Hệ thống phân loại khóa định loại các chi trong họ bồ hòn (Sapindaceae Juss.) có ở Việt Nam

26(3): 29-33 T¹p chÝ Sinh häc 9-2004<br /> <br /> <br /> <br /> hÖ thèng ph©n lo¹i vµ khãa ®Þnh lo¹i c¸c chi trong Hä bå hßn<br /> (Sapindaceae juss.) cã ë viÖt nam<br /> <br /> hµ minh t©m<br /> Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m Hµ Néi 2<br /> nguyÔn kh¾c kh«i, vò xu©n ph−¬ng<br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> Hä Bå hßn cã kho¶ng 140 chi víi kho¶ng chung nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn. Sau nµy, mét sè t¸c<br /> 1350 loµi, ph©n bè ë hÇu hÕt c¸c vïng nhiÖt ®íi gi¶ kh¸c nh− Miller [8], Sonnerad (1782) [14],..<br /> vµ cËn nhiÖt ®íi trªn thÕ giíi. ë n−íc ta, hä nµy nghiªn cøu vµ c«ng bè mét sè chi míi, song vÉn<br /> hiÖn biÕt cã 25 chi víi kho¶ng 70 loµi, ph©n bè theo kiÓu x¾p xÕp s¬ khai nh− Linnaeus. §Õn<br /> r¶i r¸c kh¾p c¶ n−íc. Jussieu [4], hä Bå hßn míi chÝnh thøc ®−îc coi<br /> C«ng viÖc nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i hä Bå lµ mét taxon bËc hä riªng biÖt víi tªn gäi lµ<br /> hßn ë ViÖt Nam ®A ®−îc tiÕn hµnh tõ rÊt sím, Sapindaceae. KÓ tõ ®©y, c¸c c«ng tr×nh nghiªn<br /> qua c¸c c«ng tr×nh cña Loureiro (1790) [7], cøu vÒ hä nµy ®Òu lÊy tªn lµ Sapindaceae Juss.<br /> Pierre (1895) [11], Lecomte (1912) [5],...vµ gÇn Sau khi ®−îc t¸ch thµnh mét hä riªng biÖt,<br /> ®©y nhÊt lµ c«ng tr×nh cña NguyÔn TiÕn B©n ®A cã rÊt nhiÒu hÖ thèng ph©n lo¹i hä Bå hßn<br /> (1997) [9] vµ Ph¹m Hoµng Hé (2000) [10]. Tuy ®−îc ®−a ra, nh−ng cã thÓ tãm t¾t thµnh 2 kiÓu<br /> nhiªn, c¸c c«ng tr×nh kÓ trªn ®Òu ch−a ®−a ra chÝnh sau ®©y:<br /> ®−îc mét hÖ thèng ph©n lo¹i vµ khãa ®Þnh lo¹i - KiÓu 1: ph©n chia hä trùc tiÕp thµnh c¸c<br /> nµo mang tÝnh hÖ thèng vµ t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ vÒ t«ng (tribus). Tiªu biÓu cho kiÓu ph©n chia nµy<br /> hä nµy ë n−íc ta. C«ng tr×nh ®−îc coi lµ tµi liÖu lµ hÖ thèng cña Bentham vµ Hooker [2] vµ Hiern<br /> nghiªn cøu chÝnh cho ph©n lo¹i hä Bå hßn cña [3].<br /> Lecomte (1912) th× ®A qu¸ cò vµ l¹c hËu. - KiÓu 2: ph©n chia hä thµnh c¸c ph©n hä<br /> Víi thùc tÕ nh− vËy, viÖc nghiªn cøu ®Ó ®−a (subfamilia), sau ®ã chia tiÕp thµnh c¸c t«ng<br /> ra mét hÖ thèng ph©n lo¹i vµ khãa ®Þnh lo¹i c¸c (tribus). Tiªu biÓu cho kiÓu ph©n chia nµy lµ c¸c<br /> chi trong hä Bå hßn ë ViÖt Nam mét c¸ch ®Çy hÖ thèng Radlkofer [12], Scholz [13], Muller vµ<br /> ®ñ vµ chÝnh x¸c lµ viÖc lµm hÕt søc cÇn thiÕt Leenhouts [1], Takhtajan [15].