Giáo trình Tiếp cận bền vững trong các dự án phát triển nông thôn: Phần 2

CHƯƠNG 5: TÀI CHÍNH TRONG CÁC DỰ ÁN PHÁT<br /> TRIỂN NÔNG THÔN<br /> <br /> Các dự án phát triên nông thôn rất đa dạng, từ cấp nước và vệ sinh, đường giao thông,<br /> hệ thống điện, quy hoạch sử dụng đất đến trường học và các cơ sở dịch vụ công cộng<br /> khác. Chương này đề cập chủ yếu đến các vấn đề tài chính và hoàn chi phí của các dự<br /> án cấp nước và vệ sinh nông thôn để giải thích và minh họa các nguyên tắc cơ bản.<br /> Những nguyên tắc này có thể áp dụng cho các dự án và các loại dịch vụ khác với một<br /> số điều chỉnh phù hợp với đặc thù của từng loại dự án và dịch vụ.<br /> 5.1. Nước là một loại hàng hóa<br /> Chương trình nghị sự 21 và Các nguyên tắc Dublin đưa khái niệm coi nước là một loại<br /> hàng hóa thành một chương trình nghị sự toàn cầu. Khái niệm này đã được chấp nhận<br /> một cách rộng rãi trên toàn thế giới. Tuy nhiên, đang tồn tại những sự lẫn lộn có cơ sở<br /> về nghĩa chính xác của một số nguyên tắc. Nhiều trong số những người không chuyên<br /> về kinh tế không hiểu rõ các hàm ý của các khái niệm "Nước là một loại hàng hóa kinh<br /> tế" hay "Nước là một loại hàng hóa kinh tế và xã hội". Rogers và các đồng sự (1998)<br /> đã giải thích những vấn đề này thông qua việc công thức hóa khái niệm nước là một<br /> loại hàng hóa và giải thích bằng các ví dụ thực tế các công cụ kinh tế có thể sử dụng<br /> để chi phối hiệu quả dùng nước về mặt kinh tế, xã hội và môi trường.<br /> 5.1.1. Ước tính chi phí sử dụng nước<br /> Có một số nguyên tắc chung trong việc đánh giá giá trị kinh tế của nước và các chi phí<br /> đi kèm với việc cung cấp nước. Thứ nhất, sự hiểu biết cặn kẽ về các chi phí liên quan<br /> đến việc cung cấp nước là các điểm mấu chốt. Thứ hai, từ việc dùng nước một người<br /> có thể tạo ra giá trị, các giá trị này có thể bị ảnh hưởng bởi độ tin cậy của việc cấp<br /> nước và bởi chất lượng nước. Các chi phí và giá trị này có thể được xác định một cách<br /> riêng rẽ hoặc thông qua phân tích của cả một hệ thống toàn vẹn. Trong bất cứ hoàn<br /> cảnh nào, mục tiêu sử dụng nước một cách bền vững đòi hỏi rằng giá trị và chi phí<br /> phải cân bằng nhau; tổng chi phí phải bằng giá trị sử dụng bền vững.<br /> Hình 5.1 mô tả bằng sơ đồ tổ hợp của các thành phần khác nhau của các chi phí. Ba<br /> khái niệm quan trọng được thể hiện trong sơ đồ này, đó là: Tổng chi phí cấp nước;<br /> Tổng chi phí kinh tế; và Tổng chi phí. Mỗi một thành phần được cấu thành bởi các yếu<br /> tố riêng biệt cần được giải thích thêm.<br /> • Tổng chi phí cấp nước<br /> <br /> 96<br /> <br /> Tổng chi phí cấp nước bao gồm các chi phí gắn liền với việc cung cấp nước cho khách<br /> hàng chưa kể đến các phụ phí hoặc các sử dụng khác của nguồn nước. Tổng chi phí<br /> cung cấp nước bao gồm 2 thành phần riêng rẽ: Chi phí vận hành và duy tu, và giá vốn.