intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Giáo trình Văn học Việt Nam 1900-1930 (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa): Phần 2

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST
Báo xấu
150
lượt xem 29
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 Giáo trình Văn học Việt Nam 1900-1930 (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa) gồm nội dung chương 3 - Phan Bội Châu (1867 - 1940) và quá trình sáng tác thơ văn yêu nước, chương 4 - Tản Đà - Nguyễn Khắc Hiếu (1889 - 1939).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Văn học Việt Nam 1900-1930 (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa): Phần 2

  1. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 15 – CHÖÔNG III: PHAN BOÄI CHAÂU (1867 – 1940) VAØ QUAÙ TRÌNH SAÙNG TAÙC THÔ VAÊN YEÂU NÖÔÙC Phan Boäi Chaâu sinh ngaøy 26-12-1867 taïi thoân Ñan Nhieäm xaõ Ñoâng Lieät – huyeän Nam Ñaøn, tænh Ngheä An trong moät gia ñình nhaø Nho ngheøo. Thuôû nhoû, Phan Boäi Chaâu ñaõ noåi tieáng thoâng minh hoïc gioûi. Ñaëc bieät, oâng coù tö töôûng yeâu nöôùc töø raát sôùm, 17 tuoåi vieát Hòch Bình Taây thu Baéc daùn goác ña ñaàu laøng, 18 tuoåi laäp ñoäi thí sinh quaân höôûng öùng phong traøo Vaên thaân Ngheä Tónh choáng Phaùp raàm roä luùc aáy. Sau khi bò caám thi, naêm 1897 Phan Boäi Chaâu vaøo Hueá daïy hoïc vaø baét ñaàu lieân laïc vôùi caùc nhaø yeâu nöôùc treû tuoåi ôû Kinh ñoâ. Thôøi gian ôû Hueá, oâng noåi tieáng vôùi baøi phuù Baùi thaïch vi huynh (Toân ñaù laøm anh). Do baøi phuù, oâng coù dòp quen bieát nhieàu nhaø khoa baûng, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng nhaø yeâu nöôùc theo xu höôùng môùi nhö Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Phan Chaâu Trinh, Ngoâ Ñöùc Keá, Huyønh Thuùc Khaùng, Ñaëng Nguyeân Caån v.v... Nguyeãn Thöôïng Hieàn laø ngöôøi giuùp Phan Boäi Chaâu tieáp xuùc taân thö, nhôø taân thö, nhaø chí só caøng quyeát taâm ñi theo con ñöôøng cöùu nöôùc môùi. Vaø trong quaù trình chuû xöôùng phaùi baïo ñoäng, nhaø yeâu nöôùc thöïc söï vaãn söû duïng phöông thöùc duy taân trong haønh ñoäng vaø tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Ñoù laø ñieàu khieán nhaø yeâu nöôùc trôû thaønh “linh hoàn” cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Naêm 1900, Phan Boäi Chaâu ñöôïc ra thi laïi, ñaäu giaûi nguyeân tröôøng Ngheä. Sau khi thi ñaäu vaø sau nhöõng coá gaéng vaøo Nam ra Baéc lieân keát vaø thaønh laäp caùc toå chöùc choáng Phaùp khoâng thaønh, vaøo naêm 1904, Phan Boäi Chaâu cuøng Nguyeãn Haøm choïn Cöôøng Ñeå – moät ngöôøi trong hoaøng toäc – laøm minh chuû laäp Taân ñaûng, sau ñoåi laø Duy taân hoäi. Toå chöùc naøy giao cho Phan Boäi Chaâu nhieäm vuï sang Nhaät caàu vieän, chuaån bò löïc löôïng, khí giôùi ñaùnh Phaùp. Naêm 1905, Phan Boäi Chaâu troán sang Nhaät, töø Nhaät nhaø yeâu nöôùc keâu goïi thanh nieân Vieät Nam troán ra nöôùc ngoaøi hoïc taäp, laäp thaønh moät trung taâm ngöôøi Vieät Nam hoaït ñoäng cöùu nöôùc ôû Nhaät. Thôøi gian ôû Nhaät, Phan Boäi Chaâu vieát nhieàu, ñoù laø caùc taùc phaåm: Vieät Nam vong quoác söû, Vieät Nam quoác söû khaûo, Haûi ngoaïi huyeát thö, Kính caùo toaøn quoác phuï laõo vaên, Thö göûi Phan Chaâu Trinh v.v... Naêm 1908, chính phuû Nhaät theo yeâu caàu cuûa Phaùp truïc xuaát caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam . Töø naêm 1908 ñeán naêm 1925 Phan Boäi Chaâu phaûi soáng löu vong ôû Trung Quoác, Thaùi Lan. Caùch maïng Taân Hôïi Trung Quoác buøng noå vaø thaønh coâng (cuoái naêm 1911 ñeán 1912) khieán caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam tin töôûng vaøo vaän hoäi môùi cuûa coâng cuoäc ñaùnh Phaùp, giaønh laïi ñoäc laäp cho nöôùc nhaø. Ñoù cuõng laø söï kieän lòch söû khieán Phan Boäi Chaâu vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng quyeát ñònh saùng laäp Quang phuïc hoäi, taäp hôïp nhieàu löïc löôïng yeâu nöôùc Vieät Nam trong vaø ngoaøi nöôùc. Nhöng chæ sau moät thôøi gian ngaén hoaït ñoäng, toå chöùc cöùu nöôùc naøy laïi bò thöïc daân ñaùnh phaù, phong traøo bò vôõ lôû, thaát baïi, Phan Boäi Chaâu bò baét. Ra tuø, nhaø chí só vaãn phaûi tieáp tuïc soáng löu vong, ñeå kieám soáng, oâng vieát baøi cho moät soá taïp chí Trung Quoác. Naêm 1925, oâng bò Phaùp baét ôû Thöôïng Haûi, sau ñoù ñem veà nöôùc. Khoâng daùm bí maät gieát ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  2. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 16 – nhaø yeâu nöôùc cuõng nhö khoâng theå duøng toaø aùn ñeå buoäc toäi oâng, thöïc daân cuoái cuøng phaûi tha boång Phan Boäi Chaâu nhöng baét oâng quaûn thuùc ôû Hueá. Ñoàng baøo trong nuôùc göûi tieàn giuùp ñôõ nhaø chí só laõo thaønh laøm moät ngoâi nhaø ôû Beán ngöï. Sau hôn hai chuïc naêm boân ba haûi ngoaïi tìm ñöôøng cöùu nöôùc, nhaø chí só haêng say trôû thaønh “oâng giaø Beán Ngöï”. Töø naêm 1926 –1940 nhaø chí só soáng trong ñieàu kieän bò theo doõi, quaûn thuùc. Tuy theá nhieät tình yeâu nöôùc cuûa oâng vaãn khoâng heà bò daäp taét, caùc taùc phaåm vaên thô nhaèm giaùo duïc loøng yeâu nöôùc vaãn tieáp tuïc ñöôïc saùng taùc nhö: Nam quoác daân tu tri, Nöõ quoác daân tu tri, caùc baøi thô, phuù, truyeän ngaén v.v... Caùc boä saùch nhö Khoånng hoïc ñaêng, Phaät hoïc ñaêng, Nhaân sinh trieát hoïc... cuõng ñöôïc oâng bieân soaïn trong thôøi gian naøy. Phan Boäi Chaâu ñöôïc ñaùnh giaù cao veà nhieàu phöông dieän, laø “linh hoàn cuûa caùc phong traøo ñaáu tranh caùch maïng ñaàu theá kyû” laø ngöôøi “ñaõ coù nhöõng coáng hieán lôùn lao cho daân toäc veà maët chính trò vaø caû veà maët vaên hoïc... Vaên thô cuûa oâng ñaõ goùp phaàn raát lôùn trong vieäc naâng cao loøng yeâu nöôùc cho moïi taàng lôùp nhaân daân ta ñaàu theá kyû XX. Vaên thô ñoù xöùng ñaùng laø phaàn quí giaù nhaát, phong phuù nhaát cuûa doøng vaên thô caùch maïng hoài ñaàu theá kyû”(1). [ [ [ Xuaát thaân laø moät nhaø Nho, nhöng tieáp nhaän tö töôûng môùi cuûa thôøi ñaïi daân chuû (tö töôûng daân chuû) qua taân thö, tham gia coâng cuoäc cöùu nöôùc baèng phöông thöùc toå chöùc chính ñaûng vôùi qui moâ toaøn quoác, Phan Boäi Chaâu ñaõ trôû thaønh nhaø chính trò môùi. Ñeå tuyeân truyeàn vaän ñoäng cöùu nöôùc, vôùi Phan Boäi Chaâu, vaên chöông laø phöông tieän soá 1, “oâng laø nhaø chính trò môùi nhöng vieát vaên nhö moät nhaø Nho, chöù khoâng phaûi vöøa laø nhaø chính trò vöøa laø ngheä só”(2). Tuy nhieân, cuõng coù thôøi gian, nhaø chí só ñaõ phaûi kieám soáng baèng vieäc “buoân vaên, baùn chöõ” vôùi nhöõng baøi thôøi bình, xaõ luaän, tieåu thuyeát. Ñoù laø thôøi gian nhaø yeâu nöôùc soáng löu vong, laøm bieân taäp vieân cho Binh söï taïp chí ôû Haøng Chaâu, Trung Quoác, tröôùc khi bò thöïc daân Phaùp baét (1925). Ñaây laø giai ñoaïn “oâng phaûi taùch ngöôøi vaên ngheä só ra khoûi ngöôøi chính khaùch, chuù yù ñeán nhöõng ñieàu maø nhaø vaên, nhaø baùo – chöù khoâng phaûi nhaø chính trò trong oâng – phaûi chuù yù”(1). Veà cuoái ñôøi, duø bò ngaên caùch khoûi caùc phong traøo yeâu nöôùc, cöùu nöôùc nhöng vaên, thô, phuù maø “oâng giaø Beán Ngöï” göûi ñaêng baùo vaãn nhaèm thöùc tænh, giaùo duïc loøng yeâu nöôùc cuûa quoác daân. Nhö vaäy, vaên chöông laø moät “ñoùng goùp” cuûa nhaø chí só cho söï nghieäp cöùu quoác khi oâng khoâng coøn ñieàu kieän hoaït ñoäng cöùu nöôùc. Ñeå thaáy roõ ñaëc ñieåm quaù trình hôn nöûa theá kyû saùng taùc vaên hoïc cuûa nhaø chí só, coù theå nhìn nhaän qua ba giai ñoaïn nhö sau: (1) Thô vaên yeâu nöôùc vaø caùch maïng ñaàu theá kyû XX (1900-1930), NXB Vaên hoïc 1976, tr. 43-44. (2) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112 (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  3. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 17 – 1. Tröôùc khi xuaát döông cöùu nöôùc cho ñeán 1908 Ñaây laø giai ñoaïn soâi noåi, haøo huøng nhaát trong söï nghieäp chính trò cuõng nhö saùng taùc vaên thô yeâu nöôùc cuûa nhaø chí só. Caùc taùc phaåm chính goàm: Löu caàu huyeát leä taân thö (thaát baûn), Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät, Vieät Nam vong quoác söû, Haûi ngoaïi huyeát thö, Suøng baùi giai nhaân. a. Nhaø chí só thôøi caän ñaïi vôùi hoaøi baõo, lyù töôûng lôùn ñaõ hieän dieän ngay trong nhöõng baøi thô nhoû: Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät. Chôi xuaân laø baøi thô kí nguï haøo khí nam nhi, thô cuûa moät baäc haøo kieät, nuoâi nhieàu khaùt voïng lôùn cöùu nöôùc, cöùu daân. Giaûi San xöù Ngheä dieãn taû moät cuoäc chôi xuaân haøo hoa, heát mình vaø raát laï: Quaân baát kieán, Nam – Xuaân töï coå ña danh só, Ñaõ chôi xuaân ñöøng quaûn nghó chi chi, Khi ngaâm nga xaùo loän coå, kim ñi, Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi. Thô raèng: Nöôùc non Hoàng, Laïc coøn ñaây maõi, Maët muõi anh huøng haù chòu ri? Giang sôn coøn toâ veõ maët nam nhi, Sinh thôøi theá phaûi xoay neân thôøi theá. Phuøng xuaân hoäi may ra öø cuõng deã, Naém ñòa caàu vöøa moät tí con con. Ñaïp tung hai caùnh caøn khoân, Ñem xuaân veõ laïi trong non nöôùc nhaø. Hai vai gaùnh vaùc sôn haø, Ñaõ chôi chôi noát, oá chaø chaø xuaân. Moät nhaø Nho vôùi tính caùch naêng noå, vôùi khaùt khao laøm neân nghieäp lôùn hieän leân trong baøi thô caâu chöõ goà gheà, khoâng theo theå caùch naøo nhaát ñònh. Trong cuoäc “chôi xuaân” ngöôøi danh só; khi meâ say “ngaâm nga xaùo loän coå kim ñi” khi haùo höùc muoán “Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi”. Ñoù laø nieàm say cuûa moät trang nam nhi maø taâm hoàn ñang ngaäp traøn nhöõng hoaøi baõo lôùn. Trong traïng thaùi chueánh choaùng cuûa moät “khaùch chôi”, danh só chæ moät nieàm nghó ñeán “nöôùc non Hoàng, Laïc” ñeán “maët muõi anh huøng”, ñeán thôøi theá. Con ngöôøi aáy ñang khaùt khao haønh ñoäng, khaùt khao “ñaïp tung” trôøi ñaát, muoán gheù vai gaùnh vaùc sôn haø xaõ taéc. Baøi thô mang tính chaát “ngoân chí”, ngoân chí moät caùch say söa, khaùc thöôøng cuûa giaûi San xöù Ngheä. Cuøng moät caûm höùng nhö baøi Chôi xuaân, laø baøi Xuaát döông löu bieät Laøm trai phaûi laï ôû treân ñôøi, Haù ñeå caøn khoân töï chuyeån dôøi. Trong khoaûng traêm naêm caàn coù tôù, Sau naøy muoân thuôû haù khoâng ai. Non soâng ñaõ cheát soáng theâm nhuïc, Hieàn thaùnh coøn ñaâu hoïc cuõng hoaøi. Muoán vöôït beå ñoâng theo caùnh gioù, ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  4. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 18 – Muoân truøng soùng baïc tieãn ra khôi. Con ngöôøi chí só hieän dieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian roäng lôùn. Thô “ngoân chí” cuûa Phan Boäi Chaâu laø thô cuûa moät baäc haøo kieät trong thieân haï, thô cuûa ngöôøi chí só vôùi yù chí, khaùt voïng vaø lyù töôûng lôùn. Thô oâng caáp cho ta söùc maïnh, taêng chí khí. Phan Boäi Chaâu khoâng than vaõn, xoùt xa, baát löïc nhö Tuù Xöông, khoâng coù caùi laån quaån, daèn vaët nhö Nguyeãn Khuyeán. b. Trong thôøi gian 10 naêm ñaàu theá kyû, Phan Boäi Chaâu laø moät trong nhöõng chí só noåi tieáng nhaát vôùi söï nghieäp duøng vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Vieät Nam vong quoác söû laø moät trong nhöõng taùc phaåm ñaàu tieân trong quaù trình saùng taùc vaên hoïc yeâu nöôùc cuûa oâng. Taùc phaåm ñöôïc coi laø taøi lieäu tuyeân truyeàn quoác teá ñaàu tieân cuûa caùch maïng Vieät Nam, ñöôïc vieát ra trong thôøi gian nhaø chí só ñang traøn treà nieàm tin vaø nhieät tình cöùu quoác, nhaèm toá caùo chính saùch cai trò thaâm ñoäc cuûa thöïc daân Phaùp, keâu goïi ngöôøi Vieät Nam ñoaøn keát choáng Phaùp. Taùc phaåm ñöôïc trình baøy theo loái ñoái thoaïi giöõa Saøo nam vaø AÅm Baêng (Löông Khaûi Sieâu), vôùi boán chöông chính: 1. Nguyeân nhaân vaø lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam. 2. Tieåu truyeän caùc chí só hoài môùi maát nöôùc. 3. Chính saùch ngu daân cuûa thöïc daân Phaùp. 4. Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam. Vôùi nieàm tin töôûng lôùn ôû tinh thaàn daân toäc vaø loøng yeâu nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam, nhaø chí só lieân tieáp ñöa ra nhöõng suy nghó, laäp luaän ñeå beânh vöïc ñoàng baøo mình. Lôøi vaên taùc phaåm tha thieát, nhö thuùc giuïc, nhö loâi keùo khuyeán khích, theå hieän tình caûm yeâu nöôùc vöøa saâu sa, trìu meán vöøa maõnh lieät. ÔÛ chöông Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam, ñeå keâu goïi möôøi haïng ngöôøi ñoaøn keát cöùu nöôùc vaø theo tinh thaàn “gaïn ñuïc khôi trong”, nhaø chí só coù vieát moät ñoaïn raát gaây aán töôïng vôùi loái suy luaän raát rieâng cuûa oâng nhö sau: “Toâi nghó raèng, töø naøy nöôùc Vieät Nam bò boïn Phaùp chieám lónh thì ngöôøi Vieät Nam hoaøn toaøn laø noâ leä ngöôøi Phaùp. Toâi nghó raèng boïn Hoaøng Cao Khaûi, Nguyeãn Thaân ñaõ raùn heát söùc ñi haàu haï boïn Phaùp, ñeå gieát choùc ngöôøi Nam, giuùp ñôõ keû thuø aên thòt ñoàng baøo. Nöôùc toâi ñaâu coù theá – Baùc baûo laø ngöôøi Vieät Nam coøn coù nhaân taâm ö? Toâi vaãn khoâng tin. - OÂ hoâ! i hi! Caùi nhaân taâm cuûa ngöôøi Vieät Nam, toâi thì toâi laïi tin laø noù coù ngay trong loøng boïn ñoù! Baèng nay coù coâ thieáu nöõ vaø coù hai nhaø, nhaø A vaø nhaø B tranh nhau ñi hoûi cho ñöôïc coâ aû. Anh chaøng nhaø A thì ñeïp maø ngheøo, anh chaøng nhaø B thì giaøu maø xaáu. Hoûi coâ ta raèng ñònh laáy ai, coâ seõ traû lôøi: “AÊn côm nhaø B, nguû nhaø A” Boïn Nguyeãn Thaân, Hoaøng Cao Khaûi thì aâu cuõng theá thoâi. Boïn hoï thích gì laøm daân nhaø xaáu. Boïn hoï chæ kieám mieáng côm ñoù thoâi... Boïn chuùng ñi haàu haï quaân ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  5. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 19 – Taây, laø vì thôøi buoåi baét buoäc, ñi nhaàm maát ñöôøng, chöa bieát ñaâu; hay laø vì len loûi, cuùi loøn, ñeå chôø cô hoäi... cuõng chöa bieát ñaâu!” Laáy “lí trí cuûa gioáng ngöôøi” nhaø chí só khôi gôïi loøng yeâu nöôùc ôû taát caû caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi, ñaët nieàm tin ôû tinh thaàn daân toäc cuûa hoï, khaúng ñònh töông lai saùng laïn cuûa ñaát nöôùc. Döôùi ngoøi buùt cuûa nhaø chí só, caùc haïng ngöôøi töø “con nhaø gia theá, doøng doõi thi thö” ñeán taàng lôùp bình daân, ngöôøi theo ñaïo Gia Toâ, ngöôøi ngheøo kieát cuøng quaãn, cho ñeán boïn tay sai thöïc daân luùc baáy giôø saâu xa cuõng ñeàu coù loøng töï haøo daân toäc, coù theå “haêng haùi trôû giaùo ñaùnh laïi quaân thuø ñeå ñeàn nôï nöôùc” (Vieät Nam vong quoác söû). Vieät Nam vong quoác söû laø thieân chính luaän veà lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam, moät taùc phaåm vaên xuoâi nhöng lôøi leõ noàng naøn, tha thieát ñaày tính tröõ tình. Söï uyeån chuyeån trong suy nghó, laäp luaän theå hieän moät vaên buùt ñoäc ñaùo hieám coù. Ñaây laø moät trong nhöõng taùc phaåm khaúng ñònh taøi naêng trong ngheä thuaät tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc cuûa nhaø chí só. [ [ [ Trong toaøn boä thô vaên tuyeân truyeàn yeâu nöôùc cöùu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu Haûi ngoaïi huyeát thö laø taùc phaåm loâi cuoán, soâi noåi vaø ñaït ñeán ñænh cao nhaát veà phöông dieän noäi dung tö töôûng cuõng nhö ngheä thuaät tuyeân truyeàn, coå ñoäng. Baûn huyeát thö nguyeân vaên chöõ Haùn vôùi hôn 700 caâu thô (theo theå thô 7 chöõ) ñöôïc nhaø yeâu nöôùc Leâ Ñaïi dòch ra quoác ngöõ theo theå song thaát luïc baùt laø moät khuùc ngaâm lôùn, moät baûn tröôøng ca yeâu nöôùc soá 1 ñaàu theá kyû. Taùc phaåm laàn löôït ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà: thöïc traïng maát nöôùc ñau thöông, nguyeân nhaân maát nöôùc, phöông höôùng cöùu nöôùc. Ta bieát, caùc vaán ñeà treân ñaõ töøng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong Vieät Nam vong quoác söû. Vôùi taùc phaåm naøy nhaø chí só khoâng “laëp laïi” maø ñaët laïi vaán ñeà ôû moät möùc ñoä cao hôn, saâu hôn vôùi nhöõng lôøi leõ caáp thieát, noùng boûng hôn. Taùc phaåm ñöôïc vieát vôùi taát caû taâm hoàn vaø nhieät huyeát. Böùc thö ñöôïc khôûi ñaàu baèng nhöõng lôøi leõ coù tính chaát “thöùc tænh” caû moät ñaát nöôùc ñang chìm ñaém, meâ muoäi trong noâ leä, laàm than. Thöïc traïng ñau thöông: Phaùp ñoâ hoä Vieät Nam, ra söùc khai thaùc taøi nguyeân thieân nhieân ñaát nöôùc ta, boøn veùt cuûa caûi vaø baïc ñaõi daân ta. Ngöôøi Vieät Nam noâ leä, yeáu heøn, nhuïc nhaõ vaø hoïa dieät chuûng baøy ra tröôùc maét. Nguyeân nhaân maát nöôùc laø do vua voâ traùch nhieäm, quan voâ taâm, daân thôø ô, doát naùt. Nhaø chí só thaúng thaén vaïch roõ: Nöôùc ta maát bôûi vì ñaâu? Toâi xin keå heát maáy ñieàu teä nhaân. Moät laø vua söï daân chaúng bieát, Hai laø quan chaúng thieát gì daân. Ba laø daân chæ bieát daân, Maëc quaân vôùi quoác maëc thaàn vôùi ai. Tieáp thu tö töôûng caùc nhaø duy taân Trung Quoác, Nhaät Baûn, taùc giaû Haûi ngoaïi huyeát thö ñaõ theå hieän nhöõng nhaän thöùc môùi meû veà cheá ñoä, veà quyeàn daân, veà vaán ñeà ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  6. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 20 – töï cöôøng daân toäc. Khi nhaän xeùt, khaúng ñònh, khi laïi nhö chìm vaøo öu tö, luùc laïi thuùc giuïc, nhöõng khaùm phaù môùi cuûa thôøi ñaïi xung quanh vaán ñeà maát nöôùc, ñöôøng loái cöùu nöôùc laàn löôït ñöôïc taùc giaû baûn huyeát thö ñeà caäp ñeán. Söï sa suùt veà daân trí theo nhaø yeâu nöôùc laø do söï aùp cheá quaù laâu cuûa cheá ñoä quaân chuû: Quyeàn daân chuû treân ñaàu öùc cheá, Boán nghìn naêm daân trí coøn gì. Ñeå taêng cöôøng traùch nhieäm cuûa daân vôùi nöôùc, baûn thö tuyeân boá: “Daân laø daân nöôùc, nöôùc laø nöôùc daân”. Cuõng nhö Baøi ca AÙ teá aù, Haûi ngoaïi huyeát thö ca ngôïi coâng cuoäc ñoåi môùi cuûa Nhaät Baûn, coi ñaát nöôùc naøy laø taám göông ñeå ngöôøi Vieät Nam noi theo. ÔÛ ñaát nöôùc naøy “Chöõ bình ñaúng ñaët ñaàu chính phuû. Baáy laâu nay daân chuû coäng hoøa” v.v... Ñeå ñaát nöôùc giaøu maïnh, vaên minh ngöôøi Vieät Nam caàn coù “traêm thöù ngheà hay”, phaûi ñöôïc hoïc “binh, cô, ñieän, hoùa” nhö caùc nöôùc ñoù cuõng laø nhöõng “phaùt hieän” môùi cuûa nhaø chí só. Moïi vieäc caàn phaûi ñöôïc tieán haønh khaån tröông thì môùi coù theå cöùu ñöôïc nöôùc nhaø: Nay coøn luùc gioáng ngöôøi chöa heát, Chöõ töï cöôøng neân bieát khuyeân nhau. Töø taát caû nhöõng phaân tích, giaûng giaûi veà thöïc traïng ñaát nöôùc, nguyeân nhaân maát nöôùc, ñeà xuaát nhöõng caùch thöùc khoâi phuïc ñaát nöôùc, baûn thö keâu goïi ñoaøn keát, ñaáu tranh. Naêm möôi trieäu ngöôøi Vieät Nam töø phuù haøo, quan töôùc, só phu, lính taäp cho ñeán beáp boài, thoâng kí, coân ñoà nghòch töû, nhi nöõ anh só... ñeàu coù theå ñoaøn keát thaønh moät khoái, taïo neân söùc maïnh giaønh laïi neàn ñoäc laäp cho nöôùc nhaø. Vôùi söï phong phuù veà noäi dung tuyeân truyeàn vaø vôùi nhöõng ñeà xuaát môùi meû veà ñöôøng loái cöùu nöôùc Haûi ngoaïi huyeát thö laø moät trong nhöõng taùc phaåm lôùn nhaát cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Haûi ngoaïi huyeát thö – vôùi muïc ñích tuyeân truyeàn yeâu nöôùc cöùu nöôùc – sôû dó noàng naøn, kích ñoäng loøng ngöôøi bôûi ñoù laø lôøi giaõi baøy, taâm söï cuûa moät ngöôøi daân yeâu nöôùc, thieát tha vôùi söï nghieäp cöùu quoác. Saéc thaùi xuùc caûm cuûa taùc giaû bieåu hieän qua doøng ngoân ngöõ ña daïng cuûa taùc phaåm. Ngöôøi daân yeâu nöôùc naøy khi thì lo aâu, soát ruoät, khi caêm giaän uaát öùc, khi öu tö, khi soâi noåi, haøo höùng... Göûi taâm tình veà nöôùc, lôøi taùc phaåm coù ñoaïn thaät laéng ñoïng, tröõ tình: Lôøi huyeát leä göûi veà trong nöôùc, Keå thaùng ngaøy chöa ñöôïc bao laâu. Nhaùc troâng phong caûnh thaàn chaâu, Gioù maây phaúng laëng daï saàu ngaån ngô. Hoàn coá quoác vaån vô, vô vaån, Khoân tìm ñöôøng doø nhaén, hoûi han. Baâng khuaâng ñænh nuùi maây ngaøn, Khoùi tuoân khí maát, soùng coàn traän ñau... Ñeå thuyeát phuïc, tuyeân truyeàn, lôøi thô khi thuû thæ taâm tình, khi traùch moùc pheâ phaùn, khi baøn baïc, thaûo luaän, khi laïi thuùc giuïc, khaúng ñònh... Thöùc tænh, khôi ñoäng, ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  7. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 21 – tieáp theâm söùc maïnh vaø nieàm tin cho quoác daân, ñoù laø hieäu quaû maø taùc phaåm ñaõ ñaït ñöôïc. Ngheä thuaät tuyeân truyeàn cuûa Haûi ngoaïi huyeát thö thaät söï ñaït ñeán trình ñoä cao, xuaát saéc. Moät trong nhöõng yeáu toá ñöa ñeán söï thaønh coâng veà maët ngheä thuaät cuûa Haûi ngoaïi huyeát thö laø vieäc vaän duïng saùng taïo theå thô. Töø nguyeân baûn Haùn vaên, theo theå thô 7 chöõ, taùc phaåm ñöôïc dòch ra quoác ngöõ theo theå song thaát luïc baùt. Song thaát luïc baùt laø theå thô ñöôïc caùc nhaø thô caùc giai ñoaïn tröôùc söû duïng thaønh coâng trong vieäc saùng taùc khuùc ngaâm: Chinh phuï ngaâm, Cung oaùn ngaâm.... Khuùc ngaâm vôùi theå thô song thaát luïc baùt thöôøng mang aâm ñieäu tröõ tình da dieát, laâm li raát thích hôïp vôùi vieäc dieãn taû chieàu saâu suy nghó, taâm traïng, tình caûm. Caùc dòch giaû vaø taùc giaû Chinh phuï ngaâm, Cung oaùn ngaâm ñaõ duøng theå song thaát luïc baùt ñeå dieãn taû nhöõng daèn vaët, lo aâu, nhöõng noãi xa xoùt trieàn mieân cuûa nhaân vaät ngöôøi chinh phuï vaø ngöôøi cung nöõ. Haûi ngoaïi huyeát thö – coù theå coi baûn thö naøy laø moät khuùc ngaâm, moät baûn tröôøng ca yeâu nöôùc – ñaõ keá thöøa vieäc söû duïng theå thô song thaát luïc baùt ñeå theå hieän moät chuoãi daøi nhöõng nhìn nhaän, suy nghó, xuùc caûm, laäp luaän v.v... cuûa moät chí só tröôùc thaûm caûnh cuûa ñaát nöôùc. AÂm ñieäu Haûi ngoaïi huyeát thö laâm li, da dieát nhöng ñoàng thôøi cuõng raén roûi, huøng hoàn, kích ñoäng chöù khoâng bi luïy nhö caùc khuùc ngaâm tröôùc ñoù. Khai thaùc lôïi theá cuûa theå thô song thaát luïc baùt vaø “caûi taïo” aâm ñieäu cuûa noù, ñoù laø moät trong nhöõng thaønh coâng veà maët ngheä thuaät cuûa Haûi ngoaïi huyeát thö. 2. Giai ñoaïn 1908 – 1925 Cuøng vôùi söï tan raõ cuûa phong traøo Ñoâng du, ngoøi buùt ñaày haøo khí cuûa nhaø chí só chuyeån sang moät giai ñoaïn khaùc, traàm laéng hôn duø vaãn mang ít nhieàu dö aâm huøng traùng cuûa giai ñoaïn tröôùc. Töø naêm 1908 cho ñeán khi bò thöïc daân Phaùp baét (1925) cuøng vôùi nhöõng noã löïc gaây döïng phong traøo, thaønh laäp toå chöùc cöùu nöôùc môùi, duø cuoäc soáng gaëp nhieàu gian nan, nhöng nhaø chí só vaãn saùng taùc vaên thô. Taùc phaåm cuûa oâng giai ñoaïn naøy bao goàm nhieàu theå loaïi khaùc nhau: Thô, truyeän ngaén, tieåu thuyeát, tuoàng. Duø laø phöông tieän ñeå cuûng coá phong traøo, duy trì hoaït ñoäng, hay laø “vì sinh keá” maø vieát baøi in baùo, noäi dung tö töôûng xuyeân suoát caùc taùc phaåm vaãn laø yeâu nöôùc, cöùu nöôùc. Xeùt veà phöông dieän moät nhaø yeâu nöôùc duø Phan Boäi Chaâu vaãn kieân ñònh, noã löïc, tìm caùch tieáp caän tình hình, kòp thôøi thaønh laäp toå chöùc cöùu nöôùc môùi nhöng ñaây laø giai ñoaïn caùc phong traøo caùch maïng, yeâu nöôùc gaëp nhieàu khoù khaên, beá taéc vì söï ngaên chaën, ñaøn aùp cuûa thöïc daân. Xeùt veà phöông dieän vaên chöông, nhaø Nho Phan Boäi Chaâu soáng vaø vieát trong moät giai ñoaïn vaên hoïc daân toäc ñang tìm ñöôøng ñoåi môùi caû veà noäi dung laãn hình thöùc ngheä thuaät... Nhöng roõ raøng laø “nhaø vaên”, “nhaø thô” Phan Boäi Chaâu coù raát ít cô hoäi ñeå hoäi nhaäp vaøo söï ñoåi môùi cuûa ñôøi soáng vaên hoïc. Tuy nhieân, ñeå phaûn aùnh thöïc teá môùi, tö töôûng môùi, thô, vaên chính luaän, truyeän ngaén, tieåu thuyeát cuûa Phan Boäi Chaâu laïi coù giaù trò nhö laø nhöõng “thí nghieäm” nhöõng caùch “thöû buùt” cuûa oâng trong böôùc quaù ñoä töø vaên hoïc truyeàn thoáng, trung ñaïi sang vaên hoïc môùi, hieän ñaïi. Nhaø yeâu nöôùc ñaõ “söû duïng moät caùch roäng raõi kinh nghieäm vieát vaên cuõ ñeå vieát truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát. Do ñoù truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Phan Boäi Chaâu raát khaùc truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát hieän ñaïi, mang ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  8. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 22 – daáu veát roõ reät cuûa quaù trình caùch taân ngheä thuaät truyeàn thoáng ñeå noùi noäi dung môùi”(1) a) Thô tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc Trong hoaøn caûnh caùc phong traøo yeâu nöôùc gaëp nhieàu khoù khaên, thöïc daân tay sai raùo rieát ñaøn aùp, chia reõ nhaân daân ta, baûn thaân phaûi soáng löu vong nhöng Phan Boäi Chaâu vaãn khoâng thoâi ñeo ñuoåi söï nghieäp khoâi phuïc chuû quyeàn ñaát nöôùc. OÂng vaãn tieáp tuïc laøm thô tuyeân truyeàn, coå ñoäng yeâu nöôùc, cöùu nöôùc. Vôùi chuøm thô AÙi quoác, AÙi quaàn, AÙi chuûng nhaø chí só tha thieát khôi gôïi loøng yeâu nöôùc, yù thöùc veà truyeàn thoáng cha oâng, keâu goïi ñoaøn keát ñaáu tranh giaønh laïi giang sôn, ñaát nöôùc. Giai ñoaïn tröôùc, vieát Vieät Nam vong quoác söû, Haûi ngoaïi huyeát thö, Suøng baùi giai nhaân... Phan Boäi Chaâu ñaõ laø nhaø “aùi quoác” soá 1 coù coâng khôi daäy tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa toaøn theå quoác daân. Baèng vaên chöông, buùt möïc nhaø chí só ñaõ ra söùc “coàng khua”, “moõ gioùng” thöùc tænh ñoàng baøo ñang trong côn meâ nguû. AÙi quoác ca ñöôïc vieát vaøo naêm 1910, ñoù laø thôøi gian khoâng phaûi laø thuaän lôïi ñoái vôùi söï nghieäp nhaø chí só. Nhöng hoaøn caûnh khoù khaên ñoù khoâng ngaên caûn ñöôïc nhaø yeâu nöôùc tieáp tuïc caát leân tieáng haùt “aùi quoác”, coå ñoäng cho daøn hôïp xöôùng quoác daân: Nay ta haùt moät thieân aùi quoác, Yeâu gì hôn yeâu nöôùc nhaø ta. “Thieân aùi quoác” nhaéc nhôû quoác daân nhôù laïi lòch söû döïng nöôùc giöõ nöôùc gian nan cuûa cha oâng, veõ neân daùng voùc xinh ñeïp, neân thô cuûa giang sôn, khôi gôïi tình caûm vaø yù thöùc traùch nhieäm: Traûi maáy lôùp tieàn vöông döïng môû, Boán ngaøn naêm daõi gioù daàm möa. Bieát bao coâng cuûa ngöôøi xöa, Gang soâng, taác nuùi, daï döa, ruoät taèm. Haøo Ñaïi haûi aâm thaàm tröôùc maët, Giaûi Cöûu Long quanh quaát mieàn Taây. Moät toøa san saùt xinh thay, Beân kia Vaân Quaûng, beân naøy Coân Loân... Ñeå coù ñöôïc töøng “gang soâng, taác nuùi” cha oâng ta ñaõ phaûi bao phen “daõi gioù, daàm möa”, “naèm gai”, “neám maät”, phaûi thao thöùc bao ñeâm “daï döa, ruoät taèm”... Baøi thô môû ra vaø keùo laïi khoaûng caùch giöõa daân vôùi nöôùc, gôïi leân söï gaàn guõi, thaân thöông cuûa con chaùu vôùi cha oâng. Taïo ñöôïc tình caûm trong saùng, cao caû ñoái vôùi giang sôn, ñaát nöôùc, söï xuùc ñoäng trong loøng ngöôøi ñoïc, ñoù laø hieäu quaû thaåm myõ cuûa baøi thô. Töø neàn taûng tình caûm thieâng lieâng naøy, nhaø chí só laïi höôùng “coâng chuùng” sang moät bình dieän khaùc: yù thöùc veà thöïc taïi ñau buoàn. Ñoù laø caûnh maát nöôùc, noâ leä “daân cuøng, cuûa heát”, “Boán möôi naêm nöôùc maát quyeàn khoâng”, laø tang toùc “Nöôùc tanh maùu ñoû, non choàng thòt cao”... Lôøi thô nhö thuû thæ, taâm tình, laïi nhö thoâi thuùc, thöùc tænh: (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 137. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  9. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 23 – Non nöôùc aáy bieát bao maùu muû, Nôõ naøo ñem nuoâi luõ saøi lang? Côø ba saéc xöù Ñoâng Döông, Troâng caøng theâm nhuïc noùi caøng theâm ñau! Nhuïc vì nöôùc maø ñau ngöôøi tröôùc, Noâng noãi naøy, non nöôùc cuõng oan. Ñieàu maø nhaø chí só höôùng tôùi, hình dung ra, tin töôûng seõ dieãn ra ñoù laø ngaøy toaøn theå quoác daân: “Hôïp muoân söùc ra tay quang phuïc. Quyeát coù phen röûa nhuïc baùo thuø” cho lòch söû, cho nöôùc nhaø... Nhaèm thieát laäp laïi tình caûm noäi boä ngöôøi trong moät nöôùc, yù thöùc veà söï toàn vong cuûa chuûng toäc da vaøng, höôùng tôùi muïc ñích cöùu nöôùc, Phan Boäi Chaâu keâu goïi ngöôøi Vieät Nam coøn phaûi bieát “AÙi quaàn” “AÙi chuûng”. Vôùi vieäc keâu goïi möôøi haïng ngöôøi ñoàng taâm (Haûi ngoaïi huyeát thö) Phan Boäi Chaâu ñaõ ñöôïc coi laø ngoâi sao daãn ñöôøng ñoaøn keát daân toäc. “AÙi quaàn”, “AÙi chuûng” laø hai lôøi keâu goïi phaùt ra nhaèm nhaéc laïi, nhaán maïnh laïi ôû nhöõng phöông dieän khaùc, giaù trò cuûa khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc – moät tö töôûng lôùn cuûa nhaø chí só caáp tieán. Nhaø chí só khaúng ñònh, ngöôøi Vieät Nam voán “Non soâng rieâng moät nöôùc nhaø”, lòch söû ñaõ traûi “hôn boán nghìn naêm”, quan heä voán gaàn guûi, ruoät raø “OÂng cha moät hoï, anh em moät nhaø” v.v... Nhöng hieän tai : Chæ vì tan taùc töøng ngöôøi, Phen naøy ñeán noãi laïc loaøi xoùt xa. “AÙi quaàn” laø ñeå “Nam, Baéc hieäp hoøa”, ñeå “Hoï haøng ñoâng ñuû caùnh vaây. Chen vai öu thaéng ra tay caïnh toàn”, ñeå “Laøm cho noåi tieáng Laïc, Hoàng, veû vang doøng doõi con roàng chaùu tieân”. Khaúng ñònh söùc maïnh cuûa söï gaén boù ñoaøn theå, söï caàn thieát phaûi baûo veä khoái lieân keát muoân ngöôøi nhaø chí só söû duïng nhöõng bieän phaùp ví von, so saùnh deã hieåu: Theå ñoaøn nhö ñaù chaúng moøn, Nhö thaønh chaúng chuyeån nhö non chaúng dôøi. Ñöøng nhö ñaøn quaï giöõa trôøi, Gaëp côn möa gioù voäi rôøi nhau ra. Thaäm chí, ñeå nhaán maïnh taàm quan troïng ñaëc bieät cuûa khoái ñaïi ñoaøn keát, söï caàn thieát phaûi hy sinh caùi rieâng tö cho söï nghieäp chung trong cuoäc ñaáu tranh luùc baáy giôø nhaø yeâu nöôùc coøn vieát : Coù ñaøn thì môùi coù ta, Ñaøn laø raát troïng, ta laø raát khinh. Bôûi coù ñoaøn keát, gaén boù vôùi nhau môùi coù theå giaønh laïi “cô nghieäp veïn tuyeàn”, ñoù laø caùi ñích maø lôøi keâu goïi “AÙi quaàn” höôùng tôùi. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  10. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 24 – Nhìn nhaän vaán ñeà maát nöôùc ôû phöông dieän chuûng toäc, Phan Boäi Chaâu quay veà lòch söû, oân laïi quaù khöù veû vang cuûa gioáng ngöôøi “da vaøng maùu ñoû”. Vôùi nhöõng caâu thô ñaày töï haøo, kieâu haõnh oâng ca ngôïi lòch söû haøo huøng cuûa “chuûng” da vaøng: Taøi anh kieät, noái ñôøi sinh, Phaù Nguyeân maáy lôùp, ñaùnh Minh maáy laàn. Môû mang Chaân Laïp, Chieâm Thaønh, Trôøi Nam löøng laãy, doøng thaàn ôû Nam. Theá nhöng, hieän taïi thì sao? Ngaùn thay gioáng toát noøi sang, Bôûi ñaâu sa suùt maø mang tieáng heøn? Nhaø chí só thôû than, baên khoaên: Xöa nay ñöùng chuû caàm quyeàn, Raøy sao nhaãn nhuïc, chòu heøn laøm toâi? Keát thuùc baøi AÙi chuûng laø lôøi keâu goïi tha thieát: Gioáng ta nay chaúng daïi roài, Chaân tay coät daï muoân ngöôøi cuøng nhau. Muoán cho noøi gioáng thònh giaøu, Veà ñi hôïp buïng maø möu chaán hoaøng. Möu sao keùo laïi gioáng vaøng, Uoáng say maùu giaëc, aên töông thòt thuø. Maáy caâu aùi chuûng reo hoø, Chöõ ñoàng taâm aáy phaûi cho moät loøng... “Ñoàng taâm”, “hôïp chuûng” ñeå khoâi phuïc söï “thònh giaûn” cuûa “noøi gioáng” ñoù chính laø ñieàu maø nhaø chí só mô öôùc. b) Truyeän, tieåu thuyeát Vieát truyeän, Phan Boäi Chaâu chæ nhaèm vaøo moät ñoái töôïng chính: Nhöõng göông phaán ñaáu, hi sinh vì nöôùc trong phong traøo choáng Phaùp ñaàu theá kyû. Ñoù laø nhöõng thanh nieân yeâu nöôùc trong phong traøo Ñoâng Du, nhöõng ngöôøi ñoàng chí thaân thieát, nhöõng nhaø vaän ñoäng caùch maïng noåi tieáng luùc baáy giôø nhö Nguyeãn Haøm, Traàn Quí Caùp, Ñaëng Thaùi Thaân v.v... Lieät só Phaïm Hoàng Thaùi vôùi tieáng bom la dieän vang doäi, Hoaøng Hoa Thaùm con huøm cuûa nuùi röøng Yeân Theá choáng Phaùp... ñeàu trôû thaønh ñoái töôïng vieát truyeän, thaønh nguoàn caûm höùng daït daøo treân caùc trang vaên cuûa nhaø chí só hoï Phan. Nhaân vaät ngöôøi anh huøng cöùu quoác trôû thaønh hình aûnh duy nhaát trong truyeän cuûa nhaø chí só. Ñeå thaáy ñöôïc söï tieán trieån trong quaù trình vieát truyeän cuûa Phan Boäi Chaâu, coù theå chia nhöõng taùc phaåm thuoäc theå loaïi naøy thaønh hai nhoùm nhö sau: Nhoùm 1: Nhöõng truyeän coù tính chaát ghi cheùp chaân thöïc theo kieåu lieät truyeän goàm caùc tieåu truyeän nhö: Nguyeãn Haøm, Ñaëng Thaùi Thaân, Nöõ lieät só Ñinh phu nhaân, Traàn Quí Caùp, Hoaøng Phan Thaùi, Traàn Ñoâng Phong... Vì ghi cheùp theo kieåu lieät ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  11. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 25 – truyeän, nhöõng tieåu truyeän naøy ñöôïc vieát moät caùch heát söùc ngaén goïn, coâ ñuùc, haàu nhö khoâng coù baát cöù söï theâm thaét, toâ ñieåm naøo. Khoâng coù söï röôøm raø cuûa caùc chi tieát, caûm xuùc ngöôøi vieát cuõng haïn cheá ñeán toái ña, ñaây laø nhöõng ghi cheùp trang nghieâm, thaønh kính veà nhöõng nhaân vaät cuûa moät thôøi lòch söû, nhöõng söï vieäc coù thöïc. Coù theå coi ñaây laø nhöõng thieân söû kyù hôn laø nhöõng aùng truyeän, aùng vaên. Nhoùm 2: Goàm nhöõng truyeän ñaõ chöùa söï hö caáu, saùng taïo khi vieát veà thaân theá, söï nghieäp nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc noåi tieáng ñöông thôøi. Tieâu bieåu laø caùc truyeän vaø truyeän kyù: Chaân töôùng quaân, Taùi sinh sinh, Nhaø sö aên rau, Truyeän Phaïm Hoàng Thaùi. Ñaây laø nhöõng truyeän ngaén, truyeän kyù ñöôïc vieát trong thôøi gian Phan Boäi Chaâu ôû Trung Quoác, giöõ muïc tieåu thuyeát treân taïp chí Binh söï Haøng Chaâu. Vôùi moät loái vieát ñaõ coù söï uyeån chuyeån nhaát ñònh trong vieäc xaây döïng coát truyeän, toâ ñieåm chi tieát, trong vieäc gia coâng caùc ñoaïn taû tính caùch nhaân vaät, caûnh vaät... caùc truyeän naøy ñaõ taïo ñöôïc söï haáp daãn, loâi cuoán cho ngöôøi ñoïc. Ñaëc bieät, neáu ôû caùc truyeän thuoäc nhoùm 1, ngöôøi vieát phaûi che giaáu, ñeø neùn caûm xuùc thì ôû caùc truyeän naøy duø: “Ngöôøi vieát vaãn töï kieàm cheá, nhöng tình caûm vaø tö töôûng vaãn traøo ra ñaàu ngoïn buùt”(1). Ñoïc truyeän, ngöôøi ta theo doõi tình tieát, chieán coâng, soá phaän nhaân vaät ñoàng thôøi cuõng nhö ñöôïc hoøa nhaäp vaøo maïch suy nghó, xuùc caûm traøo daâng, thieát tha cuûa taùc giaû. Vieát veà vò “chaân töôùng quaân” Hoaøng Hoa Thaùm, Phan Boäi Chaâu khoâng ghi cheùp theo loái lieät keâ cöùng nhaéc, thöù töï veà cuoäc ñôøi, söï nghieäp cuûa nhaân vaät maø oâng trình baøy taùc phaåm döôùi daïng truyeän kyù. Vöøa hoài töôûng, vöøa moâ taû tröïc tieáp nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe, ghi cheùp laïi nhöõng lôøi keå cuûa ngöôøi khaùc, ñoàng thôøi ñöa ra nhöõng lôøi bình luaän, dieãn taû taâm traïng, caûm xuùc v.v... Truyeän kyù “Chaân töôùng quaân” vôùi baáy nhieâu caùch theå hieän ñaõ coù dieän maïo uyeån chuyeån, sinh ñoäng cuûa moät aùng vaên ngheä thuaät. Ngöôøi ñoïc theo doõi caâu chuyeän ñöôïc daãn daét linh hoaït vôùi söï hoài hoäp, thích thuù töø ñaàu ñeán doøng keát thuùc. Ñoù laø moät trong nhöõng thaønh coâng khaúng ñònh noã löïc saùng taïo, ñoåi môùi trong quaù trình “thöû nghieäm” ngoøi buùt vaên cuûa nhaø chí só trong thôøi ñaïi môùi. Duø soáng vaø vieát trong ñieàu kieän raát khoù khaên cuûa moät nhaø caùch maïng löu vong nhöng vieäc coù moät thôøi gian nhaø chí só laáy taïp chí Binh söï Haøng Chaâu laøm cöûa hieäu “buoân vaên, baùn chöõ” laïi laø moät trong nhöõng cô hoäi khieán oâng ít nhieàu ñöôïc tieáp xuùc vôùi söï ñoåi môùi cuûa vaên hoùa, vaên hoïc thôøi ñaïi, ít nhieàu coù ñieàu kieän “tieåu thuyeát hoùa” nhöõng caâu chuyeän vieát veà ngöôøi anh huøng cöùu quoác luùc aáy. Baùo chí laø moät trong nhöõng caùnh dieàu ñoùn nhöõng ngoïn gioù ñoåi môùi ñaàu tieân naøy. [ [ [ Tieåu thuyeát lòch söû Truøng Quang Taâm söû ñöôïc Phan Boäi Chaâu vieát trong thôøi gian löu vong ôû Trung Quoác, ñaêng taûi treân taïp chí Binh söï Haøng Chaâu töø naêm 1921. Laáy ñeà taøi lòch söû, noäi dung taùc phaåm keå chuyeän moät nhoùm haøo kieät yeâu nöôùc vuøng Ngheä An laäp traïi Truøng Quang, toân Traàn Quí Khoaùng – toân thaát nhaø Traàn – laøm traïi chuû, toå chöùc khôûi nghóa choáng quaân Minh, khoâi phuïc neàn ñoäc laäp daân toäc. Tuy (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 145 ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  12. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 26 – nhieân, cuoäc noåi daäy ñaùnh ñuoåi quaân Minh, khoâi phuïc nhaø Traàn ñaõ ñöôïc ngoøi buùt cuûa Phan Boäi Chaâu bieán thaùi, di chuyeån, taùi taïo laïi veà khoâng gian vaø thôøi gian, khieán ngöôøi ñoïc hình dung ñeán khung caûnh lòch söû caùc phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp cuûa nhaân daân ta ñaàu theá kyû hôn laø cuoäc noåi daäy choáng xaâm löôïc ôû theá kyû XV. Xu höôùng “ ñöông ñaïi hoùa lòch söû” naøy trong saùng taùc cuûa Phan Boäi Chaâu coøn ñöôïc theå hieän trong baûn Tuoàng Tröng nöõ vöông cuûa oâng. Noäi dung tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, choáng Phaùp laø ñieàu khieán Phan Boäi Chaâu luoân höôùng tôùi, quan taâm, söï thöïc lòch söû chæ coù giaù trò laø xuaát phaùt ñieåm, laø choã töïa cho moïi söï hö caáu, saùng taïo. Thieân “taâm söû” 20 hoài veà “traïi Truøng Quang” moät toå chöùc khaùng chieán vôùi caùc nhaân vaät coù vai troø khaùc nhau moät laàn nöõa theå hieän söï nhaát quaùn cuûa Phan Boäi Chaâu trong vieäc söû duïng vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc. Vôùi nhieäm vuï phuïc quoác, phaán ñaáu vì nöôùc vì daân, traïi Truøng Quang chuû tröông saûn xuaát, kinh doanh buoân baùn ñeå coù tieàn hoaït ñoäng, khoâng “cöôùp boùc” “phieàn nhieãu” nhaân daân, chieán ñaáu vì “nhaân nghóa”... Caùc anh em trong traïi quan heä vôùi nhau bình ñaúng, traïi chuû, möu chuû, chieán chuû do hoäi nghò baàu ra theo tinh thaàn daân chuû, ñoàng chí. Qua söï moâ taû, theå hieän cuûa Phan Boäi Chaâu, coù theå thaáy traïi Truøng Quang laø hình boùng cuûa moät toå chöùc yeâu nöôùc cöùu nöôùc ñaàu theá kyû – nhö Duy Taân hoäi – vôùi tö töôûng daân chuû, bình ñaúng chöù khoâng phaûi laø moät toå hcöùc khaùng chieán ñôøi Traàn. Ñaëc bieät, neáu nhö tính caùch, vai troø cuûa caùc nhaân vaät traïi chuû, möu chuû, chieán chuû khoâng coù gì môùi, saéc neùt, vaãn mang nhöõng neùt tính caùch “gioáng nhö minh chuû, quaân sö vaø hoå töôùng trong tieåu thuyeát chöông hoài cuõ” thì traùi laïi nhoùm nhaân vaät quaàn chuùng yeâu nöôùc, caêm thuø giaëc nhö : Chí, Trieäu, Löïc, Lieân, Trinh laïi sinh ñoäng, mang tính “ñöông ñaïi” roõ neùt hôn. Coâ Chí, moät trong nhöõng nhaân vaät nöõ noåi baät, gaây aán töôïng nhaát ñöôïc keå laø moät coâ gaùi treû trung, xinh ñeïp, thoâng minh con moät chuû tieäm röôïu. Vieân Thöøa tuyeân söù vì meâ saéc ñeïp cuûa coâ nhöng khoâng ñöôïc ñaùp öùng ñaõ vu oan baét cha coâ toáng nguïc nhaèm eùp coâ laøm tì thieáp. Khoâng muoán con gaùi rôi vaøo tay giaëc, cha coâ phaûi töï töû. Moái thuø ñoù ñaõ ñaåy coâ ñeán vôùi traïi Truøng Quang. Cuõng nhö Chí, hoaøn caûnh ñau xoùt cuûa caùc nhaân vaät Löïc, Haïnh phaànnaøo noùi leân cuoäc soáng khoán ñoán, cô cöïc cuûa nhöõng ngöôøi daân beù nhoû döôùi cheá ñoä thöïc daân ñöông thôøi. Ñeán vôùi traïi Truøng Quang, töùc ñeán vôùi toå chöùc yeâu nöôùc, caùch maïng hoï trôû thaønh nhöõng ngöôøi coù” khí phaùch baát khuaát”, quyeát taâm phuïc thuø, thaønh nhöõng ngöôøi anh huøng voâ danh. Duø taùc giaû ñaõ coù nhieàu coá gaéng trong vieäc moâ taû, khaéc hoïa neùt rieâng, nhöng tính caùch nhaân vaät cuûa tieåu thuyeát Truøng Quang Taâm söû vaãn coøn mang tính chaát “öôùc leä” “coâng thöùc”, chöa thaät söï sinh ñoäng. Ta thaáy, moät maët Phan Boäi Chaâu bình thöôøng hoùa ngöôøi anh huøng nhöng maët khaùc oâng laïi theå hieän quan nieäm ñaõ laø ngöôøi anh huøng thì phaûi coù nhöõng ñieàu khaùc ngöôøi vaø khaùc thöôøng. Coâ Chí xinh ñeïp, cöùng coûi, chí cao ñöôïc moâ taû laø “maét saùng, maøy saéc, neùt maët böøng böøng”. Ngöôøi con gaùi treû naøy khoâng ngaàn ngaïi “ñaäp ñaàu vaøo ñaù” ñeán ñoä maùu chaûy ñaàm ñìa ñeå chöùng toû cho moïi ngöôøi thaáy roõ quyeát taâm cuûa mình. Tính caùch nhaân vaät Xí cuõng ñöôïc toâ ñieåm theo phöông phaùp “khaùc thöôøng hoùa” nhö vaäy. Töø nhoû Xí ñaõ thích ñaùnh nhau, khoâng thích ñi hoïc. Nghe keå veà toäi aùc cuûa giaëc Ngoâ maët caäu beù ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  13. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 27 – “ñoû böøng, toùc döïng ñöùng” theùt to “theà gieát heát quaân giaëc”. Nhöõng chi tieát naøy ít nhieàu cuõng taïo ñöôïc aán töôïng cho ngöôøi ñoïc nhöng cuõng khieán cho nhaân vaät coù moät veû gì ñoù xa laï, cöùng nhaéc. Nhaän xeùt veà nhöõng coá gaéng ñoåi môùi trong quaù trình vieát truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Phan Boäi Chaâu, caùc taùc giaû vaên hoïc Vieät Nam 1900- 1930 vieát: “Theå hieän ngöôøi anh huøng vaøo taùc phaåm ngheä thuaät, Phan gaëp trôû ngaïi lôùn: quan nieäm vaên hoïc cuõ, khoâng quen thuoäc ngheä thuaät vieát truyeän hieän ñaïi. OÂng söû duïng moät caùch roäng raõi kinh nghieäm vieát vaên cuõ ñeå vieát truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát. Do ñoù truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Phan Boäi Chaâu raát khaùc vôùi truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát hieän ñaïi, mang daáu veát roõ reät cuûa quaù trình caùch taân ngheä thuaät truyeàn thoáng ñeå noùi noäi dung môùi. Taát caû tinh thaàn taùo baïo vaø söùc saùng taïo cuûa Phan Boäi Chaâu laø ôû coâng vieäc caùch taân noäi dung vaø ngheä thuaät ñoù”(1). 3. Giai ñoaïn “OÂng giaø Beán Ngöï” Töø cuoái naêm 1925 cho ñeán khi maát (1940), soáng trong ñieàu kieän bò quaûn thuùc, theo doõi nhöng Phan Boäi Chaâu vaãn laøm thô, phuù, vieát truyeän, khaûo cöùu trieát hoïc coå v.v... Bò taùch rôøi vôùi caùc phong traøo yeâu nöôùc, caùch maïng, vôùi quaàn chuùng, caøng ngaøy nhaø chí só caøng bò thôøi theá boû qua. “OÂng giaø Beán Ngöï” khoâng hieåu vaø khoâng hình dung ñöôïc töông lai, trieån voïng cuûa caùc phong traøo ñaáu tranh caùch maïng luùc baáy giôø, cuõng khoâng taùn ñoàng caùc phöông thöùc ñaáu tranh môùi nhö bieåu tình, raûi truyeàn ñôn, treo côø... Bôûi theá, duø vaãn saùng taùc thô ca coå ñoäng yeâu nöôùc cöùu nöôùc nhöng söùc taùc ñoäng vaø hieäu quaû caùc saùng taùc naøy cuûa oâng khoâng coøn nhö tröôùc. Vaên teá Phan Chu Trinh, Baøi ca chuùc teát thanh nieân, Nam quoác daân tu tri, Nöõ Quoác daân tu tri, chöùa chan nhieät tình yeâu nöôùc, thoâi thuùc cöùu nöôùc chöù khoâng phaûi laø nhöõng aùng vaên thô nhaèm tuyeân truyeàn, coå ñoäng cho caùc chuû tröông, ñöôøng loái cöùu nöôùc nhö tröôùc. Maët khaùc, bò gaït ra khoûi nhöõng bieán ñoåi mau choùng veà vaên hoùa, tö töôûng thôøi ñaïi, söï phaùt trieån theo höôùng hieän ñaïi hoùa cuûa vaên hoïc, nhaø vaên nhaø thô Phan Boäi Chaâu “vieát raát nhieàu thô thaát ngoân, vaø vieát ñeå göûi gaém taâm söï; ñoù laø neùt tieâu bieåu cho con ñöôøng quay trôû laïi vaên chöông nhaø Nho”(1) ôû oâng. Chuùng ta coù theå nghieân cöùu saùng taùc thô vaên cuûa nhaø chí só giai ñoaïn cuoái cuøng theo caùc noäi dung, muïc ñích chính nhö sau: a) Tieáp tuïc laøm thô vaên coå ñoäng yeâu nöôùc cöùu nöôùc Nhöõng taùc phaåm vaên thô naøy ñeàu ñöôïc vieát trong naêm 1926, naêm tinh thaàn nhaø chí só coøn maïnh meõ, nhieät huyeát yeâu nöôùc coøn daâng cao. Thôøi gian vaø söï phong toûa, böng bít chöa laøm nhaø yeâu nöôùc trôû neân laïc loõng giöõa thôøi cuoäc. Xeùt veà maët noäi dung tö töôûng, vôùi vieäc ca ngôïi noàng nhieät thaân theá, söï nghieäp cuøng caùc chuû tröông, ñöôøng loái ñaáu tranh caùch maïng cuûa nhaø yeâu nöôùc caáp tieán Phan Chaâu Trinh, Vaên teá Phan Chaâu Trinh laø moät taùc phaåm vaên chöông yeâu (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 162. (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 162. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  14. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 28 – nöôùc xuaát saéc giai ñoaïn 1900-1930. Voán coù sôû tröôøng veà phuù, baøi vaên laø söï gaëp gôõ, thaêng hoa ñaëc bieät giöõa taàm cao tình caûm, tö töôûng ngöôøi vieát vôùi taøi naêng ngheä thuaät ngoân töø. Duø khoâng thoáng nhaát veà ñöôøng loái ñaáu tranh phuïc quoác nhöng tình caûm yeâu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu vaø Phan Chaâu Trinh laø moät. Nhöng söï khaùc nhau veà chuû tröông, ñöôøng loái ñaõ khoâng khieán cho Phan Boäi Chaâu khoâng heát lôøi ca ngôïi Phan Chaâu Trinh. Ñoàng caûm saâu saéc vôùi taâm hoàn, tö töôûng nhaø chí só, Phan Boäi Chaâu ñaõ vieát nhöõng doøng vaên teá haøo huøng, thieát tha hoài töôûng laïi böôùc ñöôøng hoaït ñoäng haêng say, phöông thöùc ñaáu tranh môùi meû cuûa nhaø yeâu nöôùc noåi tieáng: Ñoäi tieân phong ñaâu taù, gioù duy taân töø Ñoâng Haûi thoåi vaøo, Göông ngoaïi quoác kia laø, soùng caùch maïng bôûi Chaâu AÂu doàn tôùi. Doïc ngang trôøi ñaát, röïc veû vaên minh, Töùc toái nöôùc nhaø, con ñöôøng huû baïi. Caù chaäu chim loàng vô vaån theá, aùng coâng danh thoâi vöùt loái taàm thöôøng, Roàng maây caïp gioù laï luøng chi, mieàn thanh khí thöû hoâ ngöôøi trung ngoaïi. Caây taân hoïc daën doø ñöôøng töï chuû, Lö Thoa, Maïnh Ñöùc so saùnh ngöôøi xöa, Möôïn Ñoâng du thaêm hoûi baïn ñoàng taâm, Höông Caûng, Hoaønh taân loûi len ñöôøng môùi. Ba taác löôõi maø göôm maø suùng, nhaø cöôøng quyeàn troâng gioù cuõng gai gheâ, Moät ngoøi loâng vöøa troáng vöøa chieâng, cöûa daân chuû kheâu ñeøn theâm raïng choùi... Söï “huû baïi” cuûa nöôùc nhaø ñöôïc khaéc phuïc, trí, khí, löïc löôïng cuûa daân ta ngaøy caøng maïnh, ñoù laø con ñöôøng giaønh laïi ñoäc laäp, chuû quyeàn cho ñaát nöôùc. Ñoù laø tö töôûng cöùu nöôùc cuûa Phan Chaâu Trinh, baøi vaên teá vieát: Phoûng khieán: Trình ñoä daân ta cao, Trí thöùc daân ta gioûi. Khí daân ta ngaøy moät doài daøo, Söùc daân ta ngaøy caøng cöùng coûi. Moät tieáng xöôùng coù muoân tieáng hoïa, thaàn töï do neân ñuûng ñænh veà ñaây, Boïn ngöôøi Vieät vôùi thaày ngöôøi Taây, ma chuyeân cheá daùm duøng daèng ôû maõi... Khi boång khi traàm, khi huøng hoàn luùc laïi laâm li, bi thieát, baøi vaên teá vôùi doøng töø ngöõ, hình aûnh loâi cuoán soáng ñoäng, ñaõ laàn löôït ñeà caäp ñeán nhöõng chaëng ñöôøng ñôøi khaùc nhau cuûa nhaø yeâu nöôùc lôùn. Döôøng nhö Phan Boäi Chaâu ñaõ tìm thaáy mình, theå hieän mình vaø caû theá heä caùc nhaø yeâu nöôùc ñaàu theá kyû thoâng qua cuoäc ñôøi, söï nghieäp cuûa Phan Chaâu Trinh. Coù leõ ñoù laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân khieán baøi vaên teá cuûa oâng caûm ñoäng, thieát tha vaø haøo huøng ñeán theá. Cuõng trong naêm 1926, vôùi baàu nhieät huyeát coøn daâng traøo, nhaø yeâu nöôùc ñaõ “chuùc teát” thanh nieân baèng moät baøi thô soâi noåi, treû trung. OÂng giuïc giaõ, thoâi thuùc, coå vuõ thanh nieân leân ñöôøng ñaáu tranh, tham gia ñoåi môùi, tu döôõng tinh thaàn, phaán ñaáu vì töông lai ñaát nöôùc. Baøi ca chuùc teát thanh nieân laø söï göûi gaém, trao quyeàn, laø nieàm ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  15. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 29 – tin töôûng cuûa nhaø chí só ñoái vôùi theá heä treû. Baøi thô môû ñaàu baèng nhöõng töø ngöõ thoâi thuùc, moät ngaøy môùi ñang môû ra: Daäy! daäy! daäy! Beân aùn moät tieáng gaø vöøa gaùy, Chim treân caây lieàn ngoû yù chaøo möøng Nhaø chí só daën doø, nhaéc nhôû vaø khuyeán khích theá heä treû: Thöa caùc coâ, caùc chò, laïi caùc anh, Ñôøi ñaõ môùi, ngöôøi caøng neân ñoåi môùi. Môû maét thaáy roõ raøng taân vaän hoäi, Xuùm vai vaøo xoác vaùc cöïu giang sôn. Ñi cho eâm, ñöùng cho vöõng, truï cho gan, Ñöøng ham chôi, ñöøng ham maëc, ham aên. Döïng gan oùc leân ñaùnh tan saét löûa, Xoái maùu noùng röûa veát nhô noâ leä. Môùi theá naøy laø môùi hôõi chö quaân, Chöõ raèng: nhaät nhaät taân, höïu nhaät taân. Nam quoác daân tu tri laø lôøi keâu goïi rieâng cho caùc baäc nam nhi ñöùng leân toâi luyeän khí phaùch ñeå chieán thaéng hoaøn caûnh, coáng hieán cho nöôùc: Anh huøng taïo theá, Nhaân ñònh thaéng thieân. Saét chaúng choái reøn, Vaøng khoâng sôï xaùt. Ngöôøi phuï nöõ trong thôøi ñaïi môùi cuõng phaûi tham gia vaøo söï nghieäp cöùu nöôùc, coù taàm maét vaø suy nghó lôùn lao: Ñöùc gioáng tieân Roàng, Con caû nhaø ñoâng, Laø choàng thieáp ño,ù Nöôùc Vieät laø hoï, Thaày Nam laø teân... Vaên thô tuyeân truyeàn, coå ñoäng yeâu nöôùc laø nhöõng saùng taùc gaén lieàn maùu thòt vôùi caùc phong traøo ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng. Ñöùng ôû vò trí tieân phong laïi hoøa mình vôùi caùc taàng lôùp nhaân daân, thöïc söï ñaõ coù söï giao löu ngaám ngaàm nhöng chaët cheõ giöõa taàm hoàn, tö töôûng, tinh thaàn nhaø chí só Phan Boäi Chaâu vôùi ñoâng ñaûo quaàn chuùng yeâu nöôùc khi oâng vieát Vieät Nam vong quoác söû, Haûi ngoaïi huyeát thö, Tuoàng Tröng nöõ vöông, Truøng Quang Taâm Söû, Baøi ca chuùc teát thanh nieân... Bôûi theá, ta coù theå lyù giaûi vì sao khi bò coâ laäp vôùi quaàn chuùng, vôùi phong traøo, oâng giaø Beán Ngöï khoù coøn coù theå vieát ñöôïc nhöõng baøi thô, vaên boác löûa. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  16. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 30 – b) Thô taâm söï Töø khi trôû thaønh “oâng giaø Beán Ngöï”, cuoäc soáng maát töï do, coâ ñôn khieán nhaø yeâu nöôùc laøm nhieàu thô taâm söï. Con ngöôøi vôùi bao nhieàu huøng taâm traùng chí giôø phaûi soáng trong moät khoâng gian chaät heïp, laïi luoân bò rình raäp, theo doõi; ñoù laø ñieàu khieán taâm hoàn nhaø thô yeâu nöôùc trôû neân beá taéc, u aùm... Coù nhöõng luùc döôøng nhö oâng maát heát caû nieàm tin ñoái vôùi quoác daân, thaáy ai cuõng trôû neân baøng quan vôùi theá söï, oâng than: Hoàn Thuïc keâu hoaøi khan gioïng cuoác, Cung caàm ñaøn maõi laûng tai traâu. (Sau luùc ñau ngoài haùt chôi) Buoàn vì söï meâ nguû cuûa quoác daân, maát heát hi voïng vôùi theá heä treû, nhaø chí só quay sang ñaû kích, chì chieát nhöõng keû taøn daân haïi nöôùc vôùi moät thaùi ñoä caêm gheùt, khinh bæ khoâng giaáu gieám. Ñoù laø söï thay ñoåi, tieán trieån cuûa nhaõn quan oâng, nhöng cuõng coù theå coi ñoù nhö laø moät söï sa suùt veà tinh thaàn, nieàm tin cuûa oâng so vôùi giai ñoaïn tröôùc. Naêm 1925, khi bò baét, tröôùc caùi cheát döôøng nhö ñaõ caàm chaéc, nhöng vieát caâu ñoái tuyeät meänh, oâng vaãn theå hieän huøng taâm traùng chí, vaãn daït daøo tin töôûng ôû töông lai, trieån voïng cuûa caùc phong traøo: Soáng khoâng tröø ñöôïc moái lo thieân haï, cheát khoâng röûa ñöôïc thuø yù trung; moái giaän daèng dai, soâng Caû, nuùi Hoàng muoân thuôû ñoù. Hyù cuoäc tröôùc ñaõ saép ñeán taøn, vuõ ñaøi sau chính ñang saép döïng, thuùc ngöôøi soâi suïc, gioù AÂu möa AÙ taùm phöông doàn. Thôøi gian cuøng söï buûa vaây cuûa boïn maät thaùm khieán tinh thaàn nhaø chí só moøn moûi, nhueä khí nhaït phai. Möôøi laêm naêm sau, vieát caâu ñoái töï vieáng mình tröôùc khi maát, thaät ñau xoùt khi ta thaáy döôøng nhö oâng ñaõ hoaøn toaøn rôi vaøo traïng thaùi bi quan ñeán hoaûng loaïn. OÂng hoûi taát caû vaø oâng than: Trôøi sao vaày? Chuùa sao vaày? Cheát aâu cuõng laø khoâng, chaïnh tieác trong loøng vuøi Khoång – Maïnh. Nöôùc nhö theá! Daân nhö theá! Ñôøi coøn gì ñaùng tieác, thoâi ra ngoaøi cuoäc hoïc Hy, Hoaøng. Thô “oâng giaø Beán Ngöï” thöôøng noùi ñeán caûnh ñeâm, vôùi tieáng eách keâu, deá hoùt, tieáng choù suûa... Nhöõng ñeâm khoù nguû, nhaø chí só chæ coøn bieát troø chuyeän vôùi ñeøn, taâm söï vôùi boùng, thaäm chí “Mình noùi mình nghe khoùc laïi cöôøi”. Khoâng deã gì töø boû lyù töôûng, queân ñi söï nghieäp, nhöng cuõng baát löïc tröôùc hoaøn caûnh, con ngöôøi phôi phôùi “Muoán vöôït beå ñoâng theo caùnh gioù” hai möôi naêm tröôùc ñaây giôø trôû neân öu tö, traàm uaát: Möôùn cheùn röôïu ngöôøi xoái cuïc uaát, Bao nhieâu thi nhaân laø boïn cuøng (Coå phong) ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  17. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 31 – Khoâng ñöôïc töï do hoaït ñoäng, ñi ñaây ñi ñoù, oâng muoán thöïc hieän nhöõng chuyeán du lòch veà quaù khöù: Toan möôïn caùnh trôøi qua beán Sôû Thaêm hoàn oâng Khuaát tænh hay chöa? (Moàng 4 thaùng 5) Trôû laïi vôùi cuoäc soáng “thöïc taïi quaån quanh, teû nhaït oâng nhieàu luùc cuõng muoán laøm oâng say, queân heát, thaây keä taát caû. Hình aûnh caây thoâng – ngöôøi quaân töû ñaïo Nho töøng ñöôïc Nguyeãn Coâng Tröù taâm ñaéc, taùn döông moät laàn nöõa trôû laïi trong thô OÂng giaø beán Ngöï: Giöõa trôøi ta ñöùng ta reo nhæ, Muoân cuïm xanh xanh moät cuï tuøng. (Voâ ñeà) Döôøng nhö vôùi Phan Boäi Chaâu, vieäc laøm moät caây thoâng hieân ngang, baát khuaát tröôùc naéng möa, giaù reùt laø ñieàu hieån nhieân. Trong quaõng thôøi gian hôn 20 naêm boân ba haûi ngoaïi, hoaït ñoäng yeâu nöôùc cöùu nöôùc cuûa oâng, chæ moät laàn duy nhaát xaûy ra söï leäch laïc nhaát thôøi. Quoác daân ñaõ theå taát cho nhaø yeâu nöôùc ñieàu ñoù. Ñoù cuõng laø moät ñieàu hôïp lyù – Suoát 15 naêm daèng daëc laøm “coät ñaù vöõng” giöõa muoân truøng soùng voã, laøm con ngöôøi gang theùp trô trô baát chaáp loø theá lôïi nung chì chaûy thieác” laø moät söï minh chöùng cho taát caû nhöõng ñieàu treân. Ñeå baøy toû taâm söï, Phan Boäi Chaâu laøm thô caûm hoaøi, töùc söï, ñeà vònh vôùi caùc theå thaát ngoân, nguõ ngoân, töù tuyeät, baùt cuù, coå phong... Ñoù laø caùch thöùc laøm thô quen thuoäc cuûa caùc nhaø Nho. Vôùi hoaøn caûnh rieâng vaø vôùi caû nhöõng haïn cheá khoù vöôït qua veà quan nieäm vaên hoïc, Phan Boäi Chaâu ñaõ phaûi ñöùng ngoaøi luoàng phaùt trieån mau choùng cuûa vaên hoïc môùi giai ñoaïn 1932-1945. Theá nhöng, veà phöông dieän laø moät taùc gia vaên hoïc, oâng ñaõ ñi troïn chaëng ñöôøng daønh saün cho mình, cho caû theá heä cuûa oâng vôùi taát caû noã löïc vöôn leân, saùng taïo coù theå coù. W X VAÁN ÑEÀ OÂN TAÄP 1. Haûi ngoaïi huyeát thö vôùi noäi dung vaø ngheä thuaät tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  18. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 32 – CHÖÔNG IV: TAÛN ÑAØ – NGUYEÃN KHAÉC HIEÁU (1889 – 1939) Taûn Ñaø – Nguyeãn Khaéc Hieáu ngöôøi laøng Kheâ Thöôïng, huyeän Baát Baït, tænh Sôn Taây. Nôi ñaây laø moät vuøng queâ ñeïp vôùi ngoïn Taûn Vieân huøng vó, soâng Traø Giang neân thô maø döõ doäi. Thaân sinh Taûn Ñaø laø oâng Nguyeãn Danh Keá, ñaäu cöû nhaân, töøng laøm tri phuû, aùn saùt, ngöï söû... Thi só Taûn Ñaø laø keát quaû cuoäc hoân nhaân giöõa quan tri phuû Nguyeãn Danh Keá vôùi coâ ñaøo noåi tieáng thanh saéc Nhöõ Thò Nghieâm. Naêm 1892, vöøa môùi leân ba, Taûn Ñaø ñaõ moà coâi cha, naêm sau ngöôøi meï cuõng boû nhaø trôû laïi cuoäc ñôøi cuûa moät kyõ nöõ. Töø nhoû nhaø thô soáng trong söï chaêm soùc, nuoâi daïy cuûa ngöôøi cha cuøng anh khaùc meï laø Nguyeãn Taùi Tích. OÂng Nguyeãn Taùi Tích ñaäu phoù baûng, töøng laøm tri huyeän Vuï Baûn (Nam Ñònh), ñoác hoïc Haø Noäi. Vieäc hoïc cuûa Taûn Ñaø cô baûn vaãn theo loái cuõ (Haùn hoïc), lôùn leân ñöôïc hoïc theâm chöõ quoác ngöõ, chöõ Phaùp cuøng moät soá tri thöùc vaên hoùa môùi. Tuy nhieân, oâng cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi may maén trong khoa cöû, hoûng kyø thi Höông ôû Nam Ñònh naêm 1912, cuoäc ñôøi oâng reõ ngoaët sang moät höôùng môùi. Nguyeãn Khaéc Hieáu baét ñaàu vieát vaên, laøm thô. Naêm 1915, taùc phaåm cuûa oâng laàn ñaàu tieân ñöôïc coâng boá treân Ñoâng Döông taïp chí. Caùc taùc phaåm chính goàm coù: Khoái tình con (thô)(1916), Giaác moäng con (Truyeän)(1916), Khoái tình baûn chính (Luaän thuyeát)(1918), Khoái tình con II (thô)(1918),Coøn chôi (Thô, vaên xuoâi)(1921), Taûn Ñaø tuøng vaên (Thô,vaên xuoâi)(1922), Nhaøn töôûng (1928), Giaác moäng lôùn (Truyeän)(1929), Giaác moäng con II (Truyeän)(1932), Theà non nöôùc (Truyeän)(1932) v.v... Naêm 1921, Taûn Ñaø laøm chuû buùt baùo Höõu Thanh, nhöng sau moät thôøi gian oâng laïi xin töø chöùc. Naêm 1922 laäp Taûn Ñaø thö ñieám, sau phaùt trieån thaønh Taûn Ñaø thö cuïc. Töø naêm 1926 ñeán 1933, oâng loay hoay vôùi vieäc xuaát baûn An Nam taïp chí. Sau nhieàu laàn ñình baûn roài taùi baûn, naêm 1933 taïp chí ñình baûn haún. Moäng öôùc thaønh laäp rieâng cho mình moät baûn baùo nhaèm goùp phaàn vaøo coâng cuoäc khai hoùa vaên minh nöôùc nhaø cuûa oâng ñaõ khoâng thaønh. Töø sau naêm 1932 cho ñeán khi maát, Taûn Ñaø gaàn nhö khoâng coøn saùng taùc ñöôïc nöõa. Coâng chuùng daàn queân laõng moät thi só löøng danh moät thôøi. Vì sinh keá vaø cuõng naëng loøng vôùi nghieäp vaên, nhöõng naêm cuoái ñôøi Taûn Ñaø quaûng caùo chöõa vaên, dòch Lieâu trai, chuù giaûi Truyeän Kieàu vaø xem soá! Thi só qua ñôøi trong coâ ñôn, ngheøo naøn taïi ngoâi nhaø ôû phoá Ngaõ Tö Sôû, Haø Noäi vaøo ngaøy 7/6/1939. Taûn Ñaø – Nguyeãn Khaéc Hieáu laø moät vaên thi só haøng ñaàu cuûa vaên hoïc buoåi giao thôøi. Ta bieát, cuoäc chuyeån giao hai thôøi ñaïi vaên hoïc dieãn ra gaáp ruùt trong voøng ba möôi naêm ñaàu theá kyû. Neàn vaên hoïc trung ñaïi sau moät thôøi gian daøi (9 theá kyû) naûy nôû, phaùt trieån ñaõ ñeán hoài keát thuùc, thôøi ñaïi môùi vôùi söï giao löu vaên hoùa Ñoâng – Taây baét ñaàu khai sinh cho neàn vaên hoïc môùi. Vôùi taát caû voán lieáng vaên cuõ vaø môùi, vôùi ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  19. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 33 – moät “thieân baåm” thô ca, Taûn Ñaø ñaõ soáng vaø vieát troïn trong buoåi giao thôøi cuûa vaên hoïc, laø thi só haøng ñaàu cuûa cuoäc chuyeån giao lòch söû naøy. Cuoäc ñôøi moät vaên thi só cuûa oâng thaät laém vinh quang nhöng cuõng nhieàu chua xoùt, ñöôïc coâng chuùng toân suøng roài laïi xa caùch. Nhöng khi thi só truùt hôi thôû cuoái cuøng, ñoùng goùp vaø vò trí cuûa oâng laïi nhanh choùng ñöôïc nhìn nhaän vaø khaúng ñònh. [ [ [ 1. Taûn Ñaø – Nhaø vaên Nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX, Taûn Ñaø laø moät trong nhöõng caây buùt ñaàu tieân cuûa vaên xuoâi quoác ngöõ, taùc phaåm cuûa oâng ñöôïc xem laø “hoa traùi ñaàu muøa” cuûa vaên môùi quoác ngöõ. Caùc baøi taûn vaên cuûa oâng, moät daïng tuøy buùt, ñôn giaûn laø ghi cheùp laïi nhöõng suy nghó vaån vô, nhöõng noãi saàu khoù truy nguyeân côù. Trong baøi Giaûi saàu, oâng vieát: “Töø ñoä saàu ñeán nay, ngaøy cuõng coù luùc saàu, ñeâm cuõng coù luùc saàu, möa daàm laù ruïng maø saàu, traêng trong gioù maùt maø saàu, ñoâng ngöôøi cöôøi noùi maø saàu, naèm vaét tay leân traùn maø saàu, ñem thô vaên ngaâm vònh maø caøng saàu. Saàu khoâng coù moái cheùm sao cho ñöùt, saàu khoâng coù khoái ñaäp sao cho tan”. Coù khi ñeà taøi taûn vaên cuûa Taûn Ñaø laø moät caûnh huoáng raát thöïc, ñoù laø söï tuùng baán, nôï naàn cuûa chính vaên só... Khaùc vôùi caùc baøi taûn vaên, truyeän Theà non nöôùc ñaõ baét ñaàu mang hình haøi cuûa moät truyeän ngaén môùi. Trong thieân truyeän naøy, Vaân Anh laø moät kyõ nöõ nhan saéc, bieát chöõ Nho, bieát laøm thô, tính tình thuøy mò, dòu daøng, chæ vì “cöûa nhaø sa suùt maø truïy laïc vaøo xoùm Bình Khang”. Nhaân vaät ngöôøi khaùch thöông voâ danh tröôùc tình caûnh ñaùng thöông cuûa naøng ñaõ cö xöû moät caùch lòch söï, hôn nöõa coù phaàn traân troïng, caûm meán. Hai ngöôøi cuøng ngaém traêng, chaáp buùt ñeà thô, vaø döôøng nhö moät thöù tình caûm mô hoà, chöa roõ reät nhöng thaät ñaëc bieät, khaùc laï ñaõ naûy nôû giöõa hoï. Truyeän keát thuùc baát ngôø vôùi söï ra ñi ñoät ngoät cuûa nhaân vaät ngöôøi khaùch thöông (ñöôïc xem laø phaân thaân cuûa taùc giaû). Giaác moäng con – laø cuoán tieåu thuyeát vieãn töôûng nhöng nöûa laïi mang tính töï truyeän. Vaên só Taûn Ñaø trong cuoán truyeän naøy ñaõ töôøng thuaät laïi nhöõng cuoäc du ngoaïn töôûng töôïng kyø thuù cuûa mình khaép caùc nöôùc AÙ, AÂu, Phi, Myõ vaø cuoái cuøng laø cuoäc haønh trình leân xöù trôøi. Nôi ñaây, Nguyeãn Khaéc Hieáu, nhaân vaät cuûa taùc phaåm ñích thaân gaëp gôõ, troø chuyeän vôùi caùc ngöôøi ñeïp thieân coå Döông Quí Phi, Taây Thi, vôùi caû chuù Cuoäi, Khoång Töû, Nguyeãn Traõi, Lö Thoa, vôùi Chu Kieàu Oanh baïn gaùi cuõ ôû haï giôùi... Hôn theá, oâng coøn ñi chôï trôøi, döï tieäc röôïu ôû Boàng Lai v.v... Theo caùc nhaø nghieân cöùu, vôùi ñaëc ñieåm laø cuoán tieåu thuyeát vieãn töôûng, Giaác moäng con ñaõ ñaùp öùng kòp thôøi loøng ham hoïc, ham hieåu bieát nhöõng xöù laï phöông xa cuûa theá heä treû luùc baáy giôø. Trong taùc phaåm naøy moät ñieàu caàn löu yù laø moái quan heä giöõa nhaân vaät Nguyeãn Khaéc Hieáu vôùi caùc nöõ nhaân vaät. Torng chuyeán leân thieân ñình, Nguyeãn Khaéc Hieáu coù ngoài uoáng röôïu vôùi caùc ngöôøi ñeïp thieân coå Quí Phi, Taây Thi. Hôn nöõa, coøn ñi chôi rieâng vôùi töøng ngöôøi. Vaên só keå: “Mình rieâng nghó trong buïng nhö ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
  20. Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 34 – cuoäc chôi hoâm nay coù leõ thanh thuù hôn nhöõng luùc chôi vui cuûa vua Minh Hoaøng ôû Tröôøng An vaø vua Phuø Sai ôû Ngoâ Cung, maø laïi thuù khoâng coù ai bình luaän. Sau ñaáy roài thaønh ra mình cöù lieân mieân ôû choã Boàng Lai, coù khi cuøng caùc ngöôøi ngoài thuyeàn quanh non caâu caù chôi, coù khi ñi rieâng vôùi Taây Thi tôùi treân soâng Ngaân Haø cuøng troâng xuoáng sôn haø coá quoác...”. ÔÛ haï giôùi, Nguyeãn Khaéc Hieáu coù moät ngöôøi baïn gaùi teân laø Chu Kieàu Oanh. Naøng laø moät ngöôøi con gaùi ñeïp, coù hoïc thöùc, laø ngöôøi baïn gaùi maø Nguyeãn Khaéc Hieáu coù theå chuyeän troø, taâm söï. Hai ngöôøi thöôøng gaëp nhau, noùi chuyeän, coù luùc ñöa nhau ñi chôi vöôøn hoa. Coù nhöõng cuoäc gaëp gôõ cuûa hoï “keùo daøi lieân mieân töø chaäp toái ñeán boán giôø saùng”. Nhaän xeùt veà nhöõng “giaác mô yeâu ñöông” cuûa Taûn Ñaø, caùc taùc giaû cuoán Vaên hoïc Vieät Nam 1900-1930 vieát: “Tröôùc söï ñoåi thay cuûa thôøi ñaïi, nhaø Nho Taûn Ñaø hay noùi veà tình yeâu, ñem baûn thaân ra laøm nhaân vaät si tình, boäc loä nhöõng khaùt khao, say meâ cuûa tình yeâu. Tuy tình yeâu ôû oâng coù phaù leã giaùo, coù mang maøu saéc caù nhaân tö saûn, vaãn khoâng ra khoûi khuoân khoå taøi töû – giai nhaân. Noù khoâng ñöa ñeán choáng ñoái leã giaùo phong kieán vaø cuõng khoâng ñoøi hoûi giaûi phoùng phuï nöõ”(1). Trong caùc baøi taûn vaên cuõng nhö truyeän ngaén,tieåu thuyeát cuûa Taûn Ñaø, tuy caâu vaên chöa goïn, saéc, coøn thoaùt thai töø ngoân ngöõ thô, phuù cuõ nhöng ñoù laïi laø nhöõng caâu vaên quoác ngöõ ñieån hình cuûa giai ñoaïn giao thôøi. Taûn vaên, truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Taûn Ñaø theå hieän roõ söï noã löïc tieáp caän thôøi ñaïi môùi, vaên hoïc môùi cuûa oâng, cuûa caû moät theá heä caàm buùt luùc baáy giôø. Töø ñeà taøi, noäi dung caùc taùc phaåm cho ñeán ngoân ngöõ, söï maøy moø ñoåi môùi, saùng taïo naøy ñaõ ñeå laïi daáu aán roõ neùt. 2. Taûn Ñaø – Nhaø thô Soáng trong giai ñoaïn “Gioù AÂu möa AÙ” laãn loän cuûa nöôùc nhaø, Taûn Ñaø vôùi “Thaân theá xem thua chuù haùt cheøo” (Lo vaên eá) laáy thô ca laøm phöông tieän gaén boù vôùi cuoäc ñôøi. OÂng soáng baèng nghieäp “baùn vaên buoân chöõ” nhöng hôn theá vôùi oâng thô laø leõ soáng: “Trôøi ñaát sinh ra röôïu vôùi thô, Khoâng thô khoâng röôïu soáng nhö thöøa...” (Ngaøy xuaân thô röôïu). Vôùi thô vaø baèng thô, Taûn Ñaø boäc loä con ngöôøi oâng, con ngöôøi ña saàu ña caûm tröôùc cuoäc ñôøi, con ngöôøi soáng vôùi taát caû söï nhaïy caûm taâm hoàn tröôùc thôøi ñaïi. + Caûm thaân theá Con ñöôøng coâng danh – gaén vôùi vieäc hoïc haønh, thi cöû... cuûa Taûn Ñaø gioáng nhö Tuù Xöông tröôùc ñoù ñaõ khoâng dieãn ra suoân seû. Döôøng nhö cuoäc ñôøi ñaõ phaân nhieäm cho oâng vai troø moät thi só, vaø thi só Taûn Ñaø “Con taèm ruùt ruoät laù daâu xanh” ñaõ soáng, ñaõ caûm, ñaõ “ruùt giaû” cho ñôøi nhöõng “sôïi tô vaøng” cuûa taâm hoàn oâng. Thô Taûn Ñaø tröôùc heát laø nhöõng lôøi “töï söï” veà chính cuoäc ñôøi oâng, thaân theá oâng. Taûn Ñaø böôùc vaøo ñôøi vôùi moät söï thaát baïi, nhöng söï thaát baïi baát ngôø naøy khieán oâng caøng ngoâng, caøng töï thò: (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng , Vaên hoïc Vieät Nam 1900-1930, NXB Giaùo duïc 1996., tr. 227. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2