Xây dựng cơ sở khoa học và đề xuất các tiêu chí phân loại các lưu vực sông của Việt Nam trên quan điểm bảo vệ môi trường - GS.TS. Ngô Đình Tuấn

X©y dùng c¬ së khoa häc vµ ®Ò xuÊt<br /> c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng cña ViÖt Nam<br /> trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng<br /> GS. TS Ng« §×nh TuÊn<br /> <br /> <br /> Tãm t¾t: Bµi b¸o hÖ thèng ho¸ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng theo<br /> quan ®iÓm ®Þa lý vµ qu¶n lý. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®Ò xuÊt tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u<br /> vùc s«ng ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng víi 4 cÊp s«ng: Lµnh<br /> m¹nh, khoÎ, trung b×nh, yÕu.<br /> <br /> <br /> I. Tæng quan vÒ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng<br /> cña ViÖt Nam<br /> Ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng cña ViÖt Nam hiÖn cã nhiÒu hÖ thèng tiªu<br /> chÝ. Mçi hÖ thèng sÏ ®­a ra mét sè cÊp lo¹i s«ng kh¸c nhau. Song suy cho<br /> cïng c¸c hÖ thèng tiªu chÝ ®ã xuÊt ph¸t tõ hai nhãm quan ®iÓm kh¸c nhau:<br /> “§Þa lý vµ Qu¶n lý”. Quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng còng thuéc nhãm quan<br /> ®iÓm qu¶n lý Tµi nguyªn n­íc. §¹i biÓu cho quan ®iÓm §Þa lý lµ NguyÔn V¨n<br /> ¢u víi cuèn S«ng ngßi ViÖt Nam (1997). §¹i biÓu cho quan ®iÓm Qu¶n lý Tµi<br /> nguyªn n­íc lµ Ng« §×nh TuÊn víi Gi¸o tr×nh cao häc Tµi nguyªn n­íc ViÖt<br /> Nam vµ c©n b»ng n­íc hÖ thèng (1992 - 1998) vµ Qu¶n lý tæng hîp Tµi<br /> nguyªn n­íc (1998 - 2004).<br /> N­íc ta cã c¶ th¶y 2360 s«ng cã L ≥ 10km [5] (bao gåm c¶ s«ng ë c¸c<br /> h¶i ®¶o vµ vïng ®ång b»ng) song chØ cã 109 hÖ thèng s«ng lín, bÐ. (Theo<br /> Phan Kú Nam [6] cã 2864 s«ng)<br /> 1. Ph©n lo¹i trªn quan ®iÓm ®Þa lý, theo c¸c tiªu chÝ sau:<br /> a. S«ng chÝnh víi sè phô l­u [4]<br /> 1) C¸c s«ng kh«ng cã phô l­u hay cã phô l­u qu¸ nhá: cã 43 s«ng chiÕm tíi<br /> 40,56% tæng sè c¸c s«ng vµ hÖ thèng s«ng (Theo TrÇn TuÊt [5] cã 106 hÖ<br /> thèng s«ng lín, bÐ)<br /> 2) C¸c hÖ thèng s«ng cã 1 - 10 phô l­u: gåm 38 s«ng chiÕm tíi 35,85% tæng<br /> sè s«ng suèi.<br /> 3) C¸c hÖ thèng s«ng cã 10 - 50 phô l­u: cã 16 s«ng chiÕm kho¶ng 15,1%.<br /> 4) C¸c hÖ thèng s«ng cã kho¶ng 50 - 100 phô l­u: cã 3 s«ng, chiÕm 2,83%.<br /> 5) C¸c hÖ thèng s«ng cã 100 - 200 phô l­u: cã 3 s«ng vµ chiÕm 2,83% s«ng.<br /> 6) C¸c hÖ thèng s«ng cã 200 - 500 phô l­u: chØ cã 1 s«ng chiÕm 0,94%.<br /> <br /> <br /> 1<br /> 7) C¸c hÖ thèng s«ng cã trªn 500 phô l­u: cã 2 s«ng, chiÕm kho¶ng 1,88%.