chính thức và sau dậy thì. M ứ c dộ p h á t tr iể n c ủ a tu ối d ậ y th ì đ ư ợ c đ á n h g i á q u a h à n g l o ạ t đ ặ c ctiổni g iớ i t í n h t h ứ c ấ p . T u ổ i d ậ v t h ì c h í n h t h ứ c đưỢc x á c đ ịn h b ằ n g tu ổ i th ấ y k in h lần đ ầ u ở n ữ và tu ổi x u ấ t t in h lần d ầ u ỏ n a m . N g ư ò i V iệ t N a m , t u ổ i d ậ y t h ì c h í n h t h ứ c t r u n g b ì n h ở n ữ là 1 3 - 1 4 t u ô i v à ở n a m là 1 5 - 1 6 t u ổ i . 0 t u ô i n à y . c h i ề u c a o v ầ n t i ế p tụ c g i a t ă n g n h íin h , n h ư n g k é m h ơ n s o với t i ề n clậy th i. ("ác cơ q u a n k h á c đ ã p h á t t r i ê n r ấ t g ầ n với n g ư ò i t r ư ở n g t h à n h . T ầ m v óc cơ t h ê t ư ơ n g dôi c â n d ối. 11 I
S a u t u ổ i d ậ y th ì, s ự g i a t ă n g vê' c h i ề u c a o g i ả m hơn trước-. C á c cớ q u a n chức- n ă n g t i ế p t ụ c p h á t t r i ể n h o à n i h i ệ n với m ứ c đ ộ c a o đ ể c h u ẩ n bị đ ạ t tới d ộ t r ư ỏ n g t h à n h , ố n đ ịn h . V iệc xác đ ịn h tu ổi d ậy th ì c h ín h th ứ c ỏ nam k h ó hơn nữ, vì d ấ u h iệ u x u ấ t t in h lầ n đ ầ u k h ô n g t h ể t h ô n g k ê đ ư ợ c c h í n h x á c ( k h á c v ố i d ấ u h i ệ u k i n h n g u y ệ t l á n đ ầ u dưỢí' t h ố n g k ê c h í n h x á c ) . D o đ ó. đ ể x á c đ ị n h t u ổ i d ậ y th ì c h í n h t h ứ c ở n a m , n g ư ờ i tn p h ả i d ự a v à o s ự p h á t t r i ể n c ủ a c á c d ấ u h i ệ u giới t í n h t h ứ c ấ p n h ư lô n fĩ n á c h , l ô n g m u . r â u . đ ộ ('ă n g c ủ a t i n h h o à n v à d ư ơ n g v ậ t , t i ế n g n ó i.... M ứ c đ ộ p h á t t r i ề n v ề t h ổ c h ấ t , t â m lý v à n h â n c á c h t r o n g t u ô i d ậ y t h ì c-hịu á n h h ư ở n g đ a d ạ n g c ủ a c á c n h â n tỏ t ự n h i ê n v à x ả h ộ i t r o n g m ô i t r ư ờ n g s ô n g n h ư t h ờ i t i è t , k h í h ậ u , đ ị a h ì n h , di t r u y ề n , v ă n h ó a - x ã h ộ i, v ậ t c h ấ t , t i n h t h ầ n , s ứ c k h ỏ e v à b ệ n h t ậ t , . . . V ì v ậ y . t u ổ i d ậ y t h ì ở c á c c h ủ n g tộ c . c á c v ù n g d ị a v ự c , c á c d â n t ộ c k h á c n h a u k h ô n g g i ô n g n h a u . T r ê n p h ạ m v i t o à n t h ế giớ i, t u ổ i d ậ y th ì h i ệ n n a y d ế n s ớ m h ơ n i h ế k ý tr ư ớ c (h iệ n n a y tre e m g á i M ỹ gổc P h i v à o k h o á n g 10 tu ò i, cá b iệ t có e m 8 t u ố i , tlã b ư ớ c v à o d ậ y t h ì c h í n h th ứ c ) , t r ẻ {ím t h à n h t h ị d ậ y t h ì s ớ m h ổ n t r ẻ e m n ò n g t h ô n . C h i ế n t i a n h c ó t h ể l à m c h ậ m t u ổ i t h ấ y k i n h l ầ n đ ầ u , t h ậ m c h í m ấ t k in h ... H o ạ t đ ộ n g t á m lý c h ủ d ạ o t r o n g g i a i d o ạ n n à y là h ọ c t ậ p v à t h a i n ịíia c á c h o ạ t d ộ n g x ã h ộ i. ơ c á c e m l ứ a t u ổ i n à y đ ã h ì n h t h à n h t h ế "iới q u a n , n h à n -sinh q u a n , ( l ị n h c h u a n bị n g h ề n g h i ệ p , t h í c h t h a m g i a c á c h o ạ t d ộ n g x ã h ộ i, n h u c ầ u q u a n hộ b ạ n b è r ộ n g r ã i, c h ớ m n ở t ì n h y ê u lứ a đ ôi. C á c e m d ã t ừ n g b ư ố c b i ế t l à m c h ủ c á c q u a n hộ x ã h ộ i c ủ a b ả n t h â n , p h á t t r i ể n n h â n c á c h với t ư c á c h là o h ủ t h ể x ã h ộ i. D o đ ó , d i ể u k i ệ n x ã h ộ i có ả n h h ư ở n g q u a n t r ọ n g tới p h ư đ n g h ư ớ n g p h á t t r i ể n n h â n c á c h c ủ a c á c e m (ì g i a i đ o ạ n p h á t tr iổ n tiế p th eo . V ê v a i t r ò c ủ a x ã h ộ i đ ố i với n h â n c á c h , c h ủ n g h ĩ a d u y v ậ t l ị c h s ử k h ẩ n g d ị n h r ằ n g : ý m u ố n , n i ề m h y v ọ n g v à ư ốc m ơ , t í n h c h ấ t , q u a n cliểni v à m ụ c đ í c h s ố n g c ủ a t ừ n g n g ư ờ i đ ề u đưỢc q u y đ ị n h bcii x ã h ộ i. T h e o c . M á c th ì “x ã h ộ i s a n x u ấ t r a c o n n p ư ò i với t í n h ('ách là c o n n g ư ờ i n h ư t h ế n à o , th ì c ũ n g s ả n x u ấ t ra x ã h ộ i n h ư thê''. 