<br /> nh»m ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng t¸c ph©n lo¹i, C¸c hÖ thèng kÓ trªn cã thÓ ®−îc tãm t¾t<br /> gãp phÇn phôc vô cho viÖc biªn so¹n bé s¸ch trong b¶ng 1.<br /> Thùc vËt chÝ ViÖt Nam hiÖn nay. ë ViÖt Nam, chóng t«i ®A lùa chän hÖ thèng<br /> Radlkofer (1932), chØnh lý cña Scholz (1964)<br /> I. hÖ thèng ph©n lo¹i víi sù bæ sung cña Muller & Leenhouts (1976)<br /> ®Ó x¾p xÕp c¸c taxon v× hÖ thèng nµy ®A gi¶i<br /> Hä Bå hßn ®A ®−îc nghiªn cøu tõ thÕ kû 18 thÝch t−¬ng ®èi tháa ®¸ng mèi quan hÖ chñng<br /> qua c«ng tr×nh cña Linnaeus (1753)[6]. Trong lo¹i cña c¸c taxon. MÆt kh¸c, do ®−îc nghiªn<br /> ®ã, t¸c gi¶ ®A m« t¶ vµ ®Æt tªn cho 5 chi vµ 14 cøu trªn mét vïng lAnh thæ t−¬ng ®èi réng lín,<br /> loµi. C¸c chi vµ loµi nµy ®−îc xÕp trong 3 nhãm cho nªn rÊt thuËn tiÖn cho viÖc s¾p xÕp c¸c<br /> (nhãm 5 nhÞ víi 1 vßi nhôy, nhãm 8 nhÞ víi 1 taxon thuéc hä Bå hßn cã ë ViÖt Nam. Theo hÖ<br /> vßi nhôy vµ nhãm 8 nhÞ víi 3 vßi nhôy) cïng thèng nµy, hä Bå hßn ë ViÖt Nam ®−îc chia<br /> víi nhiÒu chi vµ loµi cña c¸c hä kh¸c còng cã thµnh 2 ph©n hä vµ 10 t«ng (b¶ng 2).<br /> <br /> 29<br />  B¶ng 1<br /> Tãm t¾t mét sè hÖ thèng chÝnh ®−îc sö dông ®Ó ph©n lo¹i hä Bå hßn<br /> (Sapindaceae Juss.) trªn thÕ giíi<br /> Bentham vµ Hooker Muller & Leenhouts<br /> Scholz (1964) Takhtajan (1996)<br /> (1862) (1976)<br /> Subfam. Subfam. Subfam.<br /> Dodonaeoideae Dodonaeoideae Dodonaeoideae<br /> Trib. Koelreuterieae Trib. Koelreuterieae Trib. Koelreuterieae<br /> Subordo Dodonaeae Trib. Cossignieae Trib. Cossignieae Trib. Cossignieae<br /> Trib. Dodonaeeae Trib. Dodonaeeae Trib. Dodonaeeae<br /> Trib. Doratoxyleae Trib. Doratoxyleae Trib. Doratoxyleae<br /> Trib. Harpullieae Trib. Harpullieae Trib. Harpullieae<br /> Subfam. Sapindoideae Subfam. Sapindoideae Subfam. Sapindoideae<br /> Trib. Paullinieae Trib. Paullinieae Trib. Paullinieae<br /> Trib. Thouinieae Trib. Thouinieae Trib. Thouinieae<br /> Trib. Sapindeae Trib. Sapindeae Trib. Sapindeae<br /> Trib. Aphanieae<br /> Subordo Sapindeae<br /> Trib. Lepisantheae Trib. Lepisantheae Trib. Lepisantheae<br /> Trib. Melicocceae Trib. Melicocceae Trib. Melicocceae<br /> Trib. Schleichereae Trib. Schleichereae Trib. Schleichereae<br /> Trib. Nephelieae Trib. Nephelieae Trib. Nephelieae<br /> Trib. Cupanieae Trib. Cupanieae Trib. Cupanieae<br /> Subordo Acerineae Fam. Aceraceae Fam. Aceraceae Fam. Aceraceae<br /> Subordo Meliantheae Fam. Melianthaceae Fam. Melianthaceae Fam. Melianthaceae<br /> Subordo Staphyleae Fam. Staphyleaceae Fam. Staphyleaceae Fam. Staphyleaceae<br /> <br /> B¶ng 2<br /> Tãm t¾t hÖ thèng ph©n lo¹i hä Bå hßn ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> Subfamily Tribus Genus<br /> 1. Paulinieae 1. Cardiospermum<br /> 2. Thouinieae 2. Allophylus<br /> 3. Sapindeae 3. Sapindus<br /> 4. Glenniea<br /> 4. Lepisantheae<br /> 5. Lepisanthes<br /> 1. Sapindoideae 5. Schleichereae 6. Schleichera<br /> 7. Pometia<br /> 8. Litchi<br /> 6. Nephelieae 9. Nephelium<br /> 10. Xerospermum<br /> 11. Dimocarpus<br /> <br /> 30<br />  Subfamily Tribus Gennus<br /> 12. Mischocarpus<br /> 13. Guioa<br /> 14. Arytera<br /> 15. Zollingeria<br /> 1. Sapindoideae 7. Cupanieae 16. Paranephelium<br /> 17. Pavieasia<br /> 18. Sisyrolepis<br /> 19. Amesiodendron<br /> 20. Blighia<br /> 21. Delavaya<br /> 8. Harpullieae 22. Sinoradlkofera<br /> 2. Dodonaeoideae 23. Harpullia<br /> 9. Koelreuterieae 24. Koelreuteria<br /> 10. Dodonaeeae 25. Dodonaea<br /> <br /> ii. khãa ®Þnh lo¹i c¸c chi ®2 biÕt ë cã l«ng ......................... 5. Lepisanthes<br /> viÖt nam 5B. H¹t th−êng cã tö y. NÕu cã trµng th× trµng<br /> kh«ng cã v¶y. Vá qu¶ nh½n; cã nèt sÇn<br /> 1A. Mçi « cña bÇu chØ cã 1 noAn (Subfam. 1. hoÆc cã gai.<br /> Sapindoideae). 8A. Qu¶ th−êng kh«ng chia thµnh c¸c ph©n qu¶;<br /> 2A. C©y th©n cá, leo hay tr−ên. Cuèng côm hoa vá th−êng cã gai th−a. Hoa ®¬n tÝnh kh¸c gèc.<br /> cã tua cuèn (Trib. 1. Paullinieae)...................... PhÇn non cã l«ng tuyÕn (Trib. 5. Schleiche-<br /> ..................................... 1. Cardiospermum reae)................................... 6. Schleichera<br /> 8B. Qu¶ gåm 2-3 ph©n qu¶; vá qu¶ nh½n, cã nèt<br /> 2B. C©y gç hay c©y bôi. Cuèng côm hoa kh«ng<br /> sÇn hay cã gai dµy ®Æc. Hoa ®¬n tÝnh cïng gèc<br /> cã tua cuèn.<br /> hay kh¸c gèc. Kh«ng cã l«ng tuyÕn (Trib. 6.<br /> 3A. L¸ kÐp ch©n vÞt cã 1, 3 hoÆc 5 l¸ chÐt. Cã Nephelieae).<br /> bao hoa mÉu 4 (Trib. 2. Thouinieae)..................<br /> 9A. Cã ®«i l¸ kÌm gi¶ ë gèc cuèng l¸ kÐp vµ ë<br /> .............................................. 2. Allophylus gèc côm hoa. BÇu kh«ng cã nèt sÇn. Nóm nhôy<br /> 3B. L¸ kÐp l«ng chim. Bao hoa mÉu 4-5 hoÆc kh«ng chia thïy .......................... 7. Pometia<br /> thay ®æi.