<br /> b. S«ng chÝnh víi c¸c cÊp phô l­u [4]<br /> 1) C¸c s«ng kh«ng hay cã phô l­u qu¸ nhá: cã 43 s«ng (nh­ môc a).<br /> 2) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 1: cã 24 s«ng, chiÕm kho¶ng 22,64%<br /> tæng sè s«ng vµ hÖ thèng s«ng (106).<br /> 3) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 2: cã 20 s«ng, chiÕm tíi 18,86%.<br /> 4) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 3: cã 10 s«ng, chiÕm kho¶ng 9,43%.<br /> 5) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 4: cã 7 hÖ thèng, chiÕm kho¶ng 6,6%.<br /> 6) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 5: kh«ng cã.<br /> 7) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 6: cã 2 s«ng, chiÕm kho¶ng 1,88%.<br /> c. C¸c cÊp s«ng theo l­u l­îng n­íc trung b×nh nhiÒu n¨m (Q0 m3/s) [4]<br /> 1) S«ng lín: Víi Q0 ≥ 10000m3/s, Cã 1 s«ng.<br /> 2) S«ng kh¸ lín: Víi Q0 = 1000 - 10000m3/s, Cã 3 s«ng.<br /> 3) S«ng trung b×nh: Víi Q0 = 100 - 1000m3/s, Cã 18 s«ng.<br /> 4) S«ng kh¸ nhá: Víi Q0 = 10 - 100m3/s, Cã 56 s«ng.<br /> 5) S«ng nhá: Víi Q0 = 1 - 10m3/s, Cã 20 s«ng.<br /> Ngoµi ra cã thÓ cßn cÊp s«ng rÊt nhá víi Q0 ≤ 1m3/s.<br /> Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 6 cÊp: nhá nhÊt cã Q0  50m3/s<br /> chiÕm 98 % sè s«ng. CÊp lín nhÊt víi Q0 >1000m3/s chiÕm 0,02% sè s«ng.<br /> d. CÊp s«ng theo tû sè ®Æc tr­ng chÕ ®é n­íc C [4]<br /> Qmax0 L­u l­îng ®Ønh lò lín nhÊt b×nh qu©n nhiÒu n¨m<br /> C =  = <br /> Qmin0 L­u l­îng nhá nhÊt b×nh qu©n nhiÒu n¨m<br /> 1) S«ng lín: Víi C < 30.<br /> 2) S«ng kh¸ lín: C = 30 – 100.<br /> 3) S«ng trung b×nh: Víi C = 100 - 300.<br /> 4) S«ng kh¸ nhá: Víi C = 300 - 1000.<br /> 5) S«ng nhá: Víi C > 1000.<br /> Ngoµi ra, cã c¸c s«ng rÊt nhá víi C > 3000<br /> e. CÊp s«ng theo chiÒu dµi dßng s«ng [4]<br /> 1) S«ng lín: Víi chiÒu dµi dßng ch¶y (L) lín h¬n 1000km, Cã 3 s«ng.<br /> 2) S«ng kh¸ lín: Víi L = 500 - 1000km, Cã 3 s«ng.<br /> 3) S«ng trung b×nh: Víi L = 100 - 500km, Cã 54 s«ng.<br /> <br /> <br /> <br /> 2<br /> 4) S«ng kh¸ nhá: Víi L = 50 - 100km, Cã 125 s«ng, chiÕm kho¶ng 5,3%<br /> trong tæng sè s«ng suèi (2360).<br /> 5) S«ng nhá: Víi L = 10 - 50km, cã tíi 2175 s«ng, tøc lµ kho¶ng 92,1% tæng<br /> sè s«ng ngßi, trong ®ã sè s«ng cã L = 10 - 20km còng ®· tíi 1551 vµ chiÕm<br /> tíi 65,6%.<br /> Cuèi cïng lµ c¸c s«ng rÊt nhá víi L < 10km kh«ng thèng kª.<br /> Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 7 cÊp theo L. CÊp ng¾n nhÊt<br /> L=10-30km chiÕm 85% sè s«ng, cÊp dµi nhÊt L>400km chiÕm 0,20%.