2.5. G iai đ o ạ n tu ổ i trư ở n g th à n h G i a i đ o ạ n t u ổ i t r ư ở n g t h à n h đưỢc t í n h t ừ s a u d ậ y th ì ( đ ế n 5 5 t u ổ i dôì với n ử v à 6 0 t u ổ i đ ố i v ó i n a m ) . Đ ặ c đ i ể m c h u n g c ủ a s ự p h á t t r i ể n cơ t h ể g i a i d o ạ n n à y là c á c cơ q u a n cơ t h ể d ã p h á t t r i ể n h o à n t h i ệ n , h o ạ t đ ộ ii g c h ứ c n ă n g c ủ a c h ú n g b ắ t đ ầ u đ i d ê n c h í n h t h ứ c v à d ầ n d ầ n d ạ t h i ệ u q u a tố i ưu. V ề m ặ t s in h học, n gư ời ta c h ia g ia i ilo ạ n n à y t h à n h các g ia i đ o ạ n n h ỏ s a u dây; - Giai đoạn tuổi thanh niên (đếr. k h o ả n g 20-22 t u ổ i đ ố i với n ữ v à 2 3 - 2 5 t u ổ i d ố i với n a m ) . Đ ặ c đ i ể m c h ủ y ê u ở g i a i d o ạ n n à y là tô c clộ p h á t t r i ể n v ỏ c h i ề u c a o c h ậ m lạ i h ả n (m ỗi n ă m t ă n g t r u n g b ìn h khòn^r qu á 1, 2 C‘m). T r ọ n g lư ợ n g cơ t ă n g n h i ề u hơn x ư ơ n g so vrìi g ia i đ o ạ n trước. C ác clặc diC'ni ơiói t ín h t h ú c â p |)h áf ti iên tỏi m ứ c tôi clíi. ('â ii t ạ o ííiai 112
p h â u v à h o ạ t d ộ n g c h ứ c n ã n g c ủ a n ã o ctã d ạ t đ ô n m ứ c đ ộ h o à n c h i n h v à t r ư ở n g t h à n h . T rìm v ó c cơ t h ể p h á t t r i ể n c â n đôi. S ự t h a y d ổ i t ầ m v ó c t r o n ^ q u á t r ì n h p h á t t r iổ n d ê n t u ổ i t h a n h n i ê n clược m i n h h ọ a ỏ h ìn h 1. 8 . VI 2 thấníJ-Phôj 5 t h . i n q . S o ’ s i nh_ 2 t 6t _ lO t 25t t ( t LIõ\ Hinh 4.8. Thay đổi tầm vóc cơ thể trong thòi kỳ tăng trưởng - Giai đoạn trung niên kéo dài k h o ả n g 20 n ă m ( đ è n 4 0 t u ổ i d ô i v ố i n ữ v à 4 5 t u ổ i d ô i với n a m ) . Đ ặ c đ i ổ m n ổ i b ậ t là n g ừ n g t ă n g t r ư ở n g v ể c h i ề u c a o . C u ố i g i a i d o ạ n n à y , t h ấ y x u ấ t h i ệ n n h ữ n g d ấ u h i ệ u đ ầ u t i ê n c ủ a s ự
thanh niên, nhận th if vổ việc XÍIV dựng gia t ình, tình bạn, tình yêu...dần dần ôn định. C-AC đ ặ c đ i ể m n h â n c á c h m a n g đặc t í n h n g h ề 1 ? h iệ p . Đ â y là g ia i đ o ạ n t iế p t ụ c với m ứ c dộ ngày càng cao và vữ’ig chắc về việc lĩnh hội C:>C giá trị vật chất và tinh thần của xã hội t h e o n g h ề n g h i ệ p . V i l a o đ ộ n g t h e o n g h ề n g h iẬ p t r o n g x ã h ộ i r ấ t đ a d ạ n g , n h ấ t là ở m ộ t x ã h ộ i n h ư n ư ớ c ta , đ a n g c ó n h ữ n g b ư ớ c c h u y ể n d ố i s a n g cơ c h ê c ủ a n ề n k i n h tê th ị t r ư ờ n g , t h ì s ư q u a n t â m d ế n n h ữ n g đ ặ c t h ù t í m lý v à n h â n c á c h c à n g c ó ý n g h ĩ a lo lỏn. n h ấ t là đ ôi với lứ a tu ổ i t h a n h n iê n . - Giai đoạn tuổi già (k ể từ '05 t u ổ i ôì v ố i nữ và 6 0 tu ổi đối vối nam dến h ế t c u ộ c đ ời). Đ â y l à g i a i đ o ạ n c u ố i c ù n g c ủ a c u ộ c s ô n g . N h ữ n g n é t (lặc t r ư n g c ủ a g i a i (lo ạ n n à y là s ự t h o á i h ó a d ầ n d ầ n c á c cđ q u a n c ủ a cơ t h ể v ề g i ả i p h ẫ u v à h o ạ t đ ộ n g c h ứ c n á n g , d ầ n đ ế n b i ế n đ ổ i h ì n h t h á i b ê n n g o à i r ,h ư g i ả m c h i ề u c a o , t r ọ n g l ư ợ n g , c a o m ặ t , r ụ n g r ă n g , r ụ n g t ó c , d a n h ă n n h e o , . . . l à m c h o t h ể c h ấ t ''à s ứ c k h ỏ e " i ả m s ú t rõ r ệ t t h e o t h ò i g i a n . P h ả n ứ n g t h ầ n k in h c h ậ m ch ạ p , k é m ch ín h x ác, q u á tr ìa h h ư n g p h ấ n y ế u hơn ửc ch ế. n h ì n c h u n g có nhữn^' b iể u h i ệ n g ầ n g i ố n g vớị thời k ỳ thơ íu. S ự t h íc h n g h i c ủ a cơ t h ể VỚI m ô i t r ư ò n g s ô n g n g à y c à n g k é m . N ế u k h ô n g được c h ả m S( c đ ầ y d ủ vê v ậ t c h ấ t , t in h th ẩ n v à x ã h ộ i t h ì c ó n g u y cơ g i ả m t u ổ i t h ọ n h a n h H o ạ t đ ộ n g t â m lý c h ủ đ ạ o c ủ a ' u ô i g i à là n g h ỉ n g ơ i, g i ả i tr í. N g ư ò i g i à t h ư ò n g h a y n g h ĩ v ề q u á k h ứ c ủ a b ả n th â n , gia t ì n h v à cã h ộ i v à m u ố n đ ư ợ c s ự c h ă m s ó c , d ộ n g v i ê n c h u đ á o c ủ a g i a đ h i h . c ủ a b ạ n b è \ I c ủ a c ả x ã h ộ i. M ặ t k h á c , n g ư ờ i g i à đ ã t í c h l ũ y đưực’ n h ữ n g h i ể u b i ế i , k i n h n g h i ệ m , k ỹ n ă n g , n h â n c á c h , . . . t r o n g s u ố t c u ộ c dời v à m u ố n d ư ợc tr u y ề n lạ i ch o t h ế h ệ sau . IV. N h ữ n g n h ậ n t ố ả n h hưởn?