Giáo trình Văn học Việt Nam: Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX: Phần 2 - Nguyễn Lộc

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:154

Thêm vào BST

Báo xấu

318
lượt xem 91
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Văn học Việt Nam - Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX sẽ giới thiệu đến người học nội dung chính về tác giả và tác phẩm tiêu biểu như: Chinh phụ ngâm, Hoàng Lê Nhất Thống Chí, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Văn học Việt Nam: Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX: Phần 2 - Nguyễn Lộc

PhÇn Ii T¸c gi¶ vµ t¸c phÈm tiªu biÓu CH−¬NG MéT CHINH PHô NG¢M I - TIÓU Sö §ÆNG TRÇN C«N, T¸C GI¶ CHINH PHô NG¢M Ng−êi viÕt Chinh phô ng©m b»ng H¸n v¨n lµ §Æng TrÇn C«n. Cho ®Õn nay, chóng ta biÕt ®−îc vÒ cuéc ®êi cña §Æng TrÇn C«n cßn qu¸ s¬ sµi. Theo Phan Huy Ých trong Dô Am ng©m tËp, Phan Huy Chó trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, nhÊt lµ theo Ph¹m §×nh Hæ trong Tang th−¬ng ngÉu lôc, ng−êi viÕt t−¬ng ®èi nhiÒu h¬n vÒ §Æng TrÇn C«n, vµ giíi thiÖu §Æng TrÇn C«n lµ b¹n cña bè m×nh, th× §Æng quª ë lµng Nh©n Môc (tôc goi lµ lµng Mäc), huyÖn Thanh Tr×, phÝa t©y thµnh Th¨ng Long, lµ ng−êi sèng cïng thêi víi chóa Uy V−¬ng TrÞnh Giang, nghÜa lµ vµo kho¶ng nöa ®Çu thÕ kû XVIII, nh−ng cô thÓ «ng sinh n¨m nµo vµ mÊt n¨m nµo kh«ng thÊy nãi râ(1). Thuë nhá §Æng TrÇn C«n rÊt ch¨m häc. “Trong kho¶ng tr−êng èc, v¨n ch−¬ng cña «ng tiÕng lõng thiªn h¹”(2). BÊy giê kh«ng râ v× giÆc gi· hay v× bÖnh tËt cña chóa TrÞnh Giang mµ kinh thµnh ban ®ªm cÊm löa rÊt ngÆt, §Æng TrÇn C«n ph¶i ®µo hÇm xuèng ®Êt ®Ó ®äc s¸ch, lµm bµi. ¤ng thi H−¬ng ®Ëu h−¬ng cèng vµ háng kú thi Héi. TÝnh «ng ®Ònh ®oµng phãng tóng, “kh«ng muèn rµng buéc vÒ chuyÖn thi cö”, «ng nhËn chøc huÊn ®¹o ë mét tr−êng phñ, sau ®æi sang chÝnh thøc lµm tri huyÖn Thanh Oai, tØnh Hµ §«ng cò, nay thuéc Hµ T©y. Cuèi cïng «ng chØ lµm ®Õn chøc Ngù sö ®µi chiÕu kh¸n råi mÊt. VÒ s¸ng t¸c v¨n häc, ngoµi Chinh phô ng©m lµ t¸c phÈm næi tiÕng, §Æng TrÇn C«n cßn mét lo¹t bµi th¬ ®Ò tranh t¸m c¶nh ®Ñp ë Tiªu T−¬ng (Tiªu T−¬ng b¸t c¶nh) vµ mét sè bµi phó nh− Tr−¬ng Hµn t− thuÇn l« (Tr−¬ng Hµn nhí rau thuÇn c¸ v−îc), Tr−¬ng L−¬ng bè y (Tr−¬ng L−¬ng ¸o v¶i), KhÊu m«n thanh (TiÕng gâ cöa),... Nh÷ng th¬ phó nµy nãi chung ®Ïo gät, trau chuèt, nh−ng kh«ng cã néi dung thiÕt thùc. Trong Tang th−¬ng ngÉu lôc, Ph¹m §×nh Hæ cßn chÐp §Æng TrÇn C«n lµ t¸c gi¶ cña truyÖn BÝch C©u kú ngé. Trong Chinh phô ng©m bÞ kh¶o Hoµng Xu©n H·n nãi «ng cã thÓ lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng truyÖn Tïng b¸ch thuyÕt tho¹i (KÓ chuyÖn vÒ c©y tïng, c©y b¸ch), Long hæ ®Êu kú (Rång vµ hæ ®Êu phÐp l¹) vµ KhuyÓn miªu ®èi tho¹i (Chã vµ mÌo nãi chuyÖn), tÊt c¶ ®Òu viÕt b»ng ch÷ H¸n. §Æng TrÇn C«n s¸ng t¸c Chinh phô ng©m vµo thêi gian nµo ? Phan Huy Chó trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ viÕt : “Chinh phô ng©m, 1 quyÓn. H−¬ng cèng §Æng TrÇn C«n so¹n. V× ®Çu ®êi C¶nh H−ng cã viÖc binh ®ao, c¶nh biÖt ly cña ng−êi ®i chinh thó khiÕn «ng (1) ¤ng Hoµng Xu©n H·n c¨n cø vµo : Mét lµ bøc th− cña §Æng TrÇn C«n göi cho Phan KÝnh mêi th−ëng xu©n. §o¸n tuæi «ng xÊp xØ tuæi Phan KÝnh (Phan KÝnh sinh n¨m 1715). Hai lµ, s¸ch Tang th−¬ng ngÉu lôc, trong truyÖn Bµ vî thø «ng NguyÔn KiÒu (NguyÔn KiÒu ¸ phu nh©n), viÕt vÒ §oµn ThÞ §iÓm, Ph¹m §×nh Hæ nãi cã lÇn §Æng TrÇn C«n ®Õn ®−a th− ra m¾t §oµn ThÞ §iÓm. Bµ §iÓm c−êi chÕ «ng lµ trÎ con. §oµn ThÞ §iÓm sinh n¨m 1705. KÕt hîp hai sù kiÖn l¹i, Hoµng Xu©n H·n ®o¸n §Æng TrÇn C«n "sinh vµo kho¶ng 1710 - 1720", «ng cßn ®o¸n §Æng TrÇn C«n mÊt vµo kho¶ng n¨m 1745 "thä ch−a ®Õn 40 tuæi". Xem Hoµng Xu©n Ho·n, Chinh phô ng©m bÞ kh¶o, NXB Minh T©n, Paris, 1953, tr. 14. (2) Ph¹m §×nh Hæ, Tang th−¬ng ngÉu lôc, b¶n dÞch, NXB V¨n ho¸, Hµ Néi, 1960, tr. 135. 45
c¶m xóc mµ lµm”(1). “§Çu ®êi C¶nh H−ng” lµ n¨m 1740. “ViÖc binh næi dËy” ë ®©y chØ phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa rÇm ré lóc bÊy giê. V¶ l¹i, ta biÕt thªm §oµn ThÞ §iÓm dÞch Chinh phô ng©m vµo kho¶ng tõ n¨m 1742 ®Õn n¨m 1744 lµ nh÷ng n¨m chång bµ ®i sø Trung Quèc. VËy cã thÓ tin ®−îc nh− «ng Hoµng Xu©n H·n tÝnh, lµ §Æng TrÇn C«n viÕt Chinh phô ng©m vµo nh÷ng n¨m 1741 - 1742(2). II - VÊn ®Ò dÞch gi¶ Chinh phô ng©m Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n ra ®êi lµ mét sù kiÖn quan träng trong ®êi sèng cña v¨n häc d©n téc lóc bÊy giê. Ng−êi ta chó ý nhiÒu ®Õn t¸c phÈm nµy ch¾c kh«ng ph¶i chØ v× nghÖ thuËt cña nã ®iªu luyÖn, mµ tr−íc hÕt v× Chinh phô ng©m thÓ hiÖn mét khuynh h−íng míi trong v¨n häc, mang râ nÐt dÊu Ên cña thêi ®¹i. Nh−ng Chinh phô ng©m l¹i lµ mét t¸c phÈm viÕt b»ng ch÷ H¸n gi÷a mét thêi ®¹i mµ ch÷ N«m ®ang ph¸t triÓn, nhiÒu ng−êi kh«ng b»ng lßng víi nguyªn t¸c cña nã, ®· t×m c¸ch dÞch nã ra tiÕng nãi d©n téc ®Ó mäi ng−êi cã thÓ th−ëng thøc ®−îc dÔ dµng. §ã lµ nguyªn nh©n ra ®êi nhiÒu b¶n dÞch quèc ©m Chinh phô ng©m. ¤ng Hoµng Xu©n H·n s−u tÇm ®−îc trong Chinh phô ng©m bÞ kh¶o c¶ th¶y b¶y b¶n dÞch vµ pháng dÞch Chinh phô ng©m, trong ®ã cã bèn b¶n b»ng thÓ song thÊt lôc b¸t vµ ba b¶n b»ng thÓ lôc b¸t cña c¸c dÞch gi¶ §oµn ThÞ §iÓm, Phan Huy Ých, B¹ch Liªn Am NguyÔn, NguyÔn Kh¶n vµ ba ng−êi n÷a, ch−a biÕt lµ ai(3). Trong sè b¶y b¶n dÞch vµ pháng dÞch nµy, b¶n l−u hµnh réng r·i nhÊt, vµ thµnh c«ng nhÊt mµ ngµy nay chóng ta vÉn ®äc do ai dÞch ? Tr−íc ®©y mäi ng−êi ®Òu cho b¶n Êy do §oµn ThÞ §iÓm dÞch. Trªn giÊy tr¾ng mùc ®en, ng−êi ®Çu tiªn kh¼ng ®Þnh vÊn ®Ò nµy lµ Vò Ho¹t. Trong bµi tùa b¶n Chinh phô ng©m bÞ lôc b»ng ch÷ N«m, Long Hoµ xuÊt b¶n, Hµ Néi, n¨m 1902 «ng viÕt : “T− tÝch : §Æng tiªn sinh së t¸c, §oµn phu nh©n diÔn ©m”... (Nhí x−a §Æng tiªn sinh lµm s¸ch Êy, §oµn phu nh©n diÔn ra quèc ©m). ë ®Çu b¶n cßn ghi : “Thanh Tr×, Nh©n Môc §Æng TrÇn tiªn sinh C«n trø. V¨n Giang, Trung Phó, §oµn phu nh©n diÔn ra quèc ©m” (¤ng §Æng TrÇn C«n ë lµng Nh©n, huyÖn Thanh Tr× viÕt. Bµ §oµn ThÞ §iÓm ë x· Trung Phó, huyÖn V¨n Giang diÔn ra quèc ©m). §Õn n¨m 1926, Phan Huy Chiªm, mét ng−êi trong hä Phan Huy göi th− cho t¹p chÝ Nam phong nãi b¶n dÞch Chinh phô ng©m l©u nay mäi ng−êi vÉn coi lµ cña §oµn ThÞ §iÓm, chÝnh lµ cña Phan Huy Ých, “hiÖn nhµ hä Phan cßn gi÷ ®−îc b¶n chÝnh võa ch÷ H¸n võa ch÷ N«m”. Kh«ng hiÓu v× lÏ g× sau ®ã kh«ng thÊy Phan Huy Chiªm c«ng bè b¶n nµy. Nh−ng khi §«ng Ch©u NguyÔn H÷u TiÕn ®¨ng tin trªn Nam phong(4) th× giíi nghiªn cøu ®Æt l¹i vÊn ®Ò Chinh phô ng©m. NhiÒu ng−êi ®· mÊt c«ng t×m tßi, kÕt qu¶ vÉn bÕ t¾c(5). N¨m 1953 «ng Hoµng Xu©n H·n xuÊt b¶n ë Pari cuèn Chinh phô ng©m bÞ kh¶o, lÇn ®Çu tiªn kh¼ng ®Þnh (1) Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, V¨n tÞch chÝ, b¶n dÞch tËp IV, NXB Sö häc, Hµ Néi, 1961, tr. 115. (2) Hoµng Xu©n H·n. S®d, tr. 16. (3) Ngoµi ra Hång LiÖt B¸ cßn pháng theo Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n viÕt Chinh phô ng©m còng b»ng ch÷ H¸n, nãi vÒ t©m sù cña ng−êi lÝnh ®i ®¸nh giÆc, nhí gia ®×nh. (4) Xem Nam phong, sè 106, th¸ng 6 n¨m 1926. (5) Xem Hoa B»ng, Tri t©n, sè 13, ngµy 23 - 9 - 1943, Tróc Khª Ng« V¨n TriÖn, TiÓu thuyÕt thø b¶y, sè 4, th¸ng 9 - 1944. ThuÇn Phong, Chinh phô ng©m gi¶ng luËn, NXB V¨n ho¸, Sµi Gßn, 1950, TrÇn Danh B¸, TÇm nguyªn t¹p chÝ, tËp 1, th¸ng 5 - 1954. 46