<br /> g. CÊp s«ng theo diÖn tÝch l­u vùc (F) [4]<br /> 1) S«ng lín: Víi diÖn tÝch l­u vùc (F) ≥ 100000km2, Cã 2 s«ng.<br /> 2) S«ng kh¸ lín: Víi F = 10000 - 100000km2, Cã 12 s«ng.<br /> 3) S«ng trung b×nh: Víi F = 1000 - 10000km2, Cã 80 s«ng.<br /> 4) S«ng kh¸ nhá: Víi F = 100 - 1000km2, Cã 538 s«ng.<br /> 5) S«ng nhá: Víi F = 10 - 100km2, gåm 1728 s«ng, chiÕm tíi 73,2% tæng sè.<br /> Ngoµi ra cßn cÊp s«ng rÊt nhá víi F < 10km2.<br /> Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 8 cÊp theo F. CÊp bÐ nhÊt<br /> F  50km2 chiÕm 49,7% tæng sè s«ng. CÊp lín nhÊt cã F > 10000km2 chiÕm<br /> 0,28% tæng sè s«ng.<br /> h. CÊp s«ng theo diÖn tÝch l­u vùc vµ tæng l­îng n­íc n¨m trung b×nh nhiÒu<br /> n¨m (109m3/n¨m).<br /> TrÇn TuÊt + nnk, 1987 ®· chia c¸c s«ng thµnh 3 cÊp: Lín F > 10.000km2;<br /> Trung b×nh F=500-10.000 km2; Nhá F < 500km2.<br /> i. CÊp s«ng theo c«ng suÊt lý thuyÕt. Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 8<br /> cÊp theo N (103KW). CÊp bÐ nhÊt N  103KW chiÕm 22,5% tæng sè s«ng, lín<br /> nhÊt N > 106KW chiÕm 0,46% tæng sè s«ng.<br /> 2. Ph©n lo¹i trªn quan ®iÓm Qu¶n lý tµi nguyªn n­íc, [1],[2] theo c¸c tiªu<br /> chÝ sau:<br /> a. Theo l­u vùc - Qu¶n lý l·nh thæ:<br /> 1) Qua nhiÒu Quèc gia: S«ng Hång, M·, Lam, B»ng - Kú Cïng (T©y Giang),<br /> Cöu Long.<br /> 2) Qua nhiÒu tØnh: S«ng Th¸i B×nh, s«ng Ba, s«ng §ång Nai (chñ yÕu lµ ë ViÖt<br /> Nam), s«ng Thu Bån.<br /> 3) Trong 1 tØnh: C¸c s«ng ë Qu¶ng Ninh, ven biÓn MiÒn Trung.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3<br /> b. Theo l­u vùc - Qu¶n lý nguån n­íc<br /> 1) Th­îng nguån ë n­íc ngoµi, h¹ nguån ë ViÖt Nam: s«ng Hång, M·, Lam,<br /> §ång Nai.<br /> 2) Th­îng nguån ë ViÖt Nam, h¹ nguån ë n­íc ngoµi: s«ng Kú Cïng - s«ng<br /> B»ng.<br /> 3) S«ng nh¸nh th­îng nguån ë ViÖt Nam, h¹ nguån s«ng chÝnh ë ViÖt Nam:<br /> Mª K«ng (s«ng nh¸nh th­îng nguån: NËm Rèn, Sekong, DaKrong, Sesan,<br /> Srepok, h¹ nguån s«ng chÝnh: §ång b»ng s«ng Cöu Long).<br /> c. Theo l­u vùc - Vïng biÓn ®æ ra<br /> 1) C¸c s«ng Qu¶ng Ninh (chØ cã ®ª biÓn)<br /> 2) S«ng T©y Giang (Kú Cïng - B»ng Giang) (kh«ng cã ®ª c¶ s«ng vµ biÓn)<br /> 3) S«ng Hång, Th¸i B×nh, M·, Lam (cã ®ª s«ng vµ ®ª biÓn)<br /> 4) C¸c s«ng ven biÓn MiÒn Trung (Cöa Nh­îng ~ Hµm T©n) (cã ®ª biÓn)<br /> 5) S«ng §ång Nai, s«ng Mekong (cã vµ kh«ng cã ®ª biÓn; kh«ng cã ®ª s«ng).<br /> d. Theo diÖn tÝch l­u vùc<br /> 1) F ≥ 10.000km2<br /> + Cã 9 s«ng chÝnh: s«ng Hång, s«ng Th¸i B×nh, s«ng B»ng Giang - Kú<br /> Cïng, s«ng M·, Lam, Thu Bån, Ba, §ång Nai, Cöu Long.