í; lên q u á tr in h tặ n g ti ựỏtog v à p h á t tr iể n cơ th ể S ự tă n g tr ư ỏ n g v à p h á t tr iể r t h ể là n h ữ n g q u á t l ì n h p h ứ c t ạ p , c h ị u ả n h h ư ở n g tr ự c t i ế p c ủ a h a i n h ó m n h â n t ố c h i n h ; d i t r u y ề n v à m ô i i r ư ò n g . T ấ t c ả n h ữ n g đ ặ c t r ư n g c ủ a cơ t h ể , d ù l à h ì n h t h á i h a \ c h ứ c n ă n g đ ề u đ ồ n g t h ò i c l i ị u t á c đ ộ n g c ủ a h a i n h ó m n à y . ỉ.N h â n t ố d i tr u y ề n N g h i ê n c ứ u d i t r u y ề n n g ư ờ i l à c ô n g v i ệ c k h ó k h ă n , p h ứ c t ạ p . Đ ã b i ế t đ ư ợ c p h ầ n lớn c á c d ấ u h i ệ u c ủ a C‘i/ t h ể được t ạ o bởi di t r u y ề n đ a g e n ( p o ly g e n e g e n e t i c s ) . T r o n g đó m ột s ố đ ã h ì n h t h à n l ' ii o à n c h ỉ n h tr ư ớ c k h i s i n h ( v í d ụ h ệ t h ố n g n h ó m m á u R h ) , s ố k h á c , th i tiếp tụ c p h á t đ ế n t u ổ i t r ư ở n g t h à n h ( n h ư c h i ề u c a o cơ t h ể ) , t h ậ m c h í c ò n m u ộ n h ơ n ( r â u , t ó c bạt'. í h ử n g h ó i đ ầ u , . . . ) Ảnb 1 ư ớ n g c ủ a di t r u y ề n l ê n q ú a t r ì n h t ă n g t r ư ở n g v à p h á t t r i ể n cơ t h ể k ể t ừ lúc trứ n g th ụ tin h th ể h iệ n ở các m ặ t s a u đây: - T ỏ c độ t à n g tr ư ở n g v à p h ấ t tr iể n c ủ a các đ ặ c tr ư n g h ìn h th á i b ê n n g o à i v à bên I 14
Ti-on^- ('ò i l ì r ’ ínÔ! ( ! ' k i n h l á n d a u . . . . ( Ut-\ toc ( a c c e l e r a t i o n ) c ủ a s ư t ă n g í rưí í ní í v à p h á t t r i ể n . - H ìn h th àn h sự khác nhnu th eo ^iỏi tín h của tô c clộ t ã n g trư ở ng và phát tr ie n cò thổ. 2.N h â n tỏ m ỏ i tr ư ờ n g "Môi trưòn^" iliíỢc dế cạp tới õ clây, Ịíhai tliíỢc hiỏu là toàn bộnhửng nhân tỏ không p h a i tli I r u v ế n có t á c í l ộ n ^ l ên con IIKIÍÍỈÌ triííỉc’ v à s a u k h i s i n h . (''ó t h ố c h i a n h ã n tó mỏi trường" t h à n h liíìi Iihóni lớn; - Mòi trườĩìịỊ bèn troììg hao gổiii toàn l)ộ nhừnK' (lặc cliỏm liình thái - ^iíii phẫu và c h ứ c n ă n ^ c ủ a C‘á (‘ co’ ( Ị u a n cò thỏ. - Môi trường hên ngoài là t ấ t c a nhửn^" n h â n tô (‘ủ a m ỏi t r ư o n g b a o q u a n h c o n người như vai tỉ-ò ntĩười mẹ tron^ sự Ị)hát ti iếnpliôith;ũ. cái* yôu t(Vkhí hậu. clịa lý, clời sôn^ v ă n h ỏ a - xA h ộ i.. .. (''ác n h â n tô t r ô n cỉâv t á c clộn^ r â l ila (lạn^^ l ê n q u á t r ì n l i s ô n g c u a mồi c á t hỏ ínội tlun^ n h ữ n g a n h hưỏng c ủ a c h ú n ^ (là diiỢc dô (‘ộ p t r o n g h ẩ u h ế t g i á o t r ì n h này.) V. V ai trò c ủ a h o ó c m ô n tr o n g sự tă n g tr ư ở n g v à p h á t tr iê n cơ th ể H o ó r m ô n ilo c á c t u y ỏ n nội t i c t c ủ a Cíí thổ (hìnli 1.9) ti ết ra. N ói c lì ui iK. niọi h o ạ t ( l ộn g síVng c ủ a cơ tlìỏ p h ụ t h u ộ c v à tlược (li ều h ò a bơi c á c lì oỏ ci nôn , ^ọi là cỉicu h ò a t h ô d ị c h , thựC' c h ấ t là tl i ổ u hỏa hóa h ọc , vì hoócniôn cỉếu là cát' hỢp c h â t h ó a học có h o ạ t t ín h cao. chỉ cần m ộ t l ư ợ n g ỉ‘ất n h ỏ c ũ n g d ú k í c h t h í c h h o ặ c k ì m h à m h o ạ t dộn^^ niột cơ q u a n Hinh 4.9 Sơ đó vị tn các tuyến nội tiết trong cơ thể người. 1. Mẩu não trèn(tuyến tùng); 2. Mẳu não n à o dó. S a u d â y là các t u y ê n nội t i ô t dưới(tuyến yên),3 .Tuyến giáp và tuyến cản giáp; 4. tron^ cơ t h ô v à h o ó c i n ỏ n (lưộc tiôt I’a dô Tuyến ức. 5-Tuyến trén thận.6.Tuyến tụy,7. Tinh hoàn d i ế u h ò a s ự vS(Vng 1 15