<br /> Cả hai thành phần này đều phải được đánh giá như tổng chi phí kinh tế của các nhập<br /> lượng.<br /> Chi phí vận hành và duy tu: Các chi phí này gắn liền với vận hành hàng ngày của hệ<br /> thống cấp nước. Các chi phí thường gặp bao gồm chi phí mua nước thô, điện để bơm,<br /> nhân công, các vật liệu sửa chữa và chi phí đầu vào cho việc quản lý và vận hành các<br /> bể chứa, trạm xử lý và phân phối nước. Trong thực tế ít có sự tranh cãi về cách xác<br /> định chi phí vận hành và duy tu.<br /> Giá vốn: Chi phí này phải bao gồm các chi phí sử dụng vốn và lãi gắn liền với các hồ<br /> chứa, các trạm xử lý nước, các hệ thống chuyển và phân phối nước.<br /> • Tổng chi phí kinh tế<br /> Tổng chi phí kinh tế là tổng của chi phí cấp nước, chi phí cơ hội gắn liền với việc sử<br /> dụng cho các mục tiêu khác của cùng một nguồn nước và những phụ phí kinh tế áp đặt<br /> lên những người dùng nước khác do việc tiêu thụ nước của một người dùng nước cụ<br /> thể nào đó.<br /> Chi phí cơ hội: Chi phí này tính đến thực tế rằng bằng việc tiêu thụ nước, người dùng<br /> nước này gây khó khăn cho những người dùng nước khác. Nếu những người dùng<br /> nước khác có một giá trị nước cao hơn thì xã hội phải chịu một chi phí cơ hội do sự<br /> phân bổ nguồn nước không hợp lý này gây ra. Chi phí cơ hội chỉ bằng không khi<br /> không có bất kỳ một mục tiêu dùng nước nào khác hoặc hoàn toàn không xảy ra sự<br /> khán hiếm nước. Việc bỏ qua chi phí cơ hội đánh giá thấp giá trị của nước, dẫn đến<br /> những thất bại trong đầu tư và gây ra sự phân bổ không rất hợp lý tài nguyên nước<br /> giữa các hộ dùng nước.<br /> <br /> 97<br /> <br /> Các phụ phí<br /> môi trường<br /> <br /> = GIÁ TRỊ<br /> BỀN VỮNG<br /> TRONG SỬ<br /> DỤNG<br /> <br /> Các phụ phí<br /> kinh tế<br /> TỔNG CHI<br /> PHÍ<br /> Chi phí cơ hội<br /> <br /> Giá vốn<br /> Chi phí<br /> O&M<br /> <br /> TỔNG CHI<br /> PHÍ KINH<br /> TẾ<br /> <br /> Tổng<br /> chi phí<br /> cấp<br /> nước<br /> <br /> Hình 5.1: Các nguyên tắc chung cho chi phí của nước<br /> (Rogers et al., 1998)<br /> Các phụ phí kinh tế: Phụ phí kinh tế phổ biến nhất là các phụ phí đi kèm với các tác<br /> động của ngăn nước/lấy nước ở thượng lưu hoặc của việc xả nước ô nhiễm xuống hạ<br /> lưu. Có cả các phụ phí kinh tế liên quan đến việc khai thác quá mức hoặc gây nhiễm<br /> bẩn các nguồn nước chung (hồ chứa, nước ngầm). Các phụ phí kinh tế có thể dương<br /> hoặc âm, và việc đặc trưng hóa từng tình huống cụ thể để đánh giá các phụ phí này và<br /> điều chỉnh tổng chi phí là một việc quan trọng.