<br /> 9B. Kh«ng cã l¸ kÌm gi¶ ë gèc cuèng l¸ kÐp vµ<br /> 4A. Qu¶ h¹ch. gèc côm hoa. BÇu th−êng cã nèt sÇn. Nóm nhôy<br /> 5A. H¹t kh«ng cã tö y. NÕu cã trµng th× trµng th−êng chia 2-3 thïy.<br /> lu«n cã v¶y. Vá qu¶ kh«ng cã gai. 10A. §µi xÕp van. BÇu cã cuèng.<br /> 6A. Bao phÊn th−êng ®Ýnh l−ng. Rèn h¹t h×nh 11A. L¸ chÐt th−êng mäc ®èi, mÆt d−íi kh«ng<br /> d¶i (Trib. 3. Sapindeae) ............ 3. Sapindus cã lç tuyÕn. Kh«ng cã trµng.Vá qu¶ nh½n hay cã<br /> 6B. Bao phÊn ®Ýnh gèc. Rèn h¹t th−êng h×nh trßn nèt sÇn ............................................. 8. LITCHI<br /> (Trib. 4. Lepisantheae). 11B. L¸ chÐt th−êng mäc c¸ch, mÆt d−íi cã lç<br /> 7A. Kh«ng cã trµng. ChØ nhÞ th−êng kh«ng cã tuyÕn. Trµng cã 0-5 c¸nh hoa. Vá qu¶ th−êng cã<br /> l«ng ................................................ 4. Glenniea nèt sÇn hay cã gai .................. 9. NEPHELIUM<br /> 7B. Trµng gåm 4-5(-6) c¸nh hoa. ChØ nhÞ th−êng 10B. §µi xÕp lîp. BÇu kh«ng cã cuèng.<br /> 31<br /> 12A. Hoa ®¬n tÝnh kh¸c gèc. Trµng gåm 4-5 Harpullieae).<br /> c¸nh hoa. Nóm nhôy h×nh bÇu dôc, nguyªn hay 22A. L¸ kÐp ch©n vÞt cã 3 l¸ chÐt........................<br /> cã khÝa ......................... 10. Xerospermum ................................................ 21. Delavaya<br /> 12B. Hoa ®¬n tÝnh cïng gèc. Trµng gåm 0-5(-6) 22B. L¸ kÐp l«ng chim ch½n.<br /> c¸nh hoa. Nóm nhôy chia thïy s©u...................... 23A. Bao phÊn ®Ýnh l−ng. Qu¶ cã c¸nh. H¹t<br /> ............................................ 11. Dimocarpus kh«ng cã tö y ......... 22. sinoradlkofera<br /> 4B. Qu¶ nang (më theo v¸ch däc hay v¸ch 23B. Bao phÊn ®Ýnh gèc. Qu¶ kh«ng cã c¸nh.<br /> ngang) (Trib. 7. Cupanieae).<br /> H¹t cã tö y ............................ 23. HARPULLIA<br /> 13A. L¸ chÐt cã lç tuyÕn ë mÆt d−íi. 21B. L¸ ®¬n hoÆc l¸ kÐp l«ng chim lÎ. §µi<br /> 14A. §µi xÕp van. Trµng gåm 0-5 c¸nh hoa th−êng xÕp van. Cã trµng hoÆc kh«ng.<br /> ..................................... 12. Mischocarpus 24A. L¸ kÐp l«ng chim lÎ. Trµng gåm 4-5 c¸nh<br /> 14B. §µi xÕp lîp. Trµng gåm 4-6 c¸nh hoa. hoa. Qu¶ phång to (Trib. 9. Koelreuterieae)<br /> 15A. Hoa kh«ng ®Òu. Qu¶ chia thïy, cuèng qu¶ ...................................... 24. Koelreuteria<br /> cã ®µi tån t¹i. H¹t cã cuèng noAn gi¶.................. 24B. L¸ ®¬n. Kh«ng cã trµng. Qu¶ th−êng cã 2-<br /> ......................................................... 