1. M ấ u n ã o d ư ớ i ( h y p o p h y s i s c e r e b r i ) H a y t u v ế n y ê n (gl a n d u l a p i t u i t a r i a ) t i ế t r a h o ó c m ô n c ó ả n h h ư ở n g tới t r a o d ô i c h â t . c á c q u á t r ì n h d i n h d ư ỡ n g n ó i c h u n g v à tớ i s ự t ă n g t r ư ở n g c ủ a c ơ t h ể . H o ó c m ô n t h ù v ti ước t u y ế n n à y ả n h h ư ở n g tó i p h á t t r i ể n x ư ơ n g , c h i ề u c a o v à p h â n h ó a t u y ế n s i n h d ụ c . T ă n g n ă n g c ủ a t h ù y t r ư ố c s ẽ g â y b ệ n h k h ổ n g lồ. T h ù y s a u t i ế t h o ó c m ô n g â y t ă n g h u y ế t á p , c o t ử c u n g . T h i ể u n ă n g c ủ a t h ù y n à y g â y s u y n h ư ợ c cơ t h ể d o b à i t i ế t n ư ớ c q u á n h i ề u . 2 . M ấ u n ã o t r ê n ( e p i p h y s i s cereb ri) H a y t u y ế n tù n g (corp us p in e a le ) tiế t ra h o ó c m ô n , k ìm h ã m sự p h á t tr iể n c ủ a ch ứ c n ă n g s in h dục. 3. T u y ế n g iá p (gl a n d u l a t h y r e o i d e a ) T i ế t r a h o ó c m ô n t y r ô x y n ả n h h ư ở n g tớ i t r a o đ ổ i c h ấ t , p h á t t r i ể n x ư ơ n g , cơ. t h a n k in h . T h iể u n ă n g t u y ế n g iá p g â y p h ù n iê m v à đ ầ n . N ế u tr o n g th ứ c ă n , n ước u ô n g t h iê u i ố t s ẽ l à m t u y ế n h o ạ t đ ộ n g m ấ t c â n b ằ n g , t i ế t k h ô n g đ ủ h o ó c m ô n s ẽ g â y b ư ớ u cổ. ư u n ă n g t u y ế n g iá p sẽ g â y b ệ n h B a z ê đ ô p (p rô tit, lip it bị p h â n h ủ y q u á m ứ c , m ấ t n h iề u n ư ố c ,...) g â y n ê n s u y nhưỢ c, l à m b ư ố u cổ , t i m đ ậ p n h a n h , m ắ t lồ i ra ,... 4 . T u y ế n c ậ n g i á p (g l.p a r a th y ro id e a su p e r io r e s e t in ferio r es) T i ế t r a h o ó c m ô n là p a r a t y r ô x i n đ i ề u h ò a t r a o đ ổ i c a n x i v à p h ô t p h ơ . 5. T u y ế n t r ê n t h ậ n (g l.su p r a r e n a le s) P h ầ n v ỏ t i ế t r a h o ó c i n ô n t r u n g h ò a đ ộ c t ố d o h o ạ t d ộ n g c ủ a cơ s i n h r a k h i m ộ t m ỏ i. P h ầ n t ủ y t i ế t r a a d r ê n a l i n k í c h t h í c h cơ t i m , l à m c o t h à n h m ạ c h , t ă n g h u y ế t á p . 6. T u y ế n tu ỵ T iế t h o ó c m ô n in s u lin đ iề u h òa s ự tr a o đổi c h ấ t. 7. T u y ế n s in h d ụ c N a m l à t i n h h o à n v à n ữ là b u ồ n g t r ứ n g t i ế t r a h o ó c m ô n s i n h d ụ c , t á c d ụ n g c ủ a các- h o ó c m ô n n à y đ ã dưỢc m ô t ả ở m ụ c I c ù n g c h ư ơ n g . S .T u y ế n ứ c (th y m u s) T i ế t r a h o ó c m ô n ả n h h ư ở n g tới t ă n g t r ư ở n g c ủ a m ô x ư ơ n g . Ii6
CHƯƠNG 5 SINH THÁI NGƯỜI I. Đại cương C o n n g ư ò i là m ộ t l o à i s i n h h ọ c . x u ấ t h i ệ n m u ộ n ( c á c h d â y c h ừ n g 2 , 5 t r i ệ u n ă m ) , n h ư n g đ ã đ ạ t tới đ ỉ n h c a o n h ấ t c u a t i ế n h ó a h ữ u cơ. C ũ n g t ừ đ ó, m ô i t r ư ờ n g s ố n g c ủ a c o n n g ư ờ i với n h ữ n g đ ặ c t r ư n g r i ê n g clược h ì n h t h à n h , vì b ả n t h â n h ọ đ ã m a n g t r o n g m ì n h n h ữ n g d ặ c t r ư n g r i ê n g c ủ a lo à i. ( ’ h ỉ có c o n n gucii m ớ i có k h ả n ă n g n h ậ n t h ứ c t ự t h â n , t ì m r a đ ư ợ c cội n g u ồ n c ủ a m ì n h , k i ể m s o á t d ư ợ c sô' p h ậ n d ồ n g l o ạ i v à c ả n h ữ n g s i n h v ậ t k h á c . C ù n g với co n n g ư ò i, y ê u tô v ă n h ó a - x ã h ộ i tr o n g m ô i tr ư ờ n g d ã x u ấ t h iệ n . T h íc h n g h i s i n h h ọ c với m ô i t r ư ờ n g t ự n h i ê n , t h e o s ờ d ồ c ủ a Đ a c - u y n đ ã y ế u di tới m ứ c t h ấ p n h ấ t ở n g ư ò i , n h ư ờ n g c h ỗ c h o p h iíc in g t h ứ c t h í c h n ịĩ h i 1' iê n g c ủ a m ì n h - t h í c h n g h i b ằ n g v ă n h ó a - x ã h ộ i. N h ò v ậ y , b ắ t n g u ồ n t ừ m ộ t s i n h v ậ t n h i ệ t đ ới, d ẩ n d ầ n c o n n g ư ờ i đ ã c h i ế m l ĩ n h to à n bộ h à n h t in h , tạ o ra m ô i tr ư ờ n g s ô n g d ặ c tr ư n g ch o m ìn h n h ử n g hộ s in h th á i cử a c o n n g ư ò i v à t h í c h n g h i v ớ i c h ú n g m ộ t c