mét c¸ch døt kho¸t “t¸c gi¶ bµi v¨n N«m næi tiÕng kia lµ Phan Huy Ých” vµ môc ®Ých quyÓn s¸ch cña «ng “lµ chøng râ sù Êy, ®Ó ch÷a mét ®iÒu lÇm trong lÞch sö v¨n ch−¬ng n−íc ta”(1). §Õn n¨m 1964 ë Hµ Néi, L¹i Ngäc Cang tiÕp tôc lµm c«ng viÖc cña Hoµng Xu©n H·n vµ còng ®i ®Õn mét kÕt luËn nh− Hoµng Xu©n H·n(2). Trªn c¬ së nµo «ng Hoµng Xu©n H·n kh¼ng ®Þnh b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn ®ang l−u hµnh lµ b¶n cña Phan Huy Ých ? Mïa hÌ n¨m 1953, Hoµng Xu©n H·n ®−îc Phan Huy Chiªm göi cho mét b¶n Chinh phô ng©m diÔn N«m ®· phiªn ©m ra ch÷ La tinh, nãi lµ b¶n cña Phan Huy Ých. Hoµng Xu©n H·n thÊy b¶n nµy phÇn lín gièng b¶n ta th−êng biÕt, “nh−ng cã mét sè vÕ hoµn toµn kh¸c h¼n”. ¤ng cho r»ng ®ã lµ chøng cí “ch¾c ch¾n nhÊt” ®Ó kh¼ng ®Þnh b¶n nµy lµ cña Phan Huy Ých, bëi v× “c¸c vÕ Êy lµ nguyªn v¨n cña Phan Huy Ých khëi th¶o”. Hoµng Xu©n H·n cßn t×m thÊy trong Gia ph¶ hä Phan chÐp : “¤ng (nãi Phan Huy Ých) l¹i tõng diÔn Chinh phô ng©m khóc. Nay tõ c¸c bËc danh nh©n, v¨n sÜ, cho ®Õn trai g¸i th«n quª, ai mµ kh«ng ®äc”. Råi chÝnh b¶n th©n Phan Huy Ých, sau khi diÔn N«m Chinh phô ng©m cã lµm bµi T©n diÔn Chinh phô ng©m khóc thµnh ngÉu t¸c nãi râ quan ®iÓm diÔn N«m cña «ng. Phan Huy Ých tù tin b¶n dÞch cña «ng nãi râ ®−îc tÊm lßng cña t¸c gi¶ : “Tù tÝn suy minh t¸c gi¶ t©m”. Víi nh÷ng chøng cí nh− vËy, Hoµng Xu©n H·n ®i ®Õn kÕt luËn b¶n dÞch hiÖn hµnh cña Phan Huy Ých. Kh«ng nh÷ng thÕ, Hoµng Xu©n H·n l¹i cßn t×m thÊy trong mét b¶n diÔn N«m kh¸c mµ «ng gäi lµ B¶n B, ë ®Çu s¸ch cã ghi hai ch÷ “N÷ giíi” Hoµng Xu©n H·n cho “ý muèn nãi ®ã lµ ®µn bµ diÔn ca”. ¤ng nhËn xÐt thªm b¶n nµy “cã nhiÒu tõ cæ th−êng thÊy trong v¨n Lª”. Vµ kÕt luËn chÝnh b¶n nµy míi lµ cña §oµn ThÞ §iÓm. Hoµng Xu©n H·n lµm viÖc c«ng phu vµ nghiªm tóc. Cuèn Chinh phô ng©m bÞ kh¶o cña «ng cung cÊp cho ta nhiÒu tµi liÖu rÊt quý, nh−ng nh÷ng luËn cø cña «ng nh»m x¸c minh b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh lµ cña Phan Huy Ých th× míi chØ lµ nh÷ng kh¶ n¨ng, nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o tèt, chø ch−a thÓ c¨n cø vµo ®ã ®Ó kÕt luËn mét c¸ch døt kho¸t nh− thÕ ®−îc. Mét ng−êi nghiªn cøu thËn träng vÉn cã thÓ nghi ngê c¸i chøng cø “ch¾c ch¾n nhÊt” cña «ng, vÉn cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò vÒ møc ®é x¸c thùc trong viÖc ghi chÐp cña Gia ph¶. Vµ ngay bµi th¬ NgÉu t¸c cña Phan Huy Ých, mÆc dï quan ®iÓm diÔn N«m phãng tóng, rÊt phï hîp víi b¶n dÞch hiÖn hµnh, chóng ta vÉn cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò cã nhÊt thiÕt mét ng−êi nhËn thøc lý luËn ®óng th× hä thÓ hiÖn ®−îc nhËn thøc Êy b»ng s¸ng t¸c hay kh«ng ?, v.v. Cßn vÒ B¶n B mµ «ng nãi lµ cña §oµn ThÞ §iÓm, Hoµng Xu©n H·n cã mét nhËn xÐt quan träng lµ trong b¶n nµy cã nhiÒu tõ cæ th−êng thÊy trong v¨n ®êi Lª (mµ sau ®Êy trong phÇn chó thÝch t¸c phÈm «ng chó ý rÊt nhiÒu), nh−ng c¨n cø vµo hai ch÷ “n÷ giíi” ®Ó kÕt luËn “ý muèn nãi ®ã lµ ®µn bµ diÔn ca” th× hoµn toµn kh«ng cã c¨n cø, bëi v× ch÷ “giíi” trong B¶n B cã nghÜa lµ khuyªn r¨n, chø kh«ng ph¶i “giíi” lµ ranh giíi nh− “giíi phô n÷”. Mµ khuyªn r¨n phô n÷ th× hµ tÊt ph¶i lµ phô n÷. Lý V¨n Phøc ®· viÕt Phô ch©m tiÖn l·m ®ã lµ g× ? ViÖc x¸c minh v¨n b¶n tèt nhÊt lµ t×m l¹i nguyªn b¶n. §iÒu nµy kh«ng ph¶i hoµn toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng, nhÊt lµ ®èi víi b¶n cña Phan Huy Ých. nh−ng trong khi ch−a cã mét nguyªn b¶n nh− vËy, cÇn ph¶i tiÕn hµnh viÖc x¸c minh cho khoa häc. L¹i Ngäc Cang kÕ thõa (1) Hoµng Xu©n H·n, S®d, Tùa, tr. 7. (2) L¹i Ngäc Cang, Chinh phô ng©m (kh¶o thÝch vµ giíi thiÖu), NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1964. 47
nh÷ng thµnh tùu cña Hoµng Xu©n H·n tiÕp tôc “kh¶o s¸t vµ ®èi chiÕu c¸c yÕu tè vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt nh− thÓ lo¹i, ng÷ ng«n,... trong c¸c b¶n dÞch”(1) ®Ó t×m dÞch gi¶. §oµn ThÞ §iÓm, ng−êi ®Çu tiªn diÔn n«m Chinh phô ng©m vµo gi÷a thÕ kû XVIII, Phan Huy Ých diÔn N«m vµo ®Çu thÕ kû XIX, c¸ch nhau kho¶ng 60 n¨m. Víi mét thêi gian dµi nh− thÕ, nhÊt lµ trong giai ®o¹n nµy, cã c¬ së ®Ó nghiªn cøu sù thay ®æi cña c¸c yÕu tè vÒ nghÖ thuËt, nh− ng«n ng÷, thÓ th¬, v.v. Chóng t«i t¸n thµnh ph−¬ng ph¸p x¸c minh nµy, vµ cã thiªn h−íng t¸n thµnh quan ®iÓm cña c¸c «ng Hoµng Xu©n H·n, L¹i Ngäc Cang cho b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh lµ cña Phan Huy Ých vµ B¶n B lµ cña §oµn ThÞ §iÓm, bëi v× nh×n chung ng«n ng÷ cña b¶n dÞch hiÖn hµnh rÊt gièng víi ng«n ng÷ cña nhiÒu t¸c phÈm N«m trong giai ®o¹n nöa ®Çu thÕ kû XIX, cßn B¶n B th× ng«n ng÷ râ rµng cæ h¬n nhiÒu. Tuy vËy, còng cÇn ph¶i chøng minh l¹i mét sè vÊn ®Ò cña L¹i Ngäc Cang ®Æt ra cho kh¸ch quan vµ triÖt ®Ó h¬n. C«ng viÖc Êy ®ßi hái sù hç trî cña bé m«n ng«n ng÷ häc, nhÊt lµ bé m«n lÞch sö tiÕng ViÖt, vµ viÖc nghiªn cøu thi ph¸p cæ mµ hiÖn nay chóng ta ch−a cã ®iÒu kiÖn lµm ®−îc. Nh−ng cho dï b¶n dÞch hiÖn hµnh kh«ng ph¶i lµ cña §oµn ThÞ §iÓm nh− l©u nay chóng ta nghÜ, th× còng cÇn kh¼ng ®Þnh thªm r»ng §oµn ThÞ §iÓm vÉn lµ ng−êi ®Çu tiªn dÞch Chinh phô ng©m, vµ b¶n dÞch cña bµ cã mét ¶nh h−ëng thËt sù trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc ch÷ N«m lóc bÊy giê. Víi nh÷ng lý do nh− thÕ, chóng t«i tr×nh bµy ë ®©y vµi nÐt vÒ tiÓu sö cña §oµn ThÞ §iÓm, ng−êi dÞch ®Çu tiªn Chinh phô ng©m vµ cña Phan Huy Ých cã thÓ lµ dÞch gi¶ cña b¶n hiÖn hµnh(2). §oµn ThÞ §iÓm hiÖu lµ Hång Hµ n÷ sÜ, quª lµng HiÕn Ph¹m, huyÖn V¨n Giang, xø Kinh B¾c nay lµ huyÖn Yªn Mü, tØnh H−ng Yªn. Sinh n¨m Êt DËu (1705). Tæ tiªn cña bµ vèn hä Lª, ®Õn ®êi «ng th©n sinh ra §oµn ThÞ §iÓm lµ §oµn Do·n Nghi, ®i thi Héi kh«ng ®ç míi ®æi sang hä §oµn(3). (1) L¹i Ngäc Cang. S®d, tr. 26. (2) Lóc viÕt phÇn v¨n häc sö nµy n−íc nhµ cßn chia c¾t, t«i ch−a biÕt tõ n¨m 1972 ë Sµi Gßn «ng NguyÔn V¨n Xu©n ®· cho c«ng bè b¶n dÞch Chinh phô ng©m mµ «ng míi t×m ®−îc trong tñ s¸ch cña mét bµ chóa ë HuÕ d−íi tùa ®Ò Chinh phô ng©m diÔn ©m t©n khóc cña Phan Huy Ých. NXB L¸ Bèi Ên hµnh. Trong tËp s¸ch nµy, ngoµi b¶n dÞch Chinh phô ng©m cßn cã mét lêi Tùa rÊt quan träng cña ng−êi dÞch. §èi chiÕu b¶n dÞch Chinh phô ng©m mµ «ng NguyÔn V¨n Xu©n ph¸t hiÖn víi b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh, ta thÊy hai b¶n chØ kh¸c nhau mét sè ch÷ kh«ng nhiÒu, cßn th× gièng nhau tÊt c¶. Nh− vËy ch¾c ch¾n hai b¶n nµy lµ mét. Cßn bµi Tùa ë ®©y tuy bÞ mÊt mÊy dßng ë ®o¹n cuèi nªn kh«ng cã tªn ng−êi viÕt tùa. Nh−ng c¨n cø vµo nh÷ng chi tiÕt trong néi dung cña bµi th× thÊy nã hoµn toµn phï hîp víi nh÷ng chi tiÕt trong tiÓu sö cña Phan Huy Ých. Nh− vËy, ý kiÕn cho r»ng b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh lµ cña Phan Huy Ých cã thªm mét chøng cø kh¸c v÷ng ch¾c. Xem thªm NguyÔn V¨n Xu©n, Chinh phô ng©m diÔn ©m t©n khóc cña Phan Huy Ých. NXB L¸ Bèi, Sµi Gßn, 1971 (PhÇn chó míi cña ng−êi viÕt trong lÇn t¸i b¶n nµy). (3) T−¬ng truyÒn sau khi thi Héi bÞ tr−ît, §oµn Do·n Nghi n»m méng thÊy cã vÞ thÇn b¶o nªn ®æi sang hä §oµn, «ng ®æi theo. Tõ ®ã hä nµy míi thµnh hä §oµn. N¨m 1943 ë nhµ thê hä §oµn, Tróc Khª cßn ®äc ®−îc ®«i c©u ®èi nãi vÒ viÖc ®æi hä nµy nh− sau : Vâ liÖt, v¨n kh«i, quang thÕ ph¶, Lª tiÒn, §oµn hËu, ký thÇn ng«n. (NghÜa lµ : Vâ nªn c«ng lín, v¨n chiÕm kh«i hoa, lµm r¹ng rì cuèn s¸ch chÐp dßng dâi. Tr−íc hä Lª, sau ®æi hä §oµn, lµ ®Ó ghi lêi thÇn d¹y). 48