<br /> Phụ phí dương xảy ra, ví dụ, khi tưới mặt đồng thời thỏa mãn yêu cầu bốc thoát<br /> hơi nước của cây trồng và tái bổ sung cho nguồn nước ngầm. Việc tưới nước<br /> khi đó một cách có hiệu quả đã cung cấp dịch vụ bổ sung nước ngầm. Tuy<br /> nhiên hiệu quả thực của "dịch vụ bổ cập nước ngầm" này sẽ phụ thuộc vào cân<br /> bằng tổng thể giữa tổng lượng bổ cập và tốc độ khai thác nước ngầm.<br /> Phụ phí âm có thể áp đặt các chi phí cho người dùng ở hạ lưu nếu như nguồn<br /> nước tưới hồi quy bị nhiễm mặn.<br /> • Tổng chi phí<br /> Tổng chi phí dùng nước bằng tổng của tổng chi phí kinh tế và các phụ phí về môi<br /> trường. Các chi phí này phải được xác định dựa trên những thiệt hại về môi trường do<br /> việc dùng nước gây ra hoặc ở dạng chi phí xử lý nước để đạt được chất lượng nước<br /> ban đầu.<br /> <br /> 98<br /> <br /> Phụ phí môi trường: Là các chi phí gắn liền với việc đảm bảo sức khỏe cộng đồng và<br /> hệ sinh thái. Bởi vậy nếu việc ô nhiễm nguồn nước làm tăng chi phí sản xuất và tiêu<br /> thụ nước ở hạ lưu thì đó là các phụ phí kinh tế, nhưng nếu nó gây các tác động xấu đến<br /> sức khỏe cộng đồng hoặc hệ sinh thái thì đó là các phụ phí môi trường.<br /> 5.1.2. Các thành phần của giá trị nước<br /> Để cân bằng kinh tế, giá trị của nước được đánh giá bằng giá trị sử dụng phải vùa bằng<br /> tổng chi phí sử dụng nước. Tại điểm cân bằng này, mô hình kinh tế cổ điển biểu thị<br /> rằng phúc lợi xã hội được tối đa hóa. Trong thực tế, giá trị sử dụng nước được trông<br /> đợi thường cao hơn tổng chi phí ước tính do những khó khăn trong ước tính các phụ<br /> phí môi trường khi tính toán tổng chi phí. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp giá trị sử<br /> dụng nước có thể thấp hơn tổng chi phí, tổng chi phí kinh tế hoặc ngay cả tổng chi phí<br /> cấp nước. Điều đó xảy ra do các mục tiêu chính trị và xã hội được đặt cao hơn mục<br /> tiêu kinh tế.<br /> Giá trị thiết yếu<br /> <br /> Điều chỉnh cho các mục<br /> tiêu xã hội<br /> Hiệu ích thực của việc<br /> sử dụng gián tiếp<br /> <br /> TỔNG GIÁ TRỊ<br /> GIÁ TRỊ<br /> KINH TẾ<br /> <br /> Hiệu ích thực của dòng<br /> chảy hồi quy<br /> Giá trị đối với người<br /> dùng của nước<br /> <br /> Hình 5.2: Các nguyên tắc chung cho giá trị sử dụng của nước<br /> (Rogers et al., 1998)<br /> Hình 5.2 mô tả bằng sơ đồ các thành phần của giá trị trong sử dụng của nước, giá trị<br /> này bằng tổng của các giá trị kinh tế và giá trị thiết yếu. Các thành phần của giá trị<br /> kinh tế bao gồm:<br /> - Giá trị đối với người dùng của nước<br /> - Các hiệu ích thực của dòng chảy hồi quy<br /> - Các hiệu ích thực của việc sử dụng gián tiếp<br /> - Các điều chỉnh cho các mục tiêu xã hội<br /> • Giá trị kinh tế<br /> <br /> 99<br /> <br /> -<br /> <br /> Giá trị đối với người dùng của nước: Đối với các hộ dùng nước công nghiệp và<br /> nông nghiệp giá trị đối với người dùng của nước tối thiểu bằng giá trị biên của<br /> sản phẩm. Đối với dùng nước cho sinh hoạt, mức độ tự nguyện chi trả cho việc<br /> sử dụng nước biểu thị biên dưới của giá trị của nước.