á c h t í c h c ự c , với m ứ c đ ộ n g à y c à n g m a n g lạ i h i ệ u q u ả í c h lợi c a o c h o c h í n h b ả n t h â n c o n n g ư ò i . N h ư n g đ ồ n g t h ò i c ủ n g t ạ o ra m ứ c d ộ m ấ t c â n b ằ n g s in h th á i c à n g n g à y c à n g n g h iê m trọn g. T ì n h h ì n h n à y đ a n g là m ộ t t r o n g n h ữ n g vấ n d ể th ời s ự tr ên q u y m ô to à n cẩu . K h i c o n n g ư ò i c h ư a x u ấ t h i ệ n , s i n h v ậ t l u ô n l u ô n p h ù hỢp với m ô i t r ư ờ n g t h e o x u t h ê c â n b ằ n g s in h th á i tư ơ n g dối ôn d ịn h . T h ò i n g u y ê n th ủ y , con n gư ời đ ã k h a i th á c m ôi t r ư ờ n g , n h ư n g ả n h h ư ở n g n à y c h ư a d á n g kổ. R ồi t h e o t h ò i g i a n , d â n s ò t r ê n h à n h t i n h t ă n ị í c à n g n g à y c à n g n h a n h , đ ặ c b iệ t v à o n h ữ n g t h ậ p k ý v ừ a q u a . T à i n g u y ê n đ ã bị k h a i t h á c t r i ệ t đổ: k h o á n g s ả n e ạ n d á n ( l o ạ i t à i iiííuyO n k h ỏ n g t ự p h ụ c h ồ i), d ấ t v à r ừ n g (t à i n g u y ê n c ó t h ể t á i s i n h ) bị p h á h ọ a i ( l á n g k ể . v . v , . . d ẫ n d ế n c â n b ằ n g s i n h t h á i t ự n h i ê n bị v i p h ạ m , k h ủ n g h o ả n g s i n h t h á i clược b á o ctộng t r ê n q u y m ô t o à n c ầ u . N ư ớ c t a c ủ n g n h ư n h i ề u n ư ớ c d a n g p h á t t r i ể n c ó m a y m ắ n là d ư ợ c t h ừ a h ư ở n g k i n h n g h i ệ m c ủ a n h ữ n g n ư ớ c p h á t t r i ể n v ê x ử lý m ô i t r ư ờ n g . N h ư n g v ấ n d ê n à y t r ò n g t h ờ i g i a n g ầ n d â y mới đưỢc q u a n t â m , n ê n d ã c h ị u n h ữ n g t ổ n t h ấ t s i n h t h á i đ á n g k ể , t r o n g đó c ó v i ệ c p h á r ừ n g . C h ẳ n g h ạ n , n ă m 1 9 7 5 d i ệ n t í c h r ừ n g c h i c ò n 2 9 ,1 % ( t ấ t n h i ê n t á c n h â n p h á h ủ y n à y c ò n p h ả i k ể đ ế n c h ấ t đ ộ c h ó a h ọ c d o M ỹ r ả i ra t r o n g t h ờ i k ỳ c h i ế n t r a n h ) . T í n h đ ế n n ă m 1 9 9 2 t h ì tới 5 0% t r o n g s ố 1 9 t r i ệ u h a r ừ n g c ủ a n ư ố c t a đ ã bị p h á h ủ y . T r o n g bối c ả n h m ôi tr ư ò n g s in h th á i m a n g tín h c h ấ t to à n c ầ u và cấ p b ách , m ộ t k h o a h ọ c m ớ i ra đời: S inh thái người ( H u m a n E c o l o g y ) v à o n h ữ n g n ă m 6 0 . S i n h t h á i n g ư ờ i là m ộ t k h o a h ọc liê n n g à n h , c h u y ê n n g h iê n cứ u m ôi tư ơ n g tá c lu ô n lu ô n đ ộ n g g iữ a con n g ư ờ i v à m ô i t r ư ờ n g s ố n g c ủ a h ọ , đ ả m b á o c h o c u ộ c s ố n g t ồ n t ạ i v à p h á t t r iể n ; c ầ n l ư u ý rằn g, con người nói ở đ âv không phải là n h ữ n g cá th ể r iê n g rẽ m à là quần th ể 117
( p o p u l a t i o n ) , m à q u ầ n t h ể lớ n n h ấ t l à c ả l o à i n g ư ờ i, m ộ t t ổ c h ứ c c a o c ủ a s i n h giớ i. N h ư v ậ y , b ộ m ô n S in h th á i n gư ờ i c h u y ê n n g h iê n cứ u m ối tư ơ n g tá c g iữ a các q u ầ n th ể người v ớ i c á c h ệ s i n h t h á i m à t r o n g đ ó h ọ v ừ a là đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u lạ i v ừ a là c h ủ t h ể . II. M ối q u a n h ệ g iữ a s in h h ọ c , v ă n h ó a và tiế n h ó a tiịỊười S i n h h ọ c , v ă n h ó a v à t i ế n h ó a n g ư ờ i t h u ộ c n h ữ n g l ĩ n h vực; c ủ a k h o a h ọ c x ã h ộ i v à k h o a h ọ c t ự n h i ê n , s ự p h â n c h i a c á c c h u y ê n n g à n h n h ư t r ê n c h ỉ là t ư ơ n g đ ò i. B ở i lẽ. n g h i ê n c ứ u c o n n g ư ờ i t r ê n q u a n đ iể m s in h th á i, th ì ắ t p h ả i đặt h ọ tr o n g hộ s i n h t h á i m à c o n n g ư ò i là t h à n h p h ầ n tr o n g đó, s ự tồ n tạ i và p h á t tr iể n c ủ a con n gư ờ i p h ả i x é t d ế n m ối t ư đ n g t á c h a i c h i ề u g i ữ a h ọ v ó i m ô i t r ư ờ n g s ố n g : m ô i t r ư ờ n g t ự n h i ê n v à v ă n h ó a - x ã h ộ i. C o n n g ư ờ i l à m ộ t s i n h v ậ t t r o n g lố p đ ộ n g v ậ t c ó v ú đ ã đ ư