<br /> + Cã 4 s«ng nh¸nh: §µ, L«, Sesan, Srepok.<br /> Trong 13 s«ng chÝnh, s«ng nh¸nh nãi trªn cã 10 s«ng lµ liªn quèc gia.<br /> 2) F ≥ 2.000 km2: 50 s«ng<br /> + Cã 18 s«ng chÝnh. Ngoµi 9 s«ng trªn cßn 9 s«ng chÝnh kh¸c n÷a: s«ng<br /> Gianh, NhËt LÖ, s«ng Th¹ch H·n - H­¬ng, Trµ Khóc, Kone, s«ng C¸i Nha<br /> Trang, s«ng C¸i Phan Rang vµ s«ng Luü.<br /> + Cã 32 s«ng nh¸nh<br /> 3) F ≥ 500km2 cã 44 l­u vùc s«ng (bao gåm c¶ s«ng chÝnh, s«ng nh¸nh).<br /> e. Theo l­u vùc - Qu¶n lý tæng hîp Tµi nguyªn n­íc l­u vùc s«ng (cã quan hÖ<br /> c©n b»ng n­íc hÖ thèng)<br /> Cã thÓ ph©n thµnh 3 lo¹i l­u vùc s«ng ®­îc qui ho¹ch vµ qu¶n lý theo<br /> c¸c cÊp nh­ sau:<br /> 1) Quy ho¹ch vµ qu¶n lý thuéc cÊp Bé (s«ng liªn quèc gia, s«ng cã sù phøc<br /> t¹p trong ph©n phèi nguån n­íc) gåm 6 hÖ thèng<br /> - HÖ thèng (HT) s«ng Hång - Th¸i B×nh<br /> <br /> <br /> 4<br /> - HT s«ng Kú Cïng - B»ng Giang<br /> - HT s«ng M·<br /> - HT s«ng Lam<br /> - HT s«ng §ång Nai + phô cËn<br /> - §B s«ng Cöu Long<br /> 2) Qui ho¹ch thuéc cÊp Bé - Qu¶n lý thuéc cÊp TØnh (8 l­u vùc)<br /> - HT s«ng Thu Bån - s«ng Vu Gia + phô cËn<br /> - HT s«ng Ba - §µ N«ng - Kone - Hµ Thanh + phô cËn<br /> - HT s«ng Sesan - Srepok<br /> - HÖ thèng s«ng H­¬ng + phô cËn<br /> - HT s«ng Trµ Khóc + phô cËn<br /> - HT s«ng Th¹ch H·n + phô cËn<br /> - HT s«ng NhËt LÖ + s«ng Gianh (s«ng Ranh) + phô cËn<br /> - HT c¸c s«ng ng¾n Qu¶ng Ninh<br /> 3) Qui ho¹ch vµ qu¶n lý thuéc cÊp TØnh (c¸c hÖ thèng s«ng cßn l¹i)<br /> g. Theo l­u vùc - Qu¶n lý m«i tr­êng<br /> (Th­êng gäi lµ s«ng cã vÊn ®Ò - « nhiÔm m«i tr­êng)<br /> 1) S«ng CÇu<br /> 2) S«ng §¸y - s«ng NhuÖ<br /> 3) S«ng Sµi Gßn - s«ng Vµm Cá<br /> TÊt c¶ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i s«ng nãi trªn, ®Òu ch­a tÝnh ®Õn tiªu chÝ<br /> M«i tr­êng cô thÓ nªn ch­a thÓ ®¸nh gi¸ møc ®é “tèt, xÊu” cho mçi lo¹i s«ng.<br /> Ngay tiªu chÝ “s«ng cã vÊn ®Ò” còng kh«ng râ rµng mµ chØ lµ sù bøc xóc cã<br /> tÝnh ®Þnh tÝnh.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> II. X©y dùng c¬ së khoa häc vµ ®Ò xuÊt c¸c tiªu chÝ ph©n<br /> lo¹i c¸c l­u vùc s«ng ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ<br /> m«i tr­êng<br /> 1. Ph©n nhãm t¸c ®éng<br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />  Cã thÓ chia thµnh 3 nhãm t¸c ®éng sau: Tù nhiªn A, T¸c ®éng con<br /> ng­êi B vµ HËu qu¶ ¤ nhiÔm C. Mçi nhãm chia thµnh 4 cÊp.