13. Guioa 3 c¸nh (Trib. 10. Dodonaeeae)...........................<br /> 15B. Hoa ®Òu. Qu¶ gåm 2-3 ph©n qu¶, cuèng ................................................ 25. dodonaeA<br /> qu¶ kh«ng cã ®µi tån t¹i. H¹t kh«ng cã cuèng<br /> noAn gi¶ .................................... 14. arytera iii. kÕt luËn<br /> 13B. L¸ chÐt kh«ng cã lç tuyÕn ë mÆt d−íi.<br /> Hä Bå hßn (Sapindaceae Juss.) ë ViÖt Nam<br /> 16A. H¹t kh«ng cã tö y. lµ mét hä t−¬ng ®èi lín, cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ khoa<br /> 17A. Qu¶ cã 3 c¸nh cøng. H¹t h×nh th¸p cã 3 häc vµ thùc tiÔn. Cho nªn, viÖc nghiªn cøu ph©n<br /> c¹nh ................................. 15. Zollingeria lo¹i hä nµy lµ hÕt søc cÇn thiÕt.<br /> 17B. Qu¶ kh«ng cã c¸nh. H¹t h×nh cÇu hoÆc gÇn Trªn c¬ së hÖ thèng ph©n lo¹i cña Scholz<br /> h×nh cÇu, kh«ng cã c¹nh. (1964), víi sù bæ sung cña Muller & Leenhouts<br /> 18A. ChØ nhÞ kh«ng cã l«ng. BÇu cã nèt sÇn. (1976), chóng t«i xÕp 25 chi thuéc hä Bå hßn ë<br /> ViÖt Nam vµo 2 ph©n hä vµ 10 t«ng. Thèng nhÊt<br /> Qu¶ th−êng cã gai .... 16. Paranephelium víi c¸c t¸c gi¶ Muller & Leenhouts (1976),<br /> 18B. ChØ nhÞ cã l«ng. BÇu kh«ng cã nèt sÇn. Takhtajan (1996), chóng t«i nhËp t«ng<br /> Qu¶ kh«ng cã gai ................... 17. Pavieasia Aphanieae vµo t«ng Lepisantheae; c¸c chi<br /> 16B. H¹t cã tö y. Aphania, Erioglossum, Otophora ®−îc nhËp vµo<br /> 19A. Trµng gåm 4 c¸nh hoa. TriÒn tuyÕn mËt cã chi Lepisanthes.<br /> d¹ng mãng ngùa. Qu¶ cã gai dµi......................... §Ó gióp cho c«ng t¸c nghiªn cøu ph©n lo¹i<br /> ............................................ 18. Sisyrolepis ®−îc chÝnh x¸c, chóng t«i ®A x©y dùng khãa<br /> 19B. Trµng gåm 5 c¸nh hoa. TriÒn tuyÕn mËt ®Þnh lo¹i cho 25 chi cã ë ViÖt Nam, dùa trªn c¸c<br /> kh«ng cã d¹ng mãng ngùa. Qu¶ kh«ng cã gai. ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña c¬ quan sinh d−ìng vµ c¬<br /> 20A. MÐp l¸ th−êng cã khÝa hay r¨ng. Vá qu¶ quan sinh s¶n, trong ®ã ®Æc biÖt l−u ý tíi ®Æc<br /> th−êng nh¨n nheo hay cã nèt sÇn. H¹t cã tö y ®iÓm cÊu t¹o cña hoa vµ qu¶.<br /> bao quanh rèn h¹t .... 19. Amesiodendron<br /> TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> 20B. MÐp l¸ nguyªn hay l−în sãng. Vá qu¶ chia<br /> thµnh c¸c thïy ®Òu nhau. H¹t cã tö y bao Ýt nhÊt 1. Adema F. et al., 1994: Flora Malesiana, I.,<br /> mét nöa h¹t ................................. 20. Blighia 11(3): 419-768, Leiden. The Netherlands.