ợ c k h o a h ọ c c h ứ n g m i n h . N h ư n g n ế u c o i h ọ v à c á c h ứ n g x ử c ủ a h ọ g i ố n g n h ư đ ộ n g v ậ t có v ú l à s a i l ầ m . B ởi lẽ , con người là m ột sinh thê văn hóa ■xã hội ( B i o s o c i o c u l t u r a l B e i n g ) . N g h ĩ a là , n h â n t ố q u y ế t đ ị n h n h ữ n g ứ n g x ử v à đ i ề u h ò a m ố i q u a n h ộ c ủ a h ọ với m ô i t r ư ồ n g x u n g q u a n h c h í n h là v ă n ' h ó a - x ã h ộ i. 0 m ộ t r a n h g i ớ i n h ấ t đ ị n h , c ó t h ê x e m v ă n h ó a - x ã h ộ i d ộ c l ậ p vói s i n h h ọ c , n h ư n g g i ữ a h a i m ô i q u a n h ệ n à y có q u a n h ệ m ậ t t h i ế t vớ i n h a u . C o n n g ư ờ i v ừ a c ó t h ừ a kô' v ề cơ t h ê q u a v ố n gíín ( g e n o m ) lạ i v ừ a c ó t h ừ a k ế c á c di s ả n v à n h ó a - x ã h ộ i: l o ạ i t h ừ a k ế p h i cơ t h ể . về m ặ t s i n h h ọ c , g e n o t y p c ủ a c á t h ể b ị giớ i h ạ n b ở i 3 l o ạ i r à n g b u ộ c , t ừ g ầ n đ ế n x a là; g e n o t y p c ủ a c h a , m ẹ ; v ố n g e n c ủ a c ộ n g d ồ n g giới h ạ n b i ê n đ ộ b i ế n t h i ê n c ủ a a l e n q u a g i a o t ử c ủ a bố, m ẹ v à c ủ a lo à i. Đ ố i với đ ộ n g v ậ t , cỏ t h ể x ả y r a c á c t r ư ờ n g hỢp b ấ t t h ư ờ n g vở i la i k h á c lo à i, n h ư n g ở n g ư ờ i t h ì t r ư ờ n g h ợ p n à y k h ô n g x ả y ra. K ế th ừ a v ă n h ó a - x ã hội k h ô n g g iố n g k ế th ừ a s in h học. S ự k ế th ừ a n à y đưỢc t h ể h i ệ n v à p h á t t r i ể n t r o n g q u á t r ì n h p h á t t r i ể n v à t i ế n h ó a c ủ a x ã h ộ i, t r o n g d ó có t h ể t i ế p t h u s ự h i ể u b i ế t c ủ a c ộ n g đ ồ n g , c ủ a x ã h ộ i, t h ậ m c h í c ủ a c ả n h â n lo ạ i troiiịx q u á k h ứ c ù n g n h ư t r o n g h i ệ n t ạ i n h ằ m đ ị n h h ư ớ n g c h o t ư ơ n g lai. N ế i i k ỏ t h ừ a s i n h h ọ c c h i đưỢc x á c đ ị n h t r ự c t i ế p b ởi v ố n g e n c ủ a c h a , m ẹ th ì k ế t h ừ a v ă n h ó a - x ã h ội là c h ứ c n ă n g c ủ a c ả g i a đ ì n h v à x ã h ộ i, t h ậ m c h í c ó k h i c h a m ẹ k h ô n g q u y ế t ( ỉ ị n h đưỢc. ó m ỗi cá th ổ n g ư ờ i đưỢc h ì n h t h à n h k h ô n g c h ỉ m a n g tr ô n m ì n h n h ừ n g đ ặ c t r ư n g c ủ a c ả c h a , m ẹ m à cò n m a n g d ấ u ấ n c ủ a xã hội tr o n g ứ n g xử v ă n hóa. N h ư v ậ y . g i ữ a h a i q u á t r ì n h t h ừ a k ế t r ô n d â y k h ô n g đ ồ n g n h ấ t , n h ư n g c h ú n ị ỉ c ó m ỏl q u a n h ệ m ậ t t h i ế t v à c ù n g t ồ n t ạ i ở c o n n g ư ờ i. C h í n h h a i m ặ t n à y đ ã q u y ế t d ị n h m ố i tư ơ n g tá c g iữ a co n n gư ờ i v à m ô i trư ờ n g. Có t h ể k h ẳ n g đ ịn h ràng: k h ô n g m ột h oạt đ ộ n g n à o c ủ a c o n n g ư ờ i i n à k h ô n g là m ộ t q u á t r ì n h s i n h h ọ c m a n g d ấ u ấ n v ă n h ó a - x ã hội t r o n g đ ó , l i ê n q u a n đ ế n s ự l ự a c h ọ n t h ứ c ă n , k i ô n g k h e m , p h o n g t ụ c , t ậ p q u á n , . . . d ố i với m ỗ i n g ư ờ i v à m ỗ i c ộ n g đ ồ n g n g ư ờ i. T r o n g k h i t h ấ y rõ m ô i q u a n h ộ m ậ t t h i ế t g i ữ a s i n h h ọ c v à v ă n h ỏ a - x ã h ộ i. th ì d ồ n g t h ờ i c ù n g k h ô n g n ê n đ ồ n g n h ấ t g i ữ a h a i q u á t r ì n h n à y . C h a n g h ạ n , c h i ụ i g tộ c , m à u d a , h ì n h d ạ n g , t ầ m v ó c cơ t h ố , . . . t h u ộ c p h ạ m t r ù s i n h h ọ c, n h ư n g d ự a v à o c á c (lặc d iỏ in i r ê n 118