<br /> Các hiệu ích thực của dòng chảy hồi quy: Dòng chảy hồi quy từ các hộ dùng<br /> nước nông nghiệp, công nghiệp và đô thị tạo thành một yếu tố quan trọng của<br /> các hệ thống thủy văn, bởi vậy tác động của các dòng chảy hồi quy phải được<br /> tính đến khi đánh giá giá trị và chi phí của nước.<br /> Các hiệu ích thực của việc sử dụng gián tiếp: Ví dụ điển hình về hiệu ích sử<br /> dụng gián tiếp xảy ra với các hệ thống tưới, các hệ thống này cung cấp nước<br /> cho các mục đích sinh hoạt và chăn nuôi, điều đó có thể dẫn đến việc cải thiện<br /> điều kiện sức khỏe và tăng thu nhập của các hộ nông dân nghèo.<br /> Các điều chỉnh cho các mục tiêu xã hội: Đối với việc dùng nước trong sinh<br /> hoạt và nông nghiệp, có thể có sự điều chỉnh giá trị để phục vụ các mục tiêu xã<br /> hội, ví dụ: xóa đói giảm nghèo, tạo công ăn việc làm và an ninh lương thực.<br /> Những điều chỉnh này phải được tính đến để thể hiện các mục tiêu xã hội khác<br /> nhau.<br /> <br /> -<br /> <br /> -<br /> <br /> -<br /> <br /> • Giá trị thiết yếu<br /> Các hiệu ích được chia thành hai nhóm chính: Các giá trị đối với người dùng hiện tại<br /> và Các giá trị thiết yếu. Các giá trị đối với người dùng hiện tại lại được chia thành hiệu<br /> ích trực tiếp và hiệu ích gián tiếp. Các giá trị thiết yếu thường khó định nghĩa và xác<br /> định, tuy nhiên trong nhiều trường hợp có thể coi như các giá trị phụ thêm của việc sử<br /> dụng tài nguyên.<br /> Tại sao người sử dụng phải trả tiền cho các dịch vụ nước và vệ sinh:<br /> -<br /> <br /> Quỹ vốn sẵn có không đủ để đáp ứng đầy đủ cho các chi phí và hoạt động<br /> Quỹ công cộng sẵn có không đủ để đáp ứng các chi phí tái diễn<br /> Sự can thiệp và kiểm soát của nhà nước đã được chứng minh là kém hiệu quả<br /> và ít hiệu lực<br /> Hiệu ích kinh tế và xã hội của điều kiện cấp nước và vệ sinh được cải thiện là<br /> quá gián tiếp để có thể đảm bảo rằng các dịch vụ này nên được cung cấp<br /> miễn phí<br /> Việc trợ cấp làm mất đi quyền hạn của người dùng thông qua việc từ chối các<br /> lựa chọn của họ<br /> Trợ cấp không khuyến khích tính hiệu quả của chi phí (cost-effectiveness) và<br /> việc phát triển của các giải pháp rẻ tiền.<br /> Bằng chứng của nhu cầu và mức độ tự nguyện chi trả là rất rõ rệt với rất nhiều<br /> người nghèo đang trả với giá khá cao cho các loại dịch vụ<br /> Các phí sử dụng được điều tiết hợp lý sẽ đảm bảo rằng người nghèo sẽ phải<br /> trả ít hơn cho các dịch vụ tốt hơn<br /> Việc trả tiền làm tăng cảm giác của giá trị và cam kết trong số những người sử<br /> dụng<br /> Việc chi trả của người dùng tối đa hóa sự sử dụng của các nguồn vốn sẵn có<br /> Việc chi trả của người dùng cải thiện chất lượng cung cấp dịch vụ<br /> <br /> 100<br /> <br />