Thuë nhá bµ th«ng minh, sím hay ch÷. Th−îng th− Lª Anh TuÊn nhËn bµ lµm con nu«i ®Þnh d©ng cho chóa TrÞnh, bµ kh«ng chÞu. §oµn ThÞ §iÓm th−êng sèng cïng víi cha vµ anh n¬i cha d¹y häc. N¨m 1729 cha mÊt, §oµn ThÞ §iÓm cïng víi gia ®×nh cña anh ®Õn ngô ë lµng V« Ng¹i, huyÖn §−êng Hµo (nay lµ huyÖn Yªn Mü − H−ng Yªn). Ch¼ng bao l©u anh mÊt, bµ mét m×nh, lóc lµm thuèc, lóc d¹y häc ®Ó kiÕm tiÒn nu«i mÑ vµ gióp ®ì chÞ d©u nu«i c¸c ch¸u. NhiÒu ng−êi hái bµ lµm vî, trong ®ã cã nh÷ng ng−êi quyÒn quý, nh−ng bµ ®Òu tõ chèi. N¨m ba m−¬i b¶y tuæi, §oµn ThÞ §iÓm nhËn lêi lµm vî kÕ NguyÔn KiÒu, mét «ng tiÕn sÜ ®Ëu rÊt trÎ vµ næi tiÕng hay ch÷. Nh−ng lÊy chång ch−a ®Çy mét th¸ng th× NguyÔn KiÒu ®i sø Trung Quèc ba n¨m. Thêi gian nµy bµ ë nhµ, võa lo cho gia ®×nh nhµ chång, võa tr«ng nom gia ®×nh cña m×nh, nhí chång, thÊy t©m sù cña m×nh cã phÇn gièng t©m sù cña ng−êi chinh phô, nªn bµ dÞch Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n ra quèc ©m. NguyÔn KiÒu sau khi ®i sø vÒ n−íc, n¨m 1748 ®−îc cö lµm §èc ®ång trÊn NghÖ An. §oµn ThÞ §iÓm theo chång vµo NghÖ An, trªn ®−êng ®i bµ bÞ bÖnh nÆng kh«ng ch¹y ch÷a khái, bµ mÊt ë NghÖ An ngµy 11 th¸ng 9 n¨m Êy, thä bèn m−¬i bèn tuæi. Trong bµi v¨n tÕ b»ng ch÷ H¸n cña NguyÔn KiÒu, «ng hÕt lêi ca tông v¨n tµi cña bµ : “Ganh lêi hïng víi T« tiÓu muéi, nèi tuyÖt bót cña Ban Chiªu. VÉy ngän bót ®Ò phong c¶nh, chan chøa mèi t×nh. Nhí ng−êi cæ chÐp chuyÖn x−a, c¶m ®éng hån thiªng...”. T¸c phÈm cña §oµn ThÞ §iÓm, ngoµi b¶n dÞch Chinh phô ng©m cßn cã tËp truyÖn TruyÒn kú t©n ph¶, kÓ l¹i nh÷ng chuyÖn truyÒn kú, theo truyÒn thèng cña NguyÔn D÷. Phan Huy Chó khen TruyÒn kú t©n ph¶ (cßn tªn n÷a lµ Tôc TruyÒn kú, tøc lµ viÕt tiÕp l¹i truyÖn truyÒn kú cña NguyÔn D÷) “lêi v¨n hoa mü, dåi dµo” nh−ng chª “KhÝ c¸ch h¬i yÕu” kh«ng b»ng NguyÔn D÷(1). Phan Huy Ých tù lµ Dô Am, tr−íc tªn lµ Phan C«ng HuÖ, v× trïng tªn víi §Æng ThÞ HuÖ, vî cña TrÞnh S©m nªn míi ®æi ra Huy Ých. ¤ng sinh n¨m 1750 ë lµng Thu Ho¹ch, huyÖn Thiªn Léc, tØnh Hµ TÜnh. Phan Huy Ých lµ con c¶ cña tiÕn sÜ Phan CÈn. Lóc bÐ ë nhµ häc víi cha, lín lªn häc víi Ng« Th× SÜ, sau lÊy con g¸i cña Ng« Th× SÜ, lµ em Ng« Th× NhËm. N¨m hai m−¬i hai tuæi Phan Huy Ých ®Ëu kú thi H−¬ng ë NghÖ An, n¨m hai m−¬i s¸u tuæi «ng ®Ëu Héi nguyªn, vµo thi §×nh ®Ëu ®ång tiÕn sÜ. Bèn n¨m sau, em ruét cña «ng lµ Phan Huy ¤n còng ®Ëu tiÕn sÜ. Ba cha con cïng lµm quan mét triÒu. D−íi thêi TrÞnh S©m cã lÇn Phan Huy Ých ®−îc chóa TrÞnh uû nhiÖm vµo Qu¶ng Nam trao Ên kiÕm vµ phong t−íc cho NguyÔn Nh¹c lóc nµy thÕ lùc cßn yÕu. Sau ®ã «ng gi÷ c¸c chøc §èc ®ång Thanh Ho¸, råi Thiªm sai tri h×nh ë phñ chóa. N¨m 1788 NguyÔn HuÖ ®em qu©n ra B¾c diÖt TrÞnh. TrÇn V¨n Kû lµ t−íng cña T©y S¬n tiÕn cö Ng« Th× NhËm víi NguyÔn HuÖ. Ng« Th× NhËm l¹i tiÕn cö Phan Huy Ých vµ mét sè ng−êi kh¸c nh− Vò Huy TÊn, TrÇn B¸ L·m, v.v. Phan Huy Ých ®−îc ban chøc ThÞ lang bé H×nh, ®−îc Quang Trung giao cho cïng Ng« Th× NhËm lo viÖc giao thiÖp víi nhµ Thanh. N¨m 1789, sau khi ®¹i th¾ng qu©n Thanh, NguyÔn HuÖ cö «ng cïng Ng« V¨n Së hé tèng Ph¹m C«ng TrÞ gi¶ lµm vua Quang Trung sang Trung quèc dù lÔ chóc thä t¸m m−¬i tuæi cña vua Thanh. Khi vÒ n−íc, Phan Huy Ých ®−îc th¨ng ThÞ trung ngù sö ë toµ néi c¸c. N¨m 1800, d−íi triÒu C¶nh ThÞnh «ng l¹i th¨ng LÔ bé Th−îng th−. Thêi gian lµm quan cho triÒu T©y S¬n, Phan Huy Ých s¸ng (1) Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ. V¨n tÞch chÝ. S®d, tr. 126. 49
t¸c kh¸ nhiÒu vµ th¶o nhiÒu chiÕu, dô, hÞch, v¨n tÕ b»ng quèc ©m cho nhµ T©y S¬n. T¸c phÈm cña Phan Huy Ých tËp hîp l¹i trong Dô Am ng©m tËp vµ Dô Am v¨n tËp. N¨m 1802, NguyÔn ¸nh lËt ®æ triÒu C¶nh ThÞnh, lËp nªn triÒu NguyÔn. Phan Huy Ých vµ Ng« Th× NhËm bÞ b¾t giam. Th¸ng 2 n¨m sau, hai «ng bÞ §Æng TrÇn Th−êng ®em ra ®¸nh ®ßn tr−íc V¨n MiÕu ®Ó lµm nhôc. Ng« Th× NhËm ®au råi chÕt, cßn Phan Huy Ých vÒ Sµi S¬n, «ng chuyÓn sang nghÒ d¹y häc. Mïa xu©n n¨m Gi¸p Tý (1804) vua Gia Long triÖu «ng ra tiÕp ®oµn sø gi¶ cña nhµ Thanh sang s¾c phong. Sau ®ã «ng l¹i vÒ tiÕp tôc d¹y häc cho ®Õn n¨m 1819 míi nghØ h¼n vµ ba n¨m sau, tøc n¨m 1822 th× mÊt. Thä b¶y m−¬i ba tuæi. III - Chinh phô ng©m vµ h×nh ¶nh cuéc chiÕn tranh phong kiÕn Chinh phô ng©m lµ mét t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh, lµ khóc ng©m cña ng−êi chinh phô, lµ lêi than thë cña mét phô n÷ cã chång ra chiÕn tr−êng. VÊn ®Ò trung t©m ®Æt ra trong khóc ng©m suèt tõ ®Çu ®Õn cuèi lµ m©u thuÉn gi÷a chiÕn tranh víi cuéc sèng cña con ng−êi, víi h¹nh phóc cña løa ®«i, cña tuæi trÎ. Nh÷ng t×nh tiÕt cÊu t¹o nªn toµn bé khóc ng©m lµ nçi niÒm lo ©u, sÇu muén, sî h·i, tr«ng ®îi cña mét ng−êi vî trÎ, ®Çm ®×a n−íc m¾t, h»ng ngµy “D¹o hiªn v¾ng thÇm gieo tõng b−íc”, phãng tÇm m¾t ®Õn mét ph−¬ng trêi xa th¼m tr«ng ngãng tin chång. M©u thuÉn Êy, t¸c gi¶ ®Æt ra ngay tõ nh÷ng dßng ®Çu cña t¸c phÈm nh− mét ch×a kho¸, ®Õn kÕt thóc, khóc ng©m vÉn kh«ng hÐ ra mét ch©n trêi t−¬i s¸ng nµo. C¸i t−ëng t−îng cña ng−êi chinh phô ®îi ngµy chång vÒ trong hµo quang cña chiÕn th¾ng sau bao nhiªu lµ ®au khæ, sÇu muén, tuyÖt väng, thùc tÕ kh«ng ph¶i mét −íc m¬ cã c¬ së hiÖn thùc, nã kh«ng cã kh¶ n¨ng hiÖn thùc. G¹t ®i phÇn khoa tr−¬ng ®Çy mµu s¾c phong kiÕn, dÊu vÕt mÆt b¶o thñ trong thÕ giíi quan cña nhµ th¬, chóng ta vÉn cã thÓ nhËn ra ngay ë ®©y, kh«ng ph¶i c¸i g× kh¸c, mµ chÝnh lµ mét kh¸t väng tha thiÕt, gi¶n dÞ cña ®«i løa thanh niªn ch¸n ghÐt chiÕn tranh, muèn sèng m·i bªn nhau trong hoµ b×nh, trong t×nh yªu vµ h¹nh phóc : ... Cho bâ lóc sÇu xa c¸ch nhí, Gi÷ g×n nhau vui thuë thanh b×nh Ng©m nga mong göi ch÷ t×nh,...(1) M©u thuÉn gay g¾t, bøc thiÕt ®Æt ra tõ ®Çu vµ kÐo dµi suèt trong toµn bé t¸c phÈm, l¹i kÕt thóc b»ng mét −íc m¬ hoµn toµn, chñ quan. Nçi tru©n chuyªn cña kh¸ch m¸ hång chØ chång chÊt thªm lªn mµ kh«ng hÒ cã dÊu vÕt mét ®æi thay nµo. C©u hái da diÕt ®Æt ra tõ ®Çu : “V× ai g©y dùng cho nªn nçi nµy” vÉn cø l¬ löng, ¸m ¶nh ®Õn ®au xãt, ch−a bao giê ®−îc gi¶i quyÕt. Khóc ng©m thùc sù gieo vµo lßng ng−êi ®äc mét nçi ch¸n ghÐt, o¸n giËn ®èi víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh phi nghÜa, tr¸i lßng ng−êi, nh÷ng cuéc chiÕn tranh nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi Ých kû cña mét thiÓu sè thèng trÞ, vµ suy réng ra, ch¸n ghÐt c¸i x· héi ¸p bøc, bÊt c«ng, nguån gèc ®Î ra nh÷ng cuéc chiÕn tranh nµy. Trong Chinh phô ng©m tÊt c¶ ®Òu ®−îc nh×n nhËn qua t©m tr¹ng ®au buån cña ng−êi chinh phô. §ã còng chÝnh lµ c¸ch nh×n nhËn cña b¶n th©n nhµ th¬ tr−íc thùc t¹i. 1. ChiÕn tranh vµ h×nh ¶nh cña ng−êi chinh phô (1) T−¬ng liªn, t−¬ng phñ th¸i b×nh niªn, Th¸i b×nh niªn nguyÖn chØ qua trÝ, Nh−îc nhiªn, thö biÖt thiÕp hµ lÖ... (Nh÷ng chó thÝch th¬ ch÷ H¸n trong ch−¬ng nµy lµ nguyªn v¨n th¬ ch÷ H¸n cña §Æng TrÇn C«n). 50
Trong nçi niÒm nhí th−¬ng cña ng−êi chinh phô, h×nh ¶nh ng−êi chinh phu lóc ®Çu xiÕt bao lµ léng lÉy, oai phong. Gi÷a c¶nh n¸o ®éng cña nh÷ng ngµy ®Çu chiÕn tranh, khãi löa mÞt mï, tiÕng trèng Trµng Thµnh giôc gi·, tiÕng hÞch truyÒn nöa ®ªm, “N−íc thanh b×nh ba tr¨m n¨m cò” kh«ng cßn n÷a ; ng−êi chinh phu xuÊt hiÖn nh− mét chµng dòng sÜ cã ®ñ søc m¹nh xoay ng−îc l¹i thêi thÕ. §ã lµ h×nh ¶nh mét “Chµng tuæi trÎ vèn dßng hµo kiÖt”, nghÜa lµ mét ng−êi thuéc tÇng líp quý téc, b©y giê ®Êt n−íc cã giÆc, chµng nghe theo tiÕng gäi cña sø trêi, xÕp bót nghiªng, tõ gi· vî con, lªn ®−êng ®i chiÕn ®Êu : ... PhÐp c«ng lµ träng niÒm t©y s¸ g×... (1) Con ng−êi Êy oai phong kh«ng nh÷ng víi chiÕc ¸o mµu ®á nh− r¸ng trêi vµ con ngùa s¾c tr¾ng nh− tuyÕt, hay víi c¸i cö chØ hïng dòng : Móa g−¬m r−îu tiÔn ch−a tµn, ChØ ngang ngän gi¸o vµo ngµn hang beo(2) mµ chñ yÕu lµ víi ý chÝ lÉm liÖt, quyÕt ra ®i lÊy l¹i nh÷ng thµnh tr× ®· mÊt d©ng cho vua, tiªu diÖt qu©n giÆc, vµ nÕu cÇn hy sinh th× s½n sµng chÕt n¬i chiÕn ®Þa, lÊy da ngùa bäc th©y : Thµnh liÒn mong tiÕn bÖ rång Th−íc g−¬m ®· quyÕt ch¼ng dong giÆc trêi. ChÝ lµm trai dÆm ngh×n da ngùa...