d ể p h A n b i ệ t d ố i x ử t h e o s ắ c tộ c r à v ế t h ê xáí' l ả n t i n h t h ầ n t h ì lạ i thucM' p h ạ m t r ù t h ứ h a i. Như vậy. sinh họ(* và vãn hóa (ỉ n^Lídi (lã í ùng phát triổn. biôn dôi và tiên hóa thoo rùnịX doạn l ị c h s ứ . O i ừ a c o n n ^ i í ù i h i ê t t h ê t íUí c ỏ n g c ụ . í ' ỏ l a o đ ộ n g v à t ư d u y t r ừ u tưỢ ng v ớ i l i n h c h ư í ỉ n ^ - d ộ n g v ậ t t i ố n t h â n c ủ a lo à i n ^ ư ờ i - cũuịĩ k h ô n g c ó m ộ t r a n h ^iởi n ^ ă n c á c h t u y ệ t đ ô i v à v ă n h ó a - x à hội (‘ũ n ^ c*hí là m ặ t t h ê h i ệ n c ủ a m ộ t s ả n p h ẩ m v ạ t chất hữu cơ p h á t t r i ể n , t i ế n h ó a ỏ m ứ c c a o m à t i ê u b i ể u là n ã o bộ. Q u á t r ì n h k h a i t h á c m ô i t r ư ò n g s i n h t h á i v à s ự t h í c h lì^ h i vỏi d i ế u k iộ n s ố n g , d ặ c b i ệ t b u ổ i đ ầ u , là n g u v ê n n l i â n s â u x a d ẫ n d ô n n h ữ n g t i ê n bộ v a n h ỏ a - x ã h ộ i c ủ a l o à i n g ư ò i . Đ ó là m ẩ m m ô n g c ủ a m ộ t lo ạ i t h í c h n g h i m ớ i, t h í c h n g h i v ã n h ỏ a vỏi m ỏ i t r ư ờ n g x à h ộ i, m à n ộ i d u n g t h ế h i ộ n là n h ữ n g t h a y dổi t i ế n h ó a t r o n ^ h ì n h t h á i g ià i p h ẫ u ctỉ t h ể n g ư ờ i d é t h í c h n g h i với d i ế u k iộ n s ò n ^ m ổ i . d ả n tới h ì n h t h à n h p h ứ c h ộ s i n h t h á i -c h ứ c n ă n g và x u ấ t h iộ n n h ữ n g hoạt dộnịị v ă n hóa - x ã hội n g u y ê n th ủ y. Dòn^ tiến hóa tron^ l)ộ linh chương (Oi’(l() Prim ates) clản tỏi họ người (HominidatO diẽn ra suôt clệ Tam kỳ. rheo Sinion (1964) thi sự tách ra của H om inidae dã diền ra k h ô n g m u ộ n hờn ký M iò x en (k h o a n g 1 1 -2 0 t r i ệ u n ă m tr ư ớ c đ â y ) . V à t r o n g d i ế u k i ộ n m ó i trường Sống niởi của các Hominid đà làm nảy sinh phức hộ sin h lý - chức năng, hướng tới h o ạ t d ộ n g m a n g t í n h c h ấ t “t i ề n v ã n hóa". C ũ n g k h ó x á c d ị n h đ ư ợ c t ừ l ú c n à o x u ấ t h i ệ n cái gọi là vãn hóa. N h ư n g nhừng còng cụ (lá do người chê tạo, dược truyến lại th eo thòi í^ian v à k h ô n g g i a n , c ó t h ê co i là n h ữ n g s á n p h à m v ă n h ó a . N h ữ n g H o m in id đa ch ô tạo cỏn^^ c ụ là d ạ i d i ệ n ch í) n h ữ n K í‘íỉ t h ỏ v ã n h o a ( { ' u l l u i ‘e B(Miig). Th(M) D a r t . R. A t u y coi A u s t r a l o p i t h e c u s là l i n h c h ư ở n g c h ư a b i ô t chô^ t ạ o c ô n g c ụ , n h ư n g c ó t h ổ x o m h ọ là c h ủ n h â n c ủ a n iộ t n ô n v ã n h ó a s ơ t h ủ y : v ă n h ó a s ừ n g , x ư ơ n g ( o s t e o d o n t o k o r a n t i c c u l t u r o ) . vì h ọ d à b iỏ l s ử tlụ iì^ t h à n h t h ạ o c à n h c â y v à n h ữ n g d o ạ n x ư ớ n g . s ừ i i f ĩ d e s a n m ồ i. T ừ A u s t r a l o p i t h e c u s ílế n n g ư ờ i h i ệ n đ ạ i H o m o S a p i e n s h ì n h t h á i c ơ t h ế b i ế n d ố i k h á n h a n h . C h ỉ t r o n ^ v ò n g m ộ t t r iộ u n ă m , n à o b ộ lớ n g ấ p d ô i. N h ư n g b i ế n đ ố i v ề v a n h ó a - x à h ộ i t h ì n h a n h g ấ p n h i ê u l ầ n . T i ế p d ó , c h ọ n lọ c t ự n h i ê n y ê u d ầ n v à t h a y b à n g c h ọ n lọc v ă n h ó a - x ã h ộ i. C o n n g ư ờ i t h í c h n g h i v à ứ n g x ử c h ủ y ế u k h ô n g b ằ n g cơ c ấ u cli t r u y ề n , m à n h ờ t í c h l ù v k i n h n g h i ệ m v à t h à n h p h ẩ m v à n h ó a v ả m ố i q u a n h ệ g i ữ a s i n h h ọ c v à v ă n h ó a - x ă hội c ó n h ữ n g n é t r i ê n g : t i ô n h ó a s i n h h ọ c n h ư ờ n g c h ỗ c h o t i ê n h ó a v ã n h ó a - x ã h ộ i. III. T ín h c h ấ t đ ặ c t r ư n g c ủ a h ệ s in h th á i B ấ t k ỳ m ộ t h ệ s i n h th á i n à o c ũ n g có các tín h c h ấ t đ ặ c t r ư n g s a u đây: 1. C â n b ằ n g s in h th á i H ệ s i n h t h á i là m ộ t đ ơ n v ị n g h i ê n c ứ u c ủ a m ô i t r ư ò n g . N ó i c h u n g , d ù l à h ệ s i n h t h á i n à o đi n ữ a , th ì nó c ũ n g gồm h ai th à n h p h ẳn : m ôi tr ư ờ n g v ậ t lý x u n g q u a n h v à q u ầ n x ã 119