<br /> a. Nhãm Tù nhiªn gåm:<br /> Tèt A0<br /> Kh¸ A1<br /> Trung b×nh A2<br /> KÐm A3<br /> b. Nhãm T¸c ®éng con ng­êi:<br /> Kh«ng B0<br /> Nhá B1<br /> Võa B2<br /> M¹nh B3<br /> c. HËu qu¶ ¤ nhiÔm:<br /> S¹ch C0<br /> NhiÔm bÈn C1<br /> BÈn C2<br /> Qu¸ bÈn C3<br /> 2. Tæ hîp t¸c ®éng<br /> Víi 12 tr­êng hîp nãi trªn, tæ hîp ph©n lo¹i ®­îc chÊp nhËn lµ mçi lo¹i<br /> l­u vùc s«ng ph¶i gåm ®ñ mÆt 3 nhãm víi c¸c cÊp ®é kh¸c nhau vµ ®­îc coi<br /> lµ cã ý nghÜa thùc tÕ.<br /> Sè tæ hîp xuÊt hiÖn theo lý thuyÕt:<br /> n!<br /> Sè tæ hîp = C mn  ;<br /> m!(n  m)!<br /> <br /> n = 12, m = 3<br /> 3<br /> C12  220 tr­êng hîp<br /> <br /> Trõ ®i 156 tr­êng hîp chØ tæ hîp trong 1 hoÆc 2 nhãm yÕu tè nªn kh«ng<br /> ®­îc thõa nhËn. Cßn 64 tæ hîp ®­îc chÊp nhËn theo lý thuyÕt.<br /> Qua ph©n tÝch cã thÓ lo¹i bít c¸c tæ hîp thiÕu thùc tÕ sau:<br /> CÊp lo¹i s«ng A:<br /> A0, B0, C1: §iÒu kiÖn tù nhiªn t«t, kh¸, trung<br /> A1, B0, C1: b×nh, kh«ng cã t¸c ®éng con ng­êi<br /> <br /> <br /> 6<br /> A2, B0, C1: mµ bÞ nhiÔm bÈn<br /> <br /> CÊp lo¹i s«ng B:<br /> A0, B0, C2: Kh«ng cã t¸c ®éng cña con ng­êi<br /> A2, B0, C2: mµ s«ng thuéc lo¹i bÈn<br /> <br /> A1, B0, C2:<br /> A0, B2, CO: Cã t¸c ®éng cña con ng­êi ë cÊp<br /> A1, B2, CO: võa mµ kh«ng bÞ nhiÔm bÈn<br /> <br /> CÊp lo¹i s«ng C:<br /> A0, B3, C0: Cã t¸c ®éng cña con ng­êi ë cÊp<br /> A1, B3, C0: m¹nh vµ võa mµ kh«ng bÞ nhiÔm<br /> bÈn<br /> A3, B2, CO:<br /> A3, B3, C0:<br /> A2, B3, C0:<br /> A3, B0, C1: Kh«ng cã t¸c ®éng cña con ng­êi<br /> A3, B0, C2: mµ bÞ nhiÔm bÈn vµ bÈn<br /> <br /> CÊp lo¹i s«ng D:<br /> A0, B0, C3: Kh«ng cã t¸c ®éng hoÆc t¸c ®éng<br /> A1, B0, C3: nhá cña con ng­êi mµ s«ng l¹i bÞ<br /> qu¸ bÈn<br /> A2, B0, C3:<br /> A3, B0, C3:<br /> A3, B1, C3:<br /> <br /> <br /> 3. Tiªu chÝ ph©n lo¹i s«ng xÐt theo quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng.<br /> Trõ 20 tr­êng hîp cÊp lo¹i s«ng thiÕu thùc tÕ cßn l¹i 44 tr­êng hîp<br /> thuéc 4 cÊp lo¹i s«ng xÐt theo quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng lµnh m¹nh, khoÎ,<br /> trung b×nh, yÕu.Tæng kÕt l¹i trong b¶ng 1.<br /> B¶ng 1 Tiªu chÝ ph©n lo¹i 4 cÊp l­u vùc s«ng<br /> CÊp lo¹i s«ng CÊp lo¹i s«ng CÊp lo¹i s«ng CÊp lo¹i s«ng<br /> “lµnh m¹nh” “khoΔ “trung b×nh” “yÕu”<br /> A0, B0, C0 A0, B2, C2 A0, B3, C1 A0, B1, C3<br /> A1, B1, C1 A0, B1, C2 A1, B3, C1 A0, B2, C3<br /> A0, B1, C0 A0, B2, C1 A3, B0, C0 A0, B3, C3<br /> <br /> <br /> 7<br /> A1, B0, C0 A1, B2, C1 A3, B1, C0 A1, B1, C3<br /> A2, B0, C0 A1, B2, C2 A3, B1, C2 A1, B2, C3<br /> A2, B1, C1 A2, B1, C2 A3, B2, C1 A1, B3, C2<br /> A2, B1, C0 A2, B2, C1 A3, B2, C2 A1, B3, C3<br /> A0, B1, C1 A2, B2, C2 A3, B3, C1 