(3) Cã thÓ nãi, qua nguån gèc xuÊt th©n, qua t¸c phong, qua ý chÝ chiÕn ®Êu cña chµng, nhµ th¬ muèn x©y dùng nªn ë ®©y kh«ng ph¶i h×nh ¶nh mét ng−êi lÝnh b×nh th−êng mµ h×nh ¶nh mét anh hïng lý t−ëng cña giai cÊp phong kiÕn. H×nh ¶nh nµy râ rµng xa l¹ víi nh÷ng con ng−êi thùc lóc bÊy giê. Giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ suy tµn, lµm sao cã thÓ s¶n sinh ra ®−îc nh÷ng ng−êi anh hïng lý t−ëng ? Vµi m−¬i n¨m sau trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, chóng ta cã dÞp gÆp l¹i bän t−íng lÜnh cña triÒu ®×nh Lª, TrÞnh th× toµn mét lò bÊt tµi, bÊt lùc, hÌn nh¸t vµ c¬ héi. Cho nªn h×nh ¶nh ng−êi chinh phu ë ®o¹n ®Çu khóc ng©m kh«ng ph¶i lµ mét h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt hiÖn thùc, ch¼ng qua nã chØ lµ c¸i ¶o t−ëng cña nhµ th¬ vÒ ng−êi anh hïng cña giai cÊp m×nh, mét giai cÊp mµ thêi kú vinh quang ®· lïi s©u trong dÜ v·ng... Nh−ng ®iÒu ®¸ng chó ý h¬n ë h×nh t−îng ng−êi chinh phu kh«ng ph¶i lµ c¸i n−íc s¬n lý t−ëng Êy. Nhµ th¬ cµng cè søc t« ®iÓm cho nã bao nhiªu, khi thÊt b¹i nã cµng thªm thª th¶m bÊy nhiªu. Con bï nh×n b»ng r¬m dï mang hia ®éi mò, cuèi cïng vÉn lµ con bï nh×n b»ng r¬m, vµ chØ cÇn mét måi löa lµ nã thiªu ra thµnh tro bôi. Sù sôp ®æ cña h×nh ¶nh ng−êi chinh phu trªn chiÕn tr−êng ë ®o¹n sau khóc ng©m, chøng tá dï nhµ th¬ cã ¶o t−ëng ®Õn mÊy ®Ó nhµo nÆn ra ng−êi anh hïng cho giai cÊp m×nh th× tr−íc sù thËt hïng hån cña thêi ®¹i, c¸i h×nh ¶nh Êy còng ®æ vì tan tµnh. §ã lµ mÆt ý nghÜa kh¸ch quan cña h×nh t−îng nµy. Cßn trong t¸c phÈm, ®iÒu ®¸ng quan t©m h¬n ®èi víi h×nh t−îng ng−êi chinh phu th× l¹i chÝnh lµ vËn mÖnh cña chµng trªn chiÕn tr−êng. Sau nh÷ng c©u th¬ giíi thiÖu ®Çy nh÷ng mü tõ cã tÝnh chÊt khoa tr−¬ng, nhµ th¬ kh«ng thÓ cø tiÕp tôc nh− thÕ ®−îc m·i, nªn ®µnh ph¶i ®i vµo miªu t¶ hiÖn thùc. Ng−êi ta gÆp l¹i h×nh ¶nh ng−êi chinh phu trªn con ®−êng ra trËn víi xiÕt bao bÞn rÞn, l−u luyÕn, nhí th−¬ng : (1) Hµnh nh©n träng ph¸p sinh ly biÖt. (2) TrÞch ly b«i hÒ vò long tuyÒn Hoµnh chinh sãc hÒ chØ hæ huyÖt. (3) Dôc b¶ liªn thµnh hiÕn minh th¸nh NguyÖn t−¬ng xÝch kiÕm tr¶m thiªn kiªu. Tr−îng phu thiªn lý chÝ mµ c¸ch. 51
Chèn Hµm D−¬ng chµng cßn ngo¶nh l¹i Khãi Tiªu T−¬ng thiÕp h·y tr«ng sang. Khãi Tiªu T−¬ng c¸ch Hµm D−¬ng, C©y Hµm D−¬ng c¸ch Tiªu T−¬ng mÊy trïng. Cïng tr«ng l¹i mµ cïng ch¼ng thÊy.(1) Nhí th−¬ng, l−u luyÕn kh«ng ph¶i chØ cã ë ng−êi vî, mµ chµng n÷a ! Vµ sù l−u luyÕn cña chµng còng ®· v−ît xa c¸i møc ®é th−êng t×nh, ®Õn nçi ng−êi vî ph¶i nghi ngê vµ ®Æt ra c©u hái : Lßng chµng ý thiÕp ai sÇu h¬n ai ?(2) Râ rµng ®èi víi ng−êi chinh phu, c©u chuyÖn “phÐp c«ng lµ träng...” ë trªn chØ lµ bÞa ®Æt. Ch−a hÕt, sau phót tiÔn biÖt, ng−êi chinh phô l¹i dâi theo b−íc ch©n cña ®oµn qu©n, t−ëng t−îng ra khung trêi n¬i chiÕn ®Þa vµ h×nh ¶nh ng−êi chång yªu quý cña nµng. Mét mµu ®en tang tãc bao trïm lªn tÊt c¶. Trong trÝ nµng, h×nh ¶nh chiÕn tr−êng kh«ng ph¶i lµ n¬i dông vâ cña ng−êi anh hïng, mµ ghª rîn, c« qu¹nh. Thiªn nhiªn vµ kÎ thï h×nh nh− cïng thi nhau ®e do¹ tÝnh mÖnh cña chµng : Nay H¸n xuèng B¹ch Thµnh ®ãng l¹i, Mai Hå vµo Thanh H¶i dßm qua, H×nh khe thÕ nói gÇn xa, Døt th«i l¹i nèi, thÊp ®µ l¹i cao (3) cßn chµng th× hiÖn lªn gi÷a c¸i c¶nh thª l−¬ng, ¶o n·o Êy nh− mét bãng ma kh«ng hån, nh− mét kÎ chiÕn b¹i. Ch¼ng ai cßn t×m thÊy ë chµng dÊu vÕt mét ng−êi anh hïng “ChÝ lµm trai dÆm ngh×n da ngùa”, “Th−íc g−¬m ®· quyÕt ch¼ng dong giÆc trêi”, hay “ThÐt roi cÇu VÞ µo µo giã thu”,... ë ®©y chØ cã bé mÆt Øu x×u cña mét con ng−êi thÊt chÝ, ch¸n n¶n, kh«ng muèn chiÕn ®Êu : H¬i giã l¹nh ng−êi rÇu mÆt d¹n, Dßng n−íc s©u ngùa n¶n ch©n bon. ¤m yªn gèi trèng ®· chån, N»m vïng c¸t tr¾ng ngñ cån rªu xanh (4). ChiÕn tranh kh«ng cã chç nµo dung hîp víi con ng−êi. ChiÕn tranh ®èi lËp víi toµn bé cuéc sèng cña con ng−êi. Trong quan niÖm cña nhµ th¬, con ng−êi tham gia vµo chiÕn tranh lµ con ng−êi ®i vµo câi chÕt. Trong t−ëng t−îng cña ng−êi chinh phô, h×nh ¶nh cuéc chiÕn tranh (1) Lang cè thiÕp hÒ Hµm D−¬ng, ThiÕp cè lang hÒ Tiªu T−¬ng, Tiªu T−¬ng yªn c¸ch Hµm D−¬ng thô, Hµm D−¬ng thô c¸ch Tiªu D−¬ng giang. T−¬ng cè bÊt t−¬ng kiÕn. (2) ThiÕp ý qu©n t©m thuú ®o¹n trµng ? (3) Kim triªu H¸n h¹ B¹ch ®¨ng thµnh, Minh nhËt Hå khuy Thanh H¶i khóc, Thanh H¶i khóc, thanh s¬n cao phôc ®ª, Thanh s¬n tiÒn, thanh khª ®o¹n phôc tôc. (4) Phong khÈn khÈn ®¶ ®¾c nh©n nhan tiÒu, Thñ th©m th©m khiÕp ®¾c m· ®Ò sóc. Thó phu chÈm cæ, ngo¹ long sa, ChiÕn sÜ b·o yªn miªn hæ lôc. 52
chØ cã thÓ lµ chÕt chãc. C¶nh chiÕn tr−êng ch¼ng hÒ vang lªn tiÕng ngùa hý qu©n reo, tiÕng ch¹m nhau cña s¾t thÐp, g−¬m gi¸o, mµ chØ cã tiÕng hån tö sÜ ï ï trong giã, chØ cã “MÆt chinh phu tr¨ng dâi dâi soi” nh− nh÷ng x¸c chÕt, th©y ma,... Hä chÕt ®i lµ hÕt, kh«ng ai t−ëng nhí ®Õn hä. Ho¹ ho»n l¾m cã ng−êi sèng sãt trë vÒ th× còng kh«ng cßn trai trÎ n÷a, tãc hä ®· b¹c tr¾ng nh− Ban Siªu ngµy tr−íc. Quan niÖm bi ®¸t cña nhµ th¬ vÒ chiÕn tranh, thùc tÕ lµ mét c¸ch ph¶n kh¸ng chiÕn tranh − chóng t«i sÏ nãi sau, ë ®©y thùc chÊt lµ cuéc chiÕn tranh phi nghÜa cña nhµ n−íc phong kiÕn ®µn ¸p c¸c phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa lóc bÊy giê – ý h−íng chñ ®¹o cña nhµ th¬ to¸t lªn tõ viÖc x©y dùng h×nh t−îng ng−êi chinh phu lµ chøng minh sù tÊt yÕu ph¶i huû diÖt cña nh÷ng con ng−êi tham gia vµo nh÷ng cuéc chiÕn tranh nh− thÕ. 2. ChiÕn tranh vµ t©m sù cña ng−êi chinh phô NÕu ®èi víi ng−êi chång ®i chinh chiÕn, chiÕn tranh lµ chÕt chãc, th× mÆt kh¸c, ®èi víi ng−êi vî ë nhµ, chiÕn tranh lµ sù ph¸ vì c¶nh ªm Êm gia ®×nh, lµ c« ®¬n, sÇu muén. Ngay tõ ®Çu khóc ng©m, t©m tr¹ng buån th−¬ng cña ng−êi chinh phô ®· vang lªn n·o ruét : Xanh kia th¨m th¼m tõng trªn V× ai g©y dùng cho nªn nçi nµy ! (1) Nçi niÒm Êy cßn kÐo dµi ®Õn Trµng D−¬ng, n¬i tiÔn biÖt : Qu©n ®−a chµng ruæi lªn ®−êng LiÔu d−¬ng biÕt thiÕp ®o¹n tr−êng nµy ch¨ng (2) ®Õn Tiªu T−¬ng : Cïng tr«ng l¹i mµ cïng ch¼ng thÊy, ThÊy xanh xanh nh÷ng mÊy ngµn d©u, Ngµn d©u xanh ng¾t mét mµu, Lßng chµng ý thiÕp ai sÇu h¬n ai ?(3) vµ ®Õn tËn cuèi cïng n¬i chiÕn ®Þa, ®Ó råi cuèi cïng l¹i trë vÒ víi nçi ®¬n chiÕc, lÎ loi, mét m×nh mét bãng cña nµng ë chèn c« phßng. Bµi th¬ cµng vÒ cuèi, nçi ®au buån cµng chång chÊt, thiÕt tha. Trong v¨n häc qu¸ khø cña ta, nh÷ng t¸c gi¶ viÕt vÒ chiÕn tranh chÝnh nghÜa nh− chiÕn tranh chèng ngo¹i x©m b¶o vÖ d©n téc, hay chiÕn tranh cña n«ng d©n chèng ¸ch b¹o tµn cña nhµ n−íc phong kiÕn th−êng lµ hµo hïng, rõng rùc khÝ thÕ chiÕn ®Êu. Cßn nãi chung, nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh phi nghÜa, nh− cuéc chiÕn tranh x©u xÐ lÉn nhau gi÷a nh÷ng tËp ®oµn phong kiÕn, hay cuéc chiÕn tranh cña phong kiÕn ®µn ¸p n«ng d©n, th× trong v¨n häc d©n gian, còng gièng nh− trong v¨n häc b¸c häc, th−êng lµ tiÕng nãi o¸n tr¸ch, than thë. Chinh phô ng©m lµ lêi than thë bi ®¸t vÒ cuéc sèng lÎ loi cña ng−êi phô n÷. C¸i ý thøc ®Çu tiªn râ rÖt nhÊt ®èi víi ng−êi chinh phô lµ chiÕn tranh ®· lµm cho vî chång nµng ®ang sèng h¹nh phóc ph¶i chia l×a ®«i ng¶ mét c¸ch phi lý, kh«ng chÊp nhËn ®−îc : Kh¸ch phong l−u ®−¬ng chõng niªn thiÕu, (1) Du du bØ th−¬ng hÒ thuú t¹o nh©n. (2) Kþ xa t−¬ng ñng qu©n l©m t¸i D−¬ng liÔu na tri thiÕp ®o¹n tr−êng ? (3) T−¬ng cè bÊt t−¬ng kiÕn, Thanh thanh m¹ch th−îng tang. M¹ch th−îng tang M¹ch th−îng tang, ThiÕp ý qu©n t©m thuú ®o¹n trµng ? 53
S¸nh nhau cïng dan dÝu ch÷ duyªn. Nì nµo ®«i løa thiÕu niªn, Quan san ®Ó c¸ch hµn huyªn bao ®µnh (1). Ng−êi chång ra ®i biÒn biÖt, hÑn mµ vÉn kh«ng vÒ. Gia ®×nh nµng thÕ lµ mÊt ®i mét ng−êi trô cét. Nh÷ng c«ng viÖc chång lµm ngµy tr−íc, b©y giê nµng ph¶i lµm thay. Nµng tr«ng nom bè mÑ, d¹y con c¸i häc hµnh. Nh−ng c«ng viÖc lµm sao cã thÓ ngu«i quªn ®−îc nçi th−¬ng nhí, xa c¸ch : Nhí chµng tr¶i mÊy s−¬ng sao Xu©n tõng ®æi míi, ®«ng nµo cã d− (2). N¨m th¸ng cø tr«i qua kh«ng trë l¹i, nhí th−¬ng ngµy mét chÊt chång. Ng−êi chinh phô l¹i ngãng tr«ng, chê ®îi. Nµng gië nh÷ng kû vËt ra nh×n ng¾m. Nµo nh÷ng thoa cung H¸n, nh÷ng g−¬ng lÇu TÇn, nµo nhÉn ®eo tay, nh÷ng ngäc cµi ®Çu,... VËt cßn mµ ng−êi ch¼ng thÊy. Nµng ao −íc ®−îc göi ®Õn cho chµng : “§Ó chµng tr©n träng dÊu ng−êi t−¬ng th©n”. Nh−ng cËy ai mµ göi ? H×nh ¶nh giã m−a n¬i chiÕn ®Þa vÉn nhá giät l¹nh lÏo trong tÊm lßng c« ®¬n cña ng−êi vî trÎ : Giã t©y thæi kh«ng ®−êng hång tiÖn, Xãt câi ngoµi tuyÕt quyÕn m−a sa. Mµn m−a tr−íng tuyÕt x«ng pha, NghÜ thªm l¹nh lÏo kÎ ra câi ngoµi... (3) Trong c¶m gi¸c kh¾c kho¶i tr«ng ®îi, c¶nh vËt bªn ngoµi còng thª l−¬ng bi thiÕt. C¸i g× còng nÆng nÒ, còng rêi r¹c. S−¬ng kh«ng ph¶i nhá thµnh giät, kh«ng ph¶i gieo ®Çm ®×a, mµ nh− bóa bæ ; tuyÕt kh«ng ªm ¶, tr¾ng trong mµ nh− c−a xÎ. Råi : Chßm tuyÕt phñ, bôi chim gï, S©u t−êng kªu v¼ng, chu«ng chïa nÖn kh¬i. Vµi tiÕng dÕ nguyÖt soi tr−íc èc, Mét hµng tiªu giã thèc ngoµi hiªn. L¸ mµn lay, ngän giã xuyªn, Bãng hoa theo bãng nguyÖt lªn tr−íc rÌm (4). Ng−êi chinh phô kh«ng thiÕt lµm viÖc, biÕng trang ®iÓm, lóc nµo còng thÉn thê. Nµng uèng r−îu, xem hoa ®Ó gi¶i buån, nh−ng buån qu¸, r−îu hoa kh«ng gi¶i ®−îc. Cuèi cïng, (1) NhÊt c¸ thÞ phong l−u thiÕu niªn kh¸ch, NhÊt c¸ thÞ th©m khuª thiÕu niªn h«n. Kh¶ tham l−ìng thiÕu niªn, Thiªn lý c¸c hµn huyªn ? (2) T− qu©n tÝch niªn hÒ dÜ qu¸, T− qu©n kim niªn hÒ hùu mé. (3) T©y phong dôc ký, v« hång tiÖn, Thiªn ngo¹i liªn y tuyÕt vò thuú. TuyÕt hµn y hÒ hæ tr−íng, Vò l·nh y hÒ lang vi. (4) §iÓu ph¶n cao thung, Lé h¹ ®ª tïng. Hµn viªn hËu trïng, ViÔn tù thêi chung. TÇn suÊt sæ thanh vò, Ba tiªu nhÊt viÖn phong. Phong liÖt chØ song, xuyªn tr−íng khÝch, NguyÖt di hoa ¶nh th−îng liªm lung. 54