<br /> 1B. Mçi « cña bÇu th−êng cã tõ 2 noAn trë lªn 2. Bentham G., Hooker J. D., 1862: Genera<br /> (Subfam. 2. Dodonaeoideae). plantarum. I. London.<br /> 21A. L¸ kÐp ch©n vÞt hoÆc l¸ kÐp l«ng chim 3. Hiern W. P., 1875: Flora of British India, I:<br /> ch½n. §µi xÕp lîp. Cã bao hoa mÉu 5 (Trib. 8. 668-692. London.<br /> <br /> 32<br /> 4. Jussieu A., 1789: Genera Plantarum, 246. 10. Ph¹m Hoµng Hé, 2000: C©y cá ViÖt Nam,<br /> Paris. II: 310-328, Nxb. TrÎ, Tp. Hå ChÝ Minh.<br /> 5. Lecomte H., 1912: Flore de l'. Indo-chine. 11. Pierre L., 1895: Flore forestiÌre de la<br /> I(4): 1001-1053. Paris. Cochinchine: 317-331. Paris.<br /> 6. Linnaeus C., 1753: Species Plantarum. 12. Radlkofer L., 1931-1934: Sapindaceae. In<br /> Stockholm. A. Engler ed., Das Pflanzenreich 98 (IV-<br /> 7. Loureiro J., 1793: Flora Cochinchinensis, 165). Leipzig.<br /> 2. Berolini. 13. Scholz H., 1964: Engler's Syllabus des<br /> 8. Miller P., 1754: Dictionnaire des Jardiniers, Pflanzenfamilien, II: 282-286. Berlin.<br /> ed. 4, 1.<br /> 14. Sonnerad P., 1782: Voyage aux Index<br /> 9. NguyÔn TiÕn B©n, 1997: CÈm nang tra cøu Orientales et al Chine, 2: 230. Paris.<br /> vµ nhËn biÕt c¸c hä thùc vËt H¹t kÝn<br /> (Magnoliophyta, Angiospermae) ë ViÖt 15. Takhtajan A., 1996: Diversity and classi-<br /> Nam. Nxb. N«ng nghiÖp, Hµ Néi. fication of flowering plants. New York.<br /> <br /> <br /> <br /> system and key to genera of The family sapindaceae Juss.<br /> In vietnam<br /> <br /> Ha Minh Tam, Nguyen Khac Khoi, Vu Xuan Phuong.<br /> <br /> Summary<br /> <br /> The family Sapindaceae Juss. is widespread in Vietnam with 25 genera. Although the family is<br /> important, so far in Vietnam, there was not a full taxonomy system and a key to genera of this family.<br /> We have based on the Radlkofer system (1932), Muller & Leenhouts' supplement (1976) and<br /> Takhtajan's supplement (1996) to divide this family in Vietnam into 2 subfamilies, 10 tribus and 25 genera.<br /> We have agreed with the combination of the tribu Aphanieae in the tribu Lepisantheae by Muller &<br /> Leenhouts (1976) and Takhtajan (1996) and so combined the genera Aphania, Erioglossum, Otophora in the<br /> genus Lepisanthes. All after, we have constructed the key to 25 genera in Vietnam basing on the vegetative,<br /> flower and fruit characters.<br /> <br /> Ngµy nhËn bµi: 14-10-2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 33<br />