:'ih vật. trong đó diễn biên mối (Ịuan hộ giữa các nhân tố của lừng thành phần và giủa Ii;u t h à n h p h ầ n v ố i n h a u t h e o t h ò i ‘ĩ i a n v à k h ô n g g i a n . T u y n h i ô n , t ù y t h o o m ứ i ’ (lộ t l i ê h iện củ a xu h ư ớ n g này, m à m ôi qua 1 hệ trô n còn p h ụ t h u ộ c v à o t í n h c h ấ t v à m ứ c ct ộ p h á t tr iổ n c ủ a h ộ s i n h th á i. - Đ ỏì với h ệ sinh th a i tré. nói c Iiinfĩ là ít ôn c ỉịn h , khi xay ra sự vố ỏ một khâu h(jẠ( m ộ t k h u v ự c n à o d ó Iron ị; h ệ , ciiu trút' iliín g i a i i , s ô lượiiK c á t t h ê lo ạ i it v ề s ỏ lư ợ iiịi t ai' ca t h ể t r o n g m ỗ i t h ổ l o ạ i. Vì v ậ y , n h ử n f ĩ q u a n h ộ v à tư(ínK t á c l a n n h íiu ^ i ử a CÍU' y ế u ló t h à n h p h ầ n k h ô n g p h ứ c t ạ p . H ộ t h ố n g m à n f ĩ lư ớ i c á c d â y t r u y ề n t h ứ c ă n c ũ n f í clơn fíiaii C á c r ừ n tỉ m ớ i k h ô i p h ụ c , r ừ n g t r ổ n ^ m ỏ i là đ ạ i i l iộ n c h o h ộ s i n h t h á i lo ạ i n à y . - Hệ sinh thái trưởng thành t h ì s ô l ư ợ n g c á c t h ổ l o ạ i v à r á t h ể c ủ n ị ĩ t ă n g , q u a n h ộ và tư ơ i i ị í t á c g i ử a (.-ác n h â n t ố tron^ĩ h ộ tr d n ô n p h ứ c t ạ p h ó a . D o sô' lu ọ n fĩ v à t í n h d a (lạnị^ c ủ a t h ồ l o ạ i , c á t h ổ , c á e m ố i l i ê n h ộ v à l á c d ộ n g , ả n h h ư ở n g t ư d n g h ỗ l ẫ n n h a u , n ô n tlù 10 x ả y ra m ộ t s ự t á c n g h ẽ n ở m ộ t c o n d ư ờ n g n à o d ó. h o ặ c s ự m ấ t c â n b ằ n g ở m ộ t k h u v ự c n h ấ t đ ị n h t h ì c ũ n ^ k h õ i i ị í fíAy n ô n s ự rối l o ạ n c h u n g c ủ a t o à n b ộ h ộ s i n h t h á i , s ự t ồ n tại c ủ a n ó c ù n g k h ô n g bị đ e d ọ a , m à li'á i lạ i s ự c â n b ằ n g c ú a h ộ v ẫ n clược d u y trì v ề c ó b;ui. Đ ó là n h ữ n ^ m ặ t ư u t h ố c ủ a h ộ s i n h th .i i trưrìno; t h à n h s o với hộ s i n h t h á i i r ẻ . Kừn.u n g u y ê n s i n h là m ộ t đ ạ i t l i ệ n c h o l o ạ i h ộ s i n h t h á i t r ư ỏ n f ĩ t h à n h . N h ử n g d i ế u d ã t r ì n h b à y t r ê n cláv c h ứ n g t ỏ t r o n g h ộ s i n h t h á i ró m ỏ i q u a n h ộ n h â n q u ả g i ữ a t í n h ổ n clịn h v à t í n h phoi'.'; p h ú . ila clạnt' v ề t í n h ti'ạnfí. vê' t h ổ l o ạ i tr ơ n ịí t h à n h p h ầ n đ ặ c b i ệ t là s i n h tíiỏi v à s ự lu n t ạ i m ộ t h ệ s i n h t h á i t r o n g m ộ t t h ò i g i a n t ư ơ n ịí d à i. í t x á y ra n h ữ n g b i ế n đ ổ i lon là t h ô h i ệ n s ự p h á t ti i ể n v à t r ư ỏ n g t h à n h c ủ a h ệ v à ỏ d â y c â n b à n g s i n h t h á i dưỢc d u y trì, 2. Thích nghi sinh thái K h i c á c n h â n t ố t h à n h p h ầ n t r o n g h ệ s i n h t h á i , đ ặ c b i ệ t là n h â n t ô h ữ u s i n h , p h ù h ợ p vớ i n h ử n g d i ề u k i ệ i c ủ a m ỏ i t r ư ờ n g , t h ì n g ư ờ i t a n ó i d ó là s ự t h í c h n g h i s i n h t h á i . S ự t h í c h n g h i n à y t ạ o ra v à b i ê u h i ệ n q u a c â n b à n g s i n h t h á i . C â n b ằ n g v à t h í c h n g h i s i n h t h á i k h ô n g c ó n g h ĩ a là b â l b i ế n . V ì lẽ c á c đ ặ c t r ư n g n à y k h ô n g x u ấ t h iệ n n g ẫ u n h iô n , m à có q u á tr ìn h p h á t s in h v à p h á t tr iể n t h ô n g q u a con d ư ờ n g d ộ t b i ế n v à c h ọ n lọc. C h í n h s ự c h ọ n lọ c n à y d ã tiio ra cd c h ê t h í c h n g h i c ủ a cơ t h ê với m ô i t r ư ờ n g m ớ i. i l á n d ầ n t h e o t h ò i í ,i a n h ì n h t h à n h n h ữ n g đ ặ c t r ư n g m ố i c ủ a cơ t h ê v à q u ầ n t h ô p h ù h ợ p . d ẫ n d ế n m ộ t t h ó c â n b à n g v à ô n ctịnh t ư ư n g d ô l c ú a h ộ s i n h t h á i . V ố i cd c h ế v ậ n d ộ n g c ủ a h ệ s n : l i t h á i n h ư t r ê n , k h i m à m ô i t r ư ờ n g c ó s ự t h a y d ô i lớn v ề cả q u y m ô v à tín h c h â t, th ì a c t h à n h p h ầ n c ủ a g iớ i h ữ u s i n h t r o n g h ệ c ũ n g t h a y clôi t h e o , d ẫ n t i ế n h ì n h t h à n h s ụ l â n b ằ n g v à t h í c h n g h i t r o n g đ i ể u k i ệ n m ớ i. K ế t q u ả là h ộ s i n h t h á i c ủ n g b ị t h a y đ ổ i. T l . e o c á c h đ ó , c ù n g v â i t h ò i g i a n v à k h ô n g g i a n , h ệ s i n h t h á i m ớ i đưỢc h ì n h t h à n h , p h á t t n ể n v à t i ế n h ó a t h e o h ư ớ n g l à m t h ỏ a m ã n đ ò i s ố n g , d ặ c b iệ t 20