A2, B1, C3<br /> A1, B1, C0 A2, B1, C1 A0, B3, C2 A2, B2, C3<br /> A2, B1, C0 A2, B3, C1 A3, B3, C2<br /> A3, B1, C1 A3, B2, C3<br /> A3, B3, C2<br /> A3, B3, C3<br /> 4. ChØ tiªu cô thÓ cña c¸c nhãm t¸c ®éng<br /> a. Nhãm tù nhiªn<br /> 1) A0 - §é che phñ rõng  70%, rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn (100%). §Êt trèng<br /> ®åi träc chiÕm d­íi 25% diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp.<br /> - Mïa Ýt m­a  6 th¸ng<br /> - M0  50l/skm2<br /> Qmax<br /> -  100, cöa s«ng th«ng tho¸t<br /> Qmin<br /> 2) A1 - §é che phñ rõng: 50 - 70%, rõng ngËp mÆn b×nh th­êng. §Êt trèng<br /> ®åi nói träc chiÕm 25-50% diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp.<br /> - Mïa Ýt m­a  8 th¸ng<br /> - M0 : 30 - 50 l/skm2<br /> Qmax<br /> - :100-1000, cöa s«ng di ®éng<br /> Qmin<br /> 3) A2 - §é che phñ rõng: 30 - 50%, rõng ngËp mÆn Ýt. §Êt trèng ®åi nói träc<br /> chiÕm 50-70% diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp.<br /> - Mïa Ýt m­a  8 th¸ng<br /> - M0 : 20 - 30 l/skm2<br /> Qmax<br /> - :1000-3000, cöa s«ng xãi lë båi lÊp theo chu kú nhiÒu n¨m.<br /> Qmin<br /> 4) A3 - §é che phñ rõng < 30%, kh«ng cßn rõng ngËp mÆn. §Êt trèng ®åi nói<br /> träc chiÕm 70-100% diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp.<br /> - Mïa Ýt m­a > 9 th¸ng<br /> - M0 ≤ 20 l/skm2<br /> Qmax<br /> - : >3000, cöa s«ng th­êng xuyªn båi lÊp, xãi lë.<br /> Qmin<br /> <br /> b. Nhãm t¸c ®éng cña con ng­êi<br /> 1) B0 - §èt n­¬ng lµm rÉy, lÎ tÎ.<br /> - Khai th¸c n­íc b»ng ph­¬ng tiÖn th« s¬, guång, ®Ëp t¹m.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 8<br />  - Giao th«ng b»ng thuyÒn ®éc méc, thuyÒn chÌo th«ng th­¬ng tõ biÓn<br /> lªn nói. Lµng, b¶n, khu ®« thÞ, c«ng nghiÖp nhá. Ch­a sö dông ph©n ho¸ häc,<br /> ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt.<br /> - Ch­a cã c«ng tr×nh kiÓm so¸t lò, ch­a cã chØnh trÞ s«ng vµ bê biÓn<br /> ®¸ng kÓ. B·i biÓn cßn hoang s¬.<br /> 2) B1 - §èt n­¬ng lµm rÉy víi tèc ®é ®¸ng kÓ.<br /> - Khai th¸c n­íc b»ng hå chøa nhá.<br /> - Giao th«ng víi ph­¬ng tiÖn nhá cã g¾n m¸y. Cã khu ®« thÞ, c«ng<br /> nghiÖp t­¬ng ®èi lín. Cã ho¹t ®éng lµng nghÒ. Cã sö dông ph©n ho¸ häc, ho¸<br /> chÊt b¶o vÖ thùc vËt víi liÒu l­îng cho phÐp.<br /> - Cã kÌ s«ng vµ ®ª, kÌ biÓn, b·i t¾m.<br /> 3) B2 - Ph¸ rõng trång c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶<br /> - Cã hå chøa võa vµ lín<br /> - Cã tµu vËn t¶i trªn s«ng, thuyÒn lín. Khu ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp lín.<br /> R¸c th¶i, n­íc th¶i cã khèi l­îng lín cã nhiÒu ®éc tè.<br /> - Cã ®ª s«ng, ®ª biÓn, hÖ thèng thuû lîi lín, cèng ng¨n mÆn, cã c¶ng<br /> s«ng, c¶ng biÓn, b·i t¾m, khu du lÞch.<br /> 4) B3 - Ph¸ rõng lµm ®­êng, x©y dùng khu c«ng nghiÖp, ®« thÞ, trång c©y<br /> c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶ víi diÖn réng.<br /> - X©y dùng hå chøa lín, hÖ thèng bËc thang thuû ®iÖn. X©y dùng ®Ëp<br /> d©ng vÜnh cöu sö dông l­îng n­íc c¬ b¶n cã vµ kh«ng cã hå chøa n­íc<br /> th­îng nguån bæ sung.<br /> - Cã tµu thuyÒn lín, cã ©u tµu bÕn c¶ng quèc tÕ ho¹t ®éng. NhiÒu khu<br /> ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp lín, x¶ n­íc th¶i, r¸c th¶i trùc tiÕp vµo c¸c nguån<br /> n­íc s«ng, ao, hå, kho n­íc. Sö dông ph©n ho¸ häc, ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt<br /> víi l­îng lín, n­íc th¶i x¶ trùc tiÕp ra s«ng...<br /> - Cã hÖ thèng c«ng tr×nh kiÓm so¸t lò, kiÓm so¸t biÓn lÊn. B·i t¾m, khu<br /> du lÞch ho¹t ®éng th­êng xuyªn.<br /> c. Nhãm hËu qu¶ ¤ nhiÔm<br /> 1) C0 - §Çu nguån: s¹ch. Møc ®é xãi mßn thÊp<br /> - Trung l­u: s¹ch. Cã thÓ cã n­íc th¶i, r¸c th¶i cña c¸c lµng nghÒ víi<br /> l­îng kh«ng ®¸ng kÓ, kh«ng g©y « nhiÔm.<br /> - §ång b»ng: s¹ch. N­íc th¶i vµ r¸c th¶i c¸c khu c«ng nghiÖp, ®« thÞ<br /> ®Òu ®­îc xö lý tr­íc khi x¶ ra nguån n­íc.<br /> - Cöa s«ng, ven biÓn: S¹ch, r¸c th¶i Ýt kh«ng ®¸ng kÓ.<br /> <br /> <br /> 9<br /> 2) C1 - §Çu nguån: Cßn s¹ch<br /> - Trung l­u: Cßn s¹ch<br /> - §ång b»ng: N­íc th¶i vµ r¸c th¶i phÇn lín ®· ®­îc xö lý. Mét sè ®o¹n<br /> s«ng ng¾n qua c¸c ®iÓm x¶ cã bÞ « nhiÔm víi møc ®é thÊp.<br /> - Cöa s«ng, ven biÓn: Cßn s¹ch, Ýt nhiÒu bÞ « nhiÔm n­íc do c¶ng c¸,<br /> chÕ biÕn thùc phÈm.<br /> 3) C2 - §Çu nguån: Cã thÓ bÞ « nhiÔm do khai th¸c kho¸ng s¶n. Cã thÓ cã chÊt<br /> ®éc ho¸ häc thêi chiÕn tranh chèng Mü khã ph¸t hiÖn trong ph©n tÝch.<br /> - Trung l­u: Mét sè ®o¹n s«ng bÞ « nhiÔm do ch¶y qua cã ®iÓm x¶ n­íc<br /> th¶i khu ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp víi khèi l­îng lín.<br /> - §ång b»ng: L­îng n­íc th¶i do lµng nghÒ, khu c«ng nghiÖp, khu ®«<br /> thÞ, l­îng n­íc th¶i n«ng nghiÖp cã tµn d­ ph©n bãn ho¸ häc, Ho¸ chÊt b¶o vÖ<br /> thùc vËt x¶ vµo s«ng, hå ao, giÕng, hÖ thèng kªnh m­¬ng...<br /> - Cöa s«ng, ven biÓn: ¤ nhiÔm do n­íc th¶i, r¸c th¶i cña c¸c C¶ng c¸,<br /> C¶ng vËn t¶i, b·i t¾m, du lÞch, dÞch vô...<br /> 4) C3 - §Çu nguån: ¤ nhiÔm do ph¸ nói lµm ®­êng, g©y s¹t lë, ®ôc n­íc. ¤<br /> nhiÔm do chÊt ®éc ho¸ häc, n­íc mÆt kh«ng sö dông ®­îc, ph¶i dïng giÕng<br /> khoan