thùc kh«ng thÓ lµm ngu«i quªn, nµng t×m ®Õn méng. Vµ trong méng nµng ®· gÆp ®−îc chång : T×m chµng thuë D−¬ng §µi lèi cò, GÆp chµng n¬i T−¬ng Phè bÕn x−a(1). Nh−ng méng ng¾n ngñi qu¸, v¶ l¹i méng vÉn lµ méng, thùc vÉn lµ thùc, kh«ng sao thay thÕ ®−îc. TiÕc méng, mµ thÊy méng còng ch¼ng lîi Ých g× : Khi m¬ nh÷ng tiÕc khi tµn T×nh trong giÊc méng mu«n vµn còng kh«ng(2). Ng−êi chinh phô khai th¸c hÕt mäi kh¶ n¨ng mong lµm cho m×nh bít c¬n sÇu khæ, nh−ng ®»ng nµo còng thÊy dùng lªn nh÷ng bøc t−êng cao ngÊt. BÕ t¾c ®Õn tuyÖt väng, nµng thèt lªn cay ®¾ng : Lßng nµy ho¸ ®¸ còng nªn, E kh«ng lÖ ngäc mµ lªn tr«ng lÇu(3). ChiÕn tranh kh«ng ph¶i chØ lµ tai ho¹ ®èi víi kÎ ra ®i, mµ cßn lµ tai ho¹ ®èi víi ng−êi ë l¹i, tai ho¹ chung cho tÊt c¶ mäi ng−êi. §ã lµ nhËn thøc s©u s¾c cña nhµ th¬ trong t¸c phÈm nµy. ý nghÜa tè c¸o chiÕn tranh phong kiÕn trong Chinh phô ng©m chñ yÕu to¸t lªn tõ khuynh h−íng kh¸ch quan cña h×nh t−îng, tõ nh÷ng c¶nh ngé, nh÷ng t×nh huèng Ðo le mµ ng−êi chinh phô ph¶i chÞu ®ùng. Nh−ng khi tõ n¬i s©u th¼m nhÊt cña nh÷ng ®au khæ Êy, ng−êi chinh phô thèt lªn : Lóc ngo¶nh l¹i ng¾m mµu d−¬ng liÔu, Thµ khuyªn chµng ®õng chÞu t−íc phong(4). th× ë ®©y sù nhËn thøc ®· ®i vµo tù gi¸c, lµ sù tù ý thøc mét c¸ch ®óng ®¾n, Ýt ra lµ ®èi víi giÊc méng c«ng hÇu tai h¹i cña b¶n th©n nh÷ng ng−êi cßn ¶o t−ëng vÒ cuéc chiÕn tranh nµy. Nhµ th¬, t¸c gi¶ Chinh phô ng©m ®· th«ng qua hµng lo¹t nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t : chiÕn tranh víi ng−êi ra ®i ; chiÕn tranh víi ng−êi ë l¹i, cã chång vµ v¾ng chång, chê ®îi vµ thÊt väng, ng−êi vµ c¶nh, thùc vµ méng, v.v. ®Ó ph¸t triÓn s©u s¾c chñ ®Ò cña t¸c phÈm. Trong Chinh phô ng©m nãi chung, chñ ®Ò tè c¸o chiÕn tranh phong kiÕn mang kh¸ râ nÐt mµu s¾c cña thêi ®¹i, mét thêi ®¹i ®ang ®Ò cao con ng−êi vµ ®Êu tranh ®ßi gi¶i phãng t×nh c¶m cña nã. LÞch sö nh÷ng giai ®o¹n tr−íc vµ sau khi Chinh phô ng©m ra ®êi kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh phi nghÜa, ®µn ¸p nh©n d©n, vµ trong v¨n häc kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc viÕt vÒ nh÷ng cuéc chiÕn tranh Êy. Nh−ng ë nh÷ng giai ®o¹n nµy khi nãi ®Õn chiÕn tranh phi nghÜa ng−êi ta th−êng nhÊn m¹nh nhiÒu ®Õn tÝnh chÊt huû diÖt cña nã, cßn trong Chinh phô ng©m, nãi ®Õn chiÕn tranh phi nghÜa, t¸c gi¶ l¹i nhÊn m¹nh khÝa c¹nh nã lµm tan vì h¹nh phóc løa ®«i cña tuæi trÎ. §ã lµ mét ®Æc ®iÓm. Trong Chinh phô ng©m, ng−êi chinh phô lo sî nhÊt lµ lo cho “tuæi trÎ ®−¬ng chõng hoa në ” cña m×nh v× chinh chiÕn mµ tµn t¹. Lo sî nhÊt vÉn lµ lo cho chång giµ vµ lo cho m×nh giµ : (1) TÇm qu©n hÒ D−¬ng §µi lé, Héi qu©n hÒ T−¬ng thuû t©n. (2) Méng khø, mçi t¨ng kinh c¸nh ®o¹n, Méng håi, hùu è huyÔn phi ch©n. (3) H÷u t©m thµnh ho¸ th¹ch, V« lÖ kh¶ ®¨ng l©u. (4) Håi thñ tr−êng ®ª d−¬ng liÔu s¾c, Hèi gi¸o phu tÕ mÞch phong hÇu. 55
K×a V¨n Qu©n mü miÒu thuë tr−íc, E ®Õn khi ®Çu b¹c mµ th−¬ng. MÆt hoa nä g· Phan lang, Sî khi m¸i tãc ®iÓm s−¬ng còng ngõng. NghÜ nhan s¾c ®−¬ng chõng hoa në, TiÕc quang ©m lÇn l÷a gieo qua. NghÜ mÖnh b¹c, tiÕc niªn hoa, G¸i t¬ mÊy lóc x¶y ra n¹ dßng(1). Nµng liªn hÖ ®Õn thÕ giíi t¹o vËt, ®Õn loµi s©u “hai ®Çu cïng s¸nh”, ®Õn loµi chim “ch¾p c¸nh cïng bay”, ®Õn “LiÔu sen lµ thøc cá c©y, §«i hoa cïng dÝnh, ®«i d©y cïng liÒn”. Kh«ng n¬i nµo kh«ng cã ®«i løa, kh«ng cã t×nh yªu, duy chØ cã con ng−êi v× chiÕn tranh mµ t×nh yªu tan vì : Êy loµi vËt t×nh duyªn cßn thÕ, Sao kiÕp ng−êi nì ®Ó ®Êy ®©y ! (2) Víi mét t©m tr¹ng nh− vËy t−ëng chõng ng−êi chinh phô sÏ lªn tiÕng phª ph¸n gay g¾t cuéc chiÕn tranh nµy, thÕ nh−ng do h¹n chÕ vÒ nhËn thøc, nµng kh«ng lµm nh− vËy, mµ chØ nãi lªn c¸i ao −íc thiÕt tha vµ kh«ng kÐm phÇn v« lý cña m×nh : §µnh mu«n kiÕp ch÷ t×nh ®· vËy, Theo kiÕp nµy h¬n thÊy kiÕp sau. ThiÕp xin chµng chí b¹c ®Çu, ThiÕp th× gi÷ m·i lÊy mµu trÎ trung(3). TÊt nhiªn, ao −íc mµ biÕt ch¾c lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc, th× kh¸ch quan nã còng cã ý nghÜa tè c¸o nhÊt ®Þnh. 3. Thùc chÊt cuéc chiÕn tranh trong Chinh phô ng©m Ph¶i nhËn r»ng Chinh phô ng©m lµ mét t¸c phÈm tè c¸o chiÕn tranh phong kiÕn mét c¸ch thèng thiÕt nhÊt, ch©n thµnh nhÊt, do ®ã mµ rung ®éng lßng ng−êi nhÊt. §−¬ng thêi ngoµi Chinh phô ng©m còng cßn mét sè t¸c phÈm kh¸c viÕt vÒ ®Ò tµi nµy, nh−ng dï lµ vÒ ph−¬ng diÖn nµo, vÒ tÇm s©u s¾c cña chñ ®Ò hay vÒ quy m« cña t¸c phÈm, ®Òu kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc víi Chinh phô ng©m. Nãi nh− vËy kh«ng ph¶i Chinh phô ng©m kh«ng cã h¹n chÕ. TiÕng nãi tè c¸o chiÕn tranh trong Chinh phô ng©m míi chØ lµ lêi than thë, ai o¸n vµ ch−a ph¶i cña qu¶ng ®¹i quÇn chóng nh©n d©n, mµ cña nh÷ng ng−êi quý téc bÞ mÊt m¸t trong (1) ChØ khñng b¹ch ®¸o V¨n Qu©n ®Çu kh«ng th¸n tÝch, ChØ khñng hoa ®¸o Phan lang mÊn, l·ng t− ta. Th¸n tÝch hµ dÜ vi ? Nhan s¾c do kiÒu nh− nén hoa. T− ta hµ dÜ vi ? Quang ©m nhÊt trÞch v« håi qua. Tõ mÖnh b¹c, tÝch niªn hoa, Ty ty thiÕu phô c¬ thµnh bµ ? (2) Hµ nh©n sinh chi t−¬ng viÔn ? Ta vËt lo¹i chi nh− t− ! (3) Ninh cam tö t−¬ng kiÕn, BÊt nhÉn sinh t−¬ng ly. Tuy nhiªn tö t−¬ng kiÕn. H¹t nh−îc sinh t−¬ng tuú ? An ®¾c qu©n v« l·o nhËt, ThiÕp th−êng thiÕu niªn th×. 56
chiÕn tranh. Nhµ th¬ còng ch−a ph¶i ®· nhËn thøc ®Çy ®ñ tÝnh chÊt phi nghÜa cña nã. ë ®Çu vµ cuèi t¸c phÈm, t¸c gi¶ cßn lý t−ëng ho¸ cuéc chiÕn tranh nµy, cßn m¬ −íc nã th¾ng lîi ®Ó ng−êi chinh phu ®−îc t−îng ®ång bia ®¸, tö Êm thª phong. Vµ mÆc dï nh÷ng tæn thÊt do chiÕn tranh ®em l¹i nhµ th¬ nh×n thÊy kh¸ râ, cho ®Õn cuèi cïng «ng vÉn kh«ng t×m ra ®−îc thñ ph¹m cña cuéc chiÕn tranh nµy. Kh«ng thÓ dùa vµo c©u hái l¬ löng nÐm lªn kh«ng trung “v× ai g©y dùng cho nªn nçi nµy” v.v. §Ó suy luËn “ng−êi ta biÕt ®Æt ra c©u hái, th× th−êng th−êng Ýt nhiÒu, ng−êi ta biÕt c¸ch tr¶ lêi c©u hái ®ã”, råi gi¶ ®Þnh lµ “chinh phô biÕt kÎ ®· lµm cho chinh phô ®au khæ chÝnh lµ bän phong kiÕn thèng trÞ tham ¸c, chÝnh lµ cuéc chiÕn tranh phi nghÜa mµ bän phong kiÕn thèng trÞ chñ ch−¬ng ; nh−ng ph¸p luËt kh¾c nghiÖt tµn khèc cña chÕ ®é phong kiÕn lµm cho chinh phô kh«ng d¸m nãi ra sù thùc Êy...”(1). §óng nh− «ng §Æng Thai Mai nãi, nh÷ng c©u hái Êy “kh«ng ph¶i nªu ra nh÷ng th¾c m¾c thiÕt tha vÒ cøu c¸nh, mµ chØ lµ thó nhËn sù bÊt lùc cña con ng−êi tr−íc thùc t¹i cay ®¾ng” mµ th«i(2). VËy thùc chÊt cuéc chiÕn tranh trong Chinh phô ng©m lµ cuéc chiÕn tranh nµo ? Theo quan ®iÓm m¸c xÝt, kh«ng thÓ chØ nãi ®Õn chiÕn tranh lµ ®au th−¬ng, chÕt chãc, mµ ph¶i t×m ra nguån gèc giai cÊp cña nã, nghÜa lµ ph¶i ph©n biÖt chiÕn tranh chÝnh nghÜa víi chiÕn tranh phi nghÜa. Kh«ng thÊy tÝnh chÊt giai cÊp cña chiÕn tranh, xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a chiÕn tranh chÝnh nghÜa víi chiÕn tranh phi nghÜa, kh¸ch quan chØ cã lîi cho nh÷ng kÎ g©y ra chiÕn tranh phi nghÜa, vµ cã h¹i ®èi víi lùc l−îng tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Trong mét t¸c phÈm v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh, còng cÇn thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh cuéc chiÕn tranh nã ph¶n ¸nh lµ cuéc chiÕn tranh nµo, vµ cã th¸i ®é cña t¸c gi¶ nh− thÕ nµo míi cã thÓ kÕt luËn ®−îc t¸c phÈm Êy lµ tiÕn bé thùc sù hay lµ b¶o thñ, ph¶n ®éng. Trong Chinh phô ng©m nhµ th¬ nãi râ cuéc chiÕn tranh ë ®©y do nhµ n−íc phong kiÕn ph¸t ®éng, vµ nh÷ng ng−êi ®i chiÕn ®Êu lµ theo lÖnh cña vua... “Sø trêi sím giôc ®−êng m©y”.... Nh−ng hä chiÕn ®Êu víi ai, t¸c phÈm tuyÖt nhiªn kh«ng nãi ®Õn. Nh÷ng ®Þa ®iÓm trong t¸c phÈm nh− Trµng Thµnh, Cam TuyÒn hay ng−êi chinh phu lóc lªn b¾c, lóc xuèng nam,... ®Òu cã tÝnh c¸ch −íc lÖ, do ®ã kh«ng cã c¬ së ®Ó kÕt luËn, dï lµ vÒ ph−¬ng h−íng ®Þa lý cña n¬i næ ra cuéc chiÕn ®Êu. VÊn ®Ò x¸c ®Þnh thùc chÊt cuéc chiÕn tranh trong Chinh phô ng©m kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng sù ph©n tÝch nh÷ng quan ®iÓm néi t¹i cña t¸c phÈm, mµ ph¶i ®èi chiÕu t¸c phÈm víi t×nh h×nh lÞch sö cô thÓ lóc bÊy giê. Trong lÞch sö x· héi phong kiÕn n−íc ta, nh÷ng cuéc chiÕn tranh do nhµ n−íc ph¸t ®éng cã nh÷ng h×nh th¸i sau ®©y : 1. ChiÕn tranh chèng ngo¹i x©m ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc ; 2. ChiÕn tranh gi÷a nh÷ng tËp ®oµn phong kiÕn ®Ó tranh giµnh quyÒn lîi ; 3. ChiÕn tranh chèng l¹i c¸c phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa. Thêi gian §Æng TrÇn C«n s¸ng t¸c Chinh phô ng©m n−íc ta kh«ng cã ngo¹i x©m. ViÖc mét sè tªn thæ ty, vµ quan l¹i ®Þa ph−¬ng Trung Quèc ®¸nh chiÕm mét sè vïng ë biªn giíi tõ Cao B»ng trë lªn phÝa t©y cuèi thÕ kû tr−íc th× ®Õn n¨m 1726 nhµ Thanh ®· buéc ph¶i tr¶ l¹i ®Ó dån søc ®µn ¸p nh÷ng phong trµo chèng ®èi cña nh©n d©n trong n−íc. Cßn cuéc can thiÖp cña qu©n Xiªm th× m·i ®Õn n¨m 1784 míi b¾t ®Çu còng nh− cuéc x©m l¨ng lín nhÊt cña qu©n Thanh m·i ®Õn n¨m 1789 míi x¶y ra. Nh− thÕ nghÜa lµ nh÷ng cuéc chiÕn tranh ngo¹i x©m ë thÕ kû XVIII ®Òu næ ra rÊt l©u sau khi Chinh phô ng©m ra ®êi. Do ®ã Chinh phô ng©m kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm ph¶n ¸nh cuéc chiÕn tranh chèng ngo¹i x©m. Cßn chiÕn tranh gi÷a nh÷ng tËp ®oµn phong kiÕn trong n−íc th× tµn qu©n cña tËp ®oµn hä M¹c coi nh− bÞ tiªu diÖt (1) V¨n T©n, S¬ kh¶o lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, quyÓn IV, NXB V¨n Sö §Þa, Hµ Néi, 1959, tr. 48. (2) §Æng Thai Mai, Gi¶ng v¨n “Chinh phô ng©m”, T− t−ëng Ên thu côc, Thanh Ho¸, 1949. 57
tõ n¨m 1677. Cuéc chiÕn tranh TrÞnh − NguyÔn chñ yÕu còng x¶y ra trong thÕ kû XVII ; tõ n¨m 1673 trë ®i hai bªn lÊy s«ng Gianh lµm giíi tuyÕn, chóa TrÞnh ë §µng Ngoµi, chóa NguyÔn ë §µng Trong, kh«ng ®¸nh nhau n÷a. Cho m·i ®Õn n¨m 1755, chóa NguyÔn míi l¹i cÊt qu©n v−ît s«ng Gianh ®¸nh ra B¾c th× lóc nµy §Æng TrÇn C«n ®· qua ®êi. VËy cuéc chiÕn tranh ph¶n ¸nh trong Chinh phô ng©m còng kh«ng ph¶i cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn. §èi chiÕu víi lÞch sö, thêi gian Chinh phô ng©m ra ®êi chØ cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh do nhµ n−íc phong kiÕn ph¸t ®éng chèng l¹i nh÷ng phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa hÕt søc rÇm ré lóc bÊy giê. Nhµ n−íc phong kiÕn Lª − TrÞnh tõ l©u ®· béc lé tÝnh chÊt thèi n¸t cña nã, cho nªn tõ l©u b¹o ®éng cña n«ng d©n næ ra lÎ tÎ ë nhiÒu n¬i vµ ®Õn n¨m 1737 th× b¾t ®Çu bïng næ nh÷ng cuéc khëi nghÜa lín. nh− cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn D−¬ng H−ng ë S¬n T©y ; cuéc khëi nghÜa cña Lª Duy MËt ë Thanh Ho¸. §Æc biÖt trong nh÷ng n¨m tõ 1739 ®Õn 1740 kh¾p xø §µng Ngoµi kh«ng n¬i nµo kh«ng cã n«ng d©n khëi nghÜa. M¹n ®«ng b¾c cã cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn TuyÓn, NguyÔn Cõ, cña Vò Tr¸c O¸nh ; m¹n ®«ng nam cã khëi nghÜa cña Hoµng C«ng ChÊt, cña Vò §×nh Dung, §oµn Danh ChÊn, Tó Cao ; m¹n t©y b¾c cã khëi nghÜa cña Lª Duy MËt. §Êy lµ chØ kÓ mét sè cuéc khëi nghÜa lín, ngoµi ra cßn cã rÊt nhiÒu cuéc khëi nghÜa nhá ë kh¾p c¸c ®Þa ph−¬ng mµ c¸c sö gia phong kiÕn gäi lµ “trém c−íp ë c¸c xø næi lªn nh− ong”(1). TriÒu ®×nh Lª − TrÞnh xoay xë mäi c¸ch ®Ó ®èi phã. Chóng tæ chøc l¹i qu©n ®éi, ®Æt thªm nhiÒu ®ån tr¹i ®Ó canh phßng, ra lÖnh cho c¸c lé ë S¬n T©y, Thanh Ho¸ ®Æt ®ån ho¶ hiÖu trªn nói, b¾t d©n së t¹i ngµy ®ªm canh gi÷, “nÕu cã sù nguy cÊp th× ®èt löa ®Ó th«ng b¸o vÒ triÒu”(2). C¸c t−íng lÜnh ®−îc huy ®éng tung ®i c¸c n¬i ®Ó ®µn ¸p phong trµo. Cã lÇn ®Ých th©n TrÞnh Doanh còng cÇm qu©n ra trËn. N«ng d©n khëi nghÜa bña v©y c¶ kinh thµnh cña nhµ n−íc phong kiÕn. ë kinh thµnh lín lu«n lu«n n¸o ®éng. Cã thÓ nãi cuéc chiÕn tranh ph¶n ¸nh trong Chinh phô ng©m chÝnh lµ cuéc chiÕn tranh nµy, cuéc chiÕn tranh phi nghÜa cña giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ ph¶n ®éng chèng l¹i quÇn chóng n«ng d©n bÞ ¸p bøc. ChÝnh v× thÕ cho nªn t¸c phÈm cña §Æng TrÇn C«n ra ®êi vµo lóc nµy rÊt kÞp thêi vµ tiÕng nãi tè c¸o chiÕn tranh phi nghÜa cña nã cã t¸c dông thiÕt thùc lµm cho con ng−êi ch¸n ghÐt, kh«ng tham gia vµo nh÷ng cuéc chiÕn tranh Êy. IV - Mét sè vÊn ®Ò vÒ nghÖ thuËt trong Chinh phô ng©m 1. TÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng Chinh phô ng©m kh«ng ph¶i lµ mét t¸c phÈm ®−îc s¸ng t¸c mét c¸ch b×nh th−êng. Phan Huy Chó trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ nãi : “§¹i l−îc (lµ t¸c gi¶) lÊy ë Cæ Nh¹c phñ vµ th¬ Lý (Th¸i B¹ch) ®óc l¹i thµnh bµi”(2). Hoµng Xu©n H·n trong Chinh phô ng©m bÞ kh¶o còng nhËn xÐt : “C¶ khóc ng©m nµy gÇn nh− mét bµi “tËp cæ”, pháng theo c¶ ý lÉn lêi, gãp nhÆt c¸c ý x−a, lêi x−a, t¶n m¸t trong Nh¹c phñ, §−êng thi råi ®æi ®i xÕp l¹i, thªm ý m×nh thµnh mét bµi, cã m¹ch l¹c. M¹ch l¹c Êy còng bëi ®¹i ý chinh chiÕn mµ th«i”(3). B¶n Chinh phô ng©m bÞ lôc cña Long Hoµ tµng b¶n in n¨m 1902, t×m ®−îc kh¸ nhiÒu nguån v¨n liÖu cña Chinh phô ng©m. (1), (2) ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc (B¶n dÞch ®· dÉn), tËp XVII, quyÓn 38, tr. 1683. (2) LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, tËp IV, V¨n tÞch chÝ (b¶n dÞch ®· dÉn), tr. 115. (3) S®d, tr. 20. 58
Qu¶ ®óng nh− vËy. Nh÷ng c©u th¬ trong Chinh phô ng©m kh«ng ph¶i hoµn toµn do nhµ th¬ s¸ng t¸c, mµ mét phÇn kh¸ lín lµ gãp nhÆt, lÊy ý hoÆc pháng theo c¸c c©u th¬ cæ cña Trung Quèc. C¸ch s¸ng t¸c nh− vËy, vÒ c¨n b¶n cã thÓ gäi lµ “tËp cæ”, mét thuËt ng÷ kh¸ th«ng dông trong thi ph¸p cæ cña ta. S¸ng t¸c theo lèi tËp cæ ngµy x−a kh«ng ph¶i hiÕm. §ã lµ mét trß gi¶i trÝ cña nh÷ng kÎ tao nh©n mÆc kh¸ch, khoe ch÷ nghÜa víi nhau ®Ó ng©m nga trong nh÷ng lóc trµ d−, töu hËu. TÊt nhiªn lµm ®−îc còng cã c¸i khã. Nã ®ßi hái ng−êi lµm th¬ ph¶i cã kiÕn thøc vÒ th¬, ph¶i thuéc nhiÒu th¬ cæ. Nh−ng lµ mét trß gi¶i trÝ, nªn hÇu hÕt th¬ tËp cæ cïng chung mét sè phËn nh− nhau, nghÜa lµ bÞ quªn ngay tøc kh¾c. Chinh phô ng©m cã lÏ lµ tr−êng hîp duy nhÊt ngo¹i lÖ trong lÞch sö v¨n häc, nã kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ quªn l·ng, mµ tr¸i l¹i, ®−îc truyÒn tông rÊt réng r·i trong ®«ng ®¶o quÇn chóng. C¸i g× lµm cho Chinh phô ng©m cã søc sèng nh− vËy ? Ch¾c ch¾n sù truyÒn tông réng r·i cña t¸c phÈm, tù nã ®· nãi lªn c¸ch “tËp cæ” cña §Æng TrÇn C«n kh«ng gièng víi c¸ch tËp cæ th«ng th−êng cña ng−êi ®−¬ng thêi. §Æng TrÇn C«n “tËp cæ” kh«ng ph¶i nh»m môc ®Ých tiªu khiÓn, mµ v× yªu cÇu cña cuéc sèng, nh»m nãi lªn mét vÊn ®Ò bøc thiÕt cña cuéc sèng − “¤ng c¶m thêi thÕ mµ lµm ra”. Ng«i nhµ cña §Æng TrÇn C«n cßn x©y dùng b»ng nguyªn vËt liÖu cò, nh−ng thiÕt kÕ míi, nã vÉn lµ mét ng«i nhµ míi. TÊt nhiªn gi¶i thÝch nh− thÕ míi nãi ®−îc mét mÆt cña vÊn ®Ò. §Æng TrÇn C«n sö dông ph−¬ng ph¸p tËp cæ thµnh c«ng cßn g¾n liÒn víi mÆt thø hai rÊt c¬ b¶n n÷a : ®ã lµ g¾n liÒn víi ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt phong kiÕn, mét nghÖ thuËt cã tÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng. Kh«ng ph¶i nghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng kh«ng thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p tËp cæ ®−îc, cho dï nhµ v¨n cã s¸ng t¸c víi mét ®éng c¬ nghiªm chØnh, víi mét c¶m xóc ch©n thµnh vµ tha thiÕt ®Õn chõng nµo. X· héi phong kiÕn lµ mét x· héi quy ph¹m vµ nÒn v¨n häc phong kiÕn còng lµ mét nÒn v¨n häc quy ph¹m. Kh«ng ph¶i cuéc sèng nµo, con ng−êi nµo, v¨n häc phong kiÕn còng nãi ®Õn ; mµ nã chØ nãi ®Õn cuéc sèng, con ng−êi cña c¸c tÇng líp trªn trong x· héi, cña vua chóa, quan l¹i, c«ng hÇu, khanh t−íng, anh hïng hµo kiÖt, chÝ Ýt còng lµ cña giai nh©n tµi tö, chinh phô hay cung tÇn, chø cuéc sèng cña nh©n d©n lao ®éng, cña c¸c tÇng líp d−íi th× nã kh«ng ®Õm xØa tíi. Vµ ®Ó thÝch øng víi mét ®èi t−îng ph¶n ¸nh nh− vËy, v¨n häc phong kiÕn kh«ng thÝch lèi ph« diÔn cã gãc c¹nh, ch©n chÊt, sï s× cña b¶n th©n ®êi sèng, mµ nã thiªn vÒ mét nghÖ thuËt cã tÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng, mét nghÖ thuËt g¹t ®i tÊt c¶ nh÷ng g× lµ thùc thÓ, sinh ®éng vµ chØ gi÷ l¹i nh÷ng c¸i chung nhÊt, phæ biÕn nhÊt, tiªu biÓu nhÊt vµ th−êng diÔn ®¹t b»ng nh÷ng c«ng thøc cã s½n, b»ng ®iÓn cè, b»ng h×nh thøc Èn dô, ho¸n dô hoa mü. Ng−êi chiÕn sÜ ra trËn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i mÆc ¸o ®á, trong thùc tÕ nhiÒu khi hä dïng ¸o mµu sÉm ®Ó thÝch hîp víi viÖc x«ng pha trËn m¹c, vµ con ngùa cña hä cã thÓ lµ mµu hång, mµu ®en, v.v... Nh−ng trong nghÖ thuËt phong kiÕn, ®Ó lµm næi bËt c¸i oai phong cña ng−êi chiÕn sÜ th× hä l¹i th−êng kho¸c ¸o mµu ®á : “¸o chµng ®á tùa r¸ng pha”. Vµ do t−¬ng quan vÒ mµu s¾c, c¸i ¸o mµu ®á th× con ngùa kh«ng thÓ mµu hång, mµu ®en, mµ ph¶i mµu tr¾ng : “Ngùa chµng s¾c tr¾ng nh− lµ tuyÕt in”. ë ®©y, ngay c¸i mµu “®á tùa r¸ng pha”, hay con ngùa s¾c tr¾ng nh− tuyÕt, còng lµ nh÷ng mµu s¾c t−îng tr−ng, lý t−ëng ho¸, chø kh«ng ph¶i mµu s¾c thùc cña ®êi sèng. Vµ mét khi ngo¹i h×nh cña ng−êi chiÕn sÜ ®−îc miªu t¶ nh− thÕ, th× hµnh ®éng cña anh ta ph¶i lµ : ThÐt voi cÇu VÞ µo µo giã thu (1) hay lµ : (1) T©y phong minh tiªn xuÊt VÞ kiÒu. 59
Móa g−¬m r−îu tiÔn ch−a tµn, ChØ ngang ngän gi¸o vµo ngµn hang beo, v.v.(1) Nguyªn lý mü häc nµy kh«ng ph¶i chØ thÊy trong v¨n häc mµ c¶ trong nghÖ thuËt n÷a. NghÖ thuËt phong kiÕn còng lµ mét nghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng. Trong ®iªu kh¾c ë c¸c ®×nh chïa, «ng thiÖn bao giê còng mÆt ®á, cßn «ng ¸c th× mÆt x¸m. T−îng PhËt bao giê tai còng rÊt to vµ dµi. Cßn nghÖ thuËt h¸t béi : nh©n vËt chia lµm tõng lo¹i nh− kÐp tr¾ng, kÐp ®á, kÐp rõng, v.v. vµ mçi lo¹i cã lèi ho¸ trang riªng, lèi c¸ch ®iÖu riªng phï hîp víi ®Æc tr−ng tÝnh c¸ch cña nã. Kh«ng n¾m ®−îc ®Æc ®iÓm cña nghÖ thuËt phong kiÕn lµ tÝnh −íc lÖ t−îng tr−ng, kh«ng thÓ hiÓu ®−îc v¨n häc nghÖ thuËt cæ. Trong Chinh phô ng©m, nghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng ®−îc sö dông mét c¸ch hÕt søc phæ biÕn. ë ®©y tÊt c¶ c¸c chi tiÕt kh«ng nªn hiÓu theo ý nghÜa x¸c thùc cña nã, mµ ph¶i hiÓu trong tÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng cña nã. C¶nh tiÔn ®−a cña ®«i vî chång chØ cßn l¹i cã mçi mét cö chØ : Nhñ råi tay l¹i cÇm tay, B−íc ®i mét b−íc d©y d©y l¹i dõng (2). C¶nh chiÕn tr−êng ®Çy chÕt chãc còng chØ cßn l¹i cã mçi mét chi tiÕt : Hån tö sÜ giã ï ï thæi, MÆt chinh phu tr¨ng dâi dâi soi (3). Miªu t¶ con ng−êi, miªu t¶ ho¹t ®éng, hay miªu t¶ thiªn nhiªn ®Òu nh− thÕ c¶. Thiªn nhiªn ë ®©y còng ®−îc vÏ lªn víi nh÷ng nÐt chÊm ph¸, th−êng lµ h×nh thøc biÓu hiÖn Èn dô cña t©m tr¹ng, nhµ th¬ kh«ng cÇn chi tiÕt, cô thÓ, x¸c thùc, s½n sµng sö dông nh÷ng chi tiÕt −íc lÖ vµ miªu t¶ thiªn nhiªn th−êng ®ñ c¶ bèn h−íng ®«ng, t©y, nam, b¾c. Chinh phô ng©m ®−îc s¸ng t¸c theo lèi tËp cæ, vµ nghÖ thuËt cña nã lµ −íc lÖ, t−îng tr−ng cho nªn kh«ng lÊy lµm l¹ khi ta thÊy trong t¸c phÈm cã nhiÒu chi tiÕt d−êng nh− ch¼ng liªn hÖ g× víi nhau, cã khi cßn m©u thuÉn víi nhau n÷a. §Þa ®iÓm, thêi gian ë ®©y kh«ng thèng nhÊt. Sù viÖc khi x¶y ra ë ®êi H¸n, khi x¶y ra ë ®êi §−êng, ®êi Xu©n thu ChiÕn quèc. §o¹n ng−êi chinh phô tiÔn chång, t¸c gi¶ nãi h×nh nh− quª chµng ë Hµm D−¬ng (ThiÓm T©y), vµ ®i ®¸nh giÆc ë Tiªu T−¬ng (Hå Nam) : Chèn Hµm D−¬ng chµng cßn ngo¶nh l¹i, Khãi Tiªu T−¬ng thiÕp h·y tr«ng sang...(4) NghÜa lµ ®i tõ b¾c xuèng nam. Sau nµy, ng−êi chinh phô cã lÇn còng nãi nh− thÕ : Chµng tõ sang ®«ng nam kh¬i nÎo (5) Nh−ng trèng b¸o tin giÆc l¹i ë Trµng Thµnh, nghÜa lµ ë ph−¬ng B¾c, vµ ng−êi chinh phô nhí chång, cã lÇn còng h−íng vÒ ph−¬ng B¾c : Non Yªn dï ch¼ng tíi miÒn, (1) TrÝch ly b«i hÒ vò Long TuyÒn, Hoµnh chinh sãc hÒ chØ hæ huyÖt. (2) Ng÷ phôc ng÷ hÒ chÊp qu©n thñ, Bé nhÊt bé hÒ khiªn qu©n nhu. (3) Phong niÓu niÓu kh«ng suy tö sÜ hån NguyÖt mang mang t»ng chiÕu chinh nh©n m¹o. (4) Lang cè thiÕp hÒ Hµm D−¬ng, ThiÕp cè lang hÒ Tiªu T−¬ng... (5) Tù tïng biÖt hËu ®«ng nam khiÕu 60
Nhí chµng th¨m th¼m ®−êng lªn b»ng trêi(1). VËy rót côc ng−êi chinh phu ®i ®¸nh giÆc ë ph−¬ng Nam hay ë ph−¬ng B¾c ? Cã ng−êi thÊy c¸i m©u thuÉn ng−îc ®êi Êy ®· ®æi “Trèng Trµng Thµnh” ra “Trèng Trµng An”(2), ®Ó kÐo chiÕn tranh xuèng phÝa nam. Nh−ng chç kh¸c lµm sao ®æi ®−îc ? V¶ l¹i c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nh− thÕ thùc chÊt lµ kh«ng n¾m ®−îc ®Æc ®iÓm cña nghÖ thuËt phong kiÕn, lµ ®ßi hái nã ph¶i nh− mét nghÖ thuËt hiÖn thùc chñ nghÜa. §èi víi nghÖ thuËt phong kiÕn, ®iÒu lµm cho t¸c gi¶ Chinh phô ng©m quan t©m kh«ng ph¶i lµ viÖc ng−êi chinh phu ®i ®¸nh giÆc ë ph−¬ng Nam hay ph−¬ng B¾c, mµ lµ lµm sao diÔn t¶ cho ®−îc tr¹ng th¸i xa c¸ch, nhí th−¬ng vêi vîi cña ®«i vî chång. Miªu t¶ nh÷ng lÇn −íc hÑn, ®iÒu quan träng ®èi víi nhµ th¬ kh«ng ph¶i lµ viÖc hÑn nhau vµo mïa hÌ hay mïa xu©n (Ng−êi chinh phô khi th× nãi : “HÑn ngµy vÒ −íc nÎo quyªn ca”, tøc mïa hÌ, khi th× nãi : “HÑn ngµy vÒ chØ ®é ®µo b«ng”, tøc mïa xu©n), ë Lòng T©y hay H¸n D−¬ng (hai ®Þa ®iÓm c¸ch nhau cã ®Õn ngh×n c©y sè), mµ lµm sao diÔn t¶ cho ®−îc nçi chê ®îi kh¾c kho¶i vµ nçi thÊt väng ®au ®ín cña ng−êi chinh phô. Mét nghÖ thuËt hiÖn thùc chñ nghÜa dÜ nhiªn kh«ng cho phÐp lµm nh− vËy. Sù ph¸t triÓn ngµy mét phong phó vµ phøc t¹p cña cuéc sèng vµ sù tr−ëng thµnh cña nghÖ thuËt sÏ dÇn dÇn ph¸ vì nh÷ng c«ng thøc cã s½n, nh÷ng −íc lÖ, nh÷ng quy ph¹m Êy ®Ó tiÕn tíi ph¶n ¸nh cuéc sèng trong h×nh thøc ®a d¹ng, phong phó, sinh ®éng cña ®êi sèng. §ã lµ con ®−êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña v¨n häc nghÖ thuËt. Nh−ng víi tÝnh c¸ch mét ph¹m trï lÞch sö, nghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng khi kh«ng tho¸t ly cuéc sèng, kh«ng trë thµnh khu«n mÉu s¸o rçng, mµ lµ mét h×nh thøc ®Ó ph¶n ¸nh cuéc sèng, th× mÆc dï cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, nã vÉn cã ý nghÜa tÝch cùc. Trong Chinh phô ng©m kh«ng cã nh÷ng chi tiÕt x¸c thùc vÒ chiÕn tranh, vÒ tang tãc, vÒ chia ly,... nh−ng c¸i kh«ng khÝ chung cña nã, c¸i mïi vÞ, c¸i Ên t−îng cña nã th× rÊt râ, ai còng cã thÓ nhËn thÊy. §ã lµ thµnh c«ng, lµ nÐt ®Æc s¾c cña nghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng trong t¸c phÈm nµy. 2. NghÖ thuËt biÓu hiÖn t©m tr¹ng Mét thµnh c«ng n÷a cña Chinh phô ng©m lµ nghÖ thuËt biÓu hiÖn t©m tr¹ng. Tr−íc Chinh phô ng©m, nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh trong v¨n häc ta th−êng lµ nh÷ng bµi th¬ §−êng luËt. Do khu«n khæ chËt hÑp cña thÓ tµi, th¬ tr÷ t×nh §−êng luËt (hoÆc kh«ng ph¶i §−êng luËt nh−ng ng¾n) chØ cã thÓ ph¶n ¸nh mét kho¶nh kh¾c cña t©m tr¹ng. Chinh phô ng©m lµ mét t¸c phÈm lÇn ®Çu tiªn ®· ph¶n ¸nh ®−îc mét t©m tr¹ng cã quy m« s©u réng. Mét bµi th¬ dµi h¬n 400 c©u, diÔn t¶ mét t©m tr¹ng “hÇu nh− ng−ng ®äng l¹i trªn mét khèi sÇu”(3) kh«ng ph¶i chuyÖn dÔ. Thµnh c«ng cña Chinh phô ng©m chÝnh lµ ë chç nhµ th¬ biÕt c¸ch khai th¸c t©m tr¹ng, ®ång thêi biÕt c¸ch x©y dùng h×nh t−îng, biÕt c¸ch cÊu tróc t¸c phÈm. ¤ng Hoµng Xu©n H·n trong Chinh phô ng©m bÞ kh¶o chia Chinh phô ng©m ra lµm nhiÒu ®o¹n, vµ ®Æt tªn cho mçi ®o¹n nh− : nçi th−¬ng sî, nçi nhí mong, nçi lÎ loi, nçi tr«ng ngãng, nçi sÇu muén, nçi khÈn cÇu,... C¸ch ph©n chia nh− thÕ kh«ng cÇn thiÕt vµ nhiÒu chç kh«ng tho¶ ®¸ng, nh−ng qua ®ã còng thÊy ®−îc lµ mÆc dï t©m tr¹ng cña ng−êi chinh phô ®øng yªn, nã vÉn cã nhiÒu s¾c th¸i chø kh«ng nghÌo nµn, ®¬n ®iÖu mét tý nµo. Sù phong phó cña h×nh t−îng t©m tr¹ng ë ®©y, do tÝnh chÊt ng−ng ®äng cña nã, ®−îc nhµ th¬ khai th¸c theo tuyÕn (1) Yªn nhiªn vÞ dÞ truyÒn øc qu©n thiÒu thiÒu hÒ lé nh− thiªn ! (2) L¹i Ngäc Cang trong Chinh phô ng©m, NXB V¨n ho¸, Hµ Néi, 1964 chó thÝch vÒ tr−êng hîp thay ®æi nµy nh− sau : "... V¶ ch¨ng, trong nguyªn t¸c, hai lÇn §Æng TrÇn C«n nãi ®Õn viÖc chinh phu xuèng ®¸nh phÝa ®«ng nam (nguyªn t¸c c©u 96 - 97), nÕu chÐp Trµng Thµnh ë ®©y th× thËt v« lý : Cã lÏ nµo trèng b¸o ®éng næi lªn ë phÝa b¾c mµ trËn ®Çu tiªn l¹i x¶y ra ë phÝa nam" (tr. 188). (3) Ch÷ cña «ng §Æng Thai Mai. S®d. 61
bÒ dµy, bÒ ngang chø kh«ng ph¶i theo tuyÕn chiÒu däc, chiÒu cao. Vµ phï hîp víi c¸ch x©y dùng h×nh t−îng kiÓu Êy, trong Chinh phô ng©m t¸c gi¶ sö dông rÊt nhiÒu ph−¬ng thøc kÕt cÊu trïng ®iÖp. Sù trïng ®iÖp nµy cã khi lµ sù l¸y l¹i mét sè khæ th¬, mét sè c©u th¬, mét sè tõ hoÆc l¸y l¹i mét tõ, mét ©m, mét vÇn,... §Æc biÖt h¬n n÷a lµ kÕt cÊu trïng ®iÖp cã lóc t−ëng nh− chØ lµ sù l¾p l¹i hoµn toµn, chØ lµ ®øng yªn, nh−ng chó ý kü ta l¹i thÊy nã cã thay ®æi, cã biÕn ®éng. Tiªu biÓu lµ ®o¹n ng−êi chinh phô nãi vÒ viÖc chång hÑn mµ kh«ng vÒ trong b¶n dÞch hiÖn hµnh tõ c©u 125 ®Õn c©u 148. §o¹n nµy gåm c¶ th¶y s¸u khæ th¬ song thÊt lôc b¸t diÔn t¶ ba ý lín. Míi nh×n s¸u khæ nµy kÕt cÊu gièng hÖt nhau. Hai khæ ®Çu ng−êi chinh phô nãi chång lçi thêi gian hÑn, hai khæ tiÕp nãi chång lçi hÑn, vµ hai khæ cuèi cïng nãi chång lçi th− hÑn. §Æc ®iÓm t©m tr¹ng cña ng−êi chinh phô trong c¶ ba ®o¹n lµ m©u thuÉn gi÷a hy väng do nh÷ng lêi høa cña chång vµ thÊt väng v× thùc tÕ cay ®¾ng cña m×nh. Nh−ng xÐt cho kü trong ba ®o¹n Êy kÕt cÊu vÉn cã chuyÓn biÕn chø kh«ng ph¶i ®øng yªn, l¾p l¹i hoµn toµn. Trong hai khæ ®Çu, hy väng ®−îc nhµ th¬ thÓ hiÖn b»ng hai c©u vµ thÊt väng còng ®−îc thÓ hiÖn b»ng hai c©u : Thuë l©m hµnh, oanh ch−a bÐn liÔu, Hái ngµy vÒ : −íc nÎo quyªn ca / (1) Nay quyªn ®· giôc oanh giµ, ý nhi l¹i g¸y tr−íc nhµ lÝu lo. Còng nh− vËy : Thuë ®¨ng ®å, mai ch−a d¹n giã, Hái ngµy vÒ : chØ ®é ®µo b«ng / Nay ®µo ®· quyÕn giã ®«ng. Phï dung l¹i r· bªn s«ng ba soµ (2). Hai khæ tiÕp, hy väng chØ cßn mét c©u r−ìi vµ thÊt väng t¨ng lªn hai c©u r−ìi : HÑn cïng ta Lòng T©y sÇm Êy, Sím ®· tr«ng / nµo thÊy h¬i t¨m ? NgËp ngõng l¸ rông cµnh tr©m, Th«n tr−a nghe dËy, tiÕng cÇm x«n xao. HÑn n¬i nao, H¸n D−¬ng cÇu nä, ChiÒu l¹i t×m / nµo cã tiªu hao ? NgËp ngõng giã thæi chÐo bµo. B·i h«m tu«n dÉy n−íc trµo mªnh m«ng. (3) (1) Chç g¸ch chÐo (/) cã thÓ thªm vµo mét tõ "nh−ng" cho râ nghÜa sù ®èi lËp. (2) øc tÝch d÷ qu©n t−¬ng biÖt th×. LiÔu ®iÒu do vÞ chuyÓn hoµng ly. PhÊn qu©n hµ nhËt quy ? Qu©n −íc ®ç quyªn ®Ò. §ç quyªn dÜ trôc hoµng ly l·o. Thanh liÔu, l©u tiÒn, ng÷ ý nhi. øc tÝch d÷ qu©n t−¬ng biÖt trung, TuyÕt mai do vÞ thøc ®«ng phong. VÊn qu©n hµ nhËt quy ? Qu©n chØ ®µo hoa hång. §µo hoa dÜ b¹n ®«ng phong khø, L·o mai giang th−îng hùu phï dung. (3) D÷ ng· øc hµ xø ? N·i øc Lòng T©y sÇm. 62
§Õn hai khæ cuèi th× hy väng chØ cßn nöa cña vµ thÊt väng t¨ng lªn ba c©u r−ìi : Tin th−êng l¹i / ng−êi kh«ng thÊy l¹i. Gèc hoa tµn ®· r¶i rªu xanh, Rªu xanh mÊy líp x©y quanh, S©n ®i mét b−íc, tr¨m t×nh ngÈn ng¬, Th− th−êng tíi ng−êi kh«ng thÊy tíi. Bøc rÌm th−a lÇn d·i bãng d−¬ng, Bãng d−¬ng mÊy buæi xiªn ngang, Lêi sao m−êi hÑn chÝn th−êng ®¬n sai...(1) Nh− thÕ qua s¸u khæ th¬ song thÊt lôc b¸t ë trªn chóng ta kh«ng ph¶i chØ biÕt ng−êi chinh phô chê ®îi vµ thÊt väng, mµ cßn biÕt nµng cµng chê ®îi th× sù thÊt väng cµng chÊt chång, cµng bi ®¸t. KÕt cÊu cña Chinh phô ng©m t−ëng nh− ®øng yªn mµ cã biÕn ho¸, cã kÞch tÝnh. VÒ ph−¬ng diÖn c¶m xóc, ®¸ng chó ý lµ mçi s¾c th¸i t×nh c¶m nhµ th¬ cã mét ng«n ng÷ riªng ®Ó diÔn ®¹t cho thÝch hîp. Nãi vÒ nçi buån xa c¸ch th× giäng th¬ ai o¸n, chØ cÇn ®äc lªn lµ c¶m thÊy ngay tÊt c¶ sù ngang tr¸i, v« lý cña nã : ThiÕp ch¼ng t−ëng ra ng−êi chinh phô, Chµng h¸ tõng häc lò v−¬ng t«n ? Cí sao c¸ch trë n−íc non, KhiÕn ng−êi th«i sím th× h«m nh÷ng rÇu ?(2) NghÜ ®Õn h¹nh phóc ¸i ©n bÞ tan vì th× c©u th¬ l¹i chua xãt, ngÈn ng¬, luyÕn tiÕc : Bãng d−¬ng ®Ó hoa vµng ch¼ng ®o¸i, Hoa ®Ó vµng bëi t¹i bãng d−¬ng Hoa vµng hoa rông bªn t−êng, Tr¶i xem hoa rông ®ªm s−¬ng mÊy lÇn...(1) NhËt trung hÒ bÊt lai, Truþ diÖp ®©u ng· tr©m. Tr÷ lËp kh«ng thÕ khÊp, Hoang th«n huyªn ngä cÇm. D÷ ng· −íc hµ së ? N·i −íc H¸n D−¬ng kiÒu. NhËt v©n hÒ bÊt lai, Cè phong xuy ng· bµo. Tr÷ lËp kh«ng thÕ khÊp, Hµn giang khëi mé trµo. (1) TÝch niªn ký tÝn khuyÕn qu©n håi. Kim niªn ký tÝn khuyÕn qu©n lai. TÝn lai nh©n vÞ lai, D−¬ng hoa linh l¹c uû th−¬ng ®µi Th−¬ng ®µi, th−¬ng ®µi, hùu th−¬ng ®µi. NhÊt bé nhµn ®×nh, b¸ch cam th«i. TÝch niªn håi th− ®Ýnh thiÕp kú. Kim niªn håi th− ®Ýnh thiÕp quy Th− quy, nh©n vÞ quy, Sa song tÞch mÞch chuyÓn tµ huy. Tµ huy, tµ huy, hùu tµ huy, ThËp −íc giai kú, cöu ®é vi. (2) ThiÕp th©n bÊt t−ëng vi chinh phô. Qu©n th©n khëi häc vi v−¬ng t«n ? Hµ sù giang nam d÷ giang b¾c ? Linh nh©n sÇu hiÕu hùu sÇu h«n ? 63
Mong mái tuæi trÎ cña m×nh vµ cña chång kh«ng tµn ®i trong chinh chiÕn, c©u th¬ l¹i cã c¸i g× nh− mét lêi khÈn cÇu : §µnh mu«n kiÕp ch÷ t×nh ®· vËy, Theo kiÕp nµy h¬n thÊy kiÕp sau. ThiÕp xin chµng chí b¹c ®Çu, ThiÕp th× gi÷ m·i lÊy mµu trÎ trung...(2) Thµnh c«ng cña Chinh phô ng©m vÒ ph−¬ng diÖn biÓu hiÖn t©m tr¹ng cã ¶nh h−ëng s©u s¾c trong v¨n häc giai ®o¹n nµy. 3. Thµnh c«ng cña b¶n dÞch hiÖn hµnh Chinh phô ng©m, nguyªn t¸c cña §Æng TrÇn C«n ®· hay, b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh l¹i cµng hay h¬n n÷a. Nã kh«ng nh÷ng lét t¶ ®−îc tinh thÇn cña nguyªn t¸c, mµ cßn gãp phÇn n©ng cao, lµm s¸ng thªm nguyªn t¸c. B¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh lµ mét c«ng tr×nh ®Çy tÝnh chÊt s¸ng t¹o, ®Õn nçi trong lÞch sö v¨n häc ta tõ bao ®êi nay mäi ng−êi quen coi nã nh− mét s¸ng t¸c phÈm, chø kh«ng ph¶i nh− mét dÞch phÈm. Vinh dù nµy ngay ®Õn b¶n dÞch Tú bµ hµnh cña Phan Huy Thùc xuÊt hiÖn vµo ®Çu thÕ kû XIX còng kh«ng cã ®−îc. Trong nguyªn t¸c ch÷ H¸n, Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n viÕt b»ng thÓ tr−êng ®o¶n có, nghÜa lµ mét thÓ th¬ xen kÏ c©u dµi víi c©u ng¾n, cèt lµm sao cho hµi hoµ, ngoµi ra kh«ng cã mét quy ®Þnh nµo kh¸c. C©u ng¾n cã khi ba, bèn ch÷, c©u dµi cã khi m−êi, m−êi mét ch÷. Víi mét thÓ th¬ nh− vËy, nhµ th¬ cã thÓ linh ho¹t trong diÔn ®¹t, cã thÓ t¹o nªn nh÷ng ©m h−ëng, nh÷ng nhÞp ®iÖu phong phó sinh ®éng. Më ®Çu Chinh phô ng©m, §Æng TrÇn C«n viÕt : Thiªn ®Þa phong trÇn, Hång nhan ®a tru©n, Du du bØ th−¬ng hÒ, thuú t¹o nh©n ? Hai c©u ®Çu bèn ch÷ døt kho¸t, tiÕp ®Õn c©u thø ba lµ mét c©u hái kÐo dµi ®Õn t¸m ch÷, kÕt cÊu t¹o mét thÕ t−¬ng ph¶n, do ®ã khi ®äc lªn c¶m thÊy vÊn ®Ò trë nªn khÈn cÊp, bøc thiÕt. Hay ch¼ng h¹n, mét ®o¹n kh¸c nãi vÒ c¶nh tiÔn ®−a, §Æng TrÇn C«n viÕt : Lang cè thiÕp hÒ Hµm D−¬ng ThiÕp cè lang hÒ Tiªu T−¬ng, Tiªu T−¬ng yªn c¸ch Hµm D−¬ng thô. Hµm D−¬ng thô c¸ch Tiªu T−¬ng giang. T−¬ng cè bÊt t−¬ng kiÕn. (1) L−u quang nhÊt khø bÊt phôc chiÕu, Hoa vÞ l−u quang, hoµng hùu hoµng. L−u quang bÊt kh¼ng nhÊt håi chiÕu, Hoµng hoa kh−íc vÞ l−u quang l·o. Hoµng hoa l·o hÒ l¹c m·n t−êng, Hoa l¹c nh− kim kinh kú s−¬ng... (2) Tuy nhiªn tö t−¬ng kiÕn, H¹t nh−îc sinh t−¬ng tuú. An ®¾c qu©n v« ®¸o l·o nhËt. ThiÕp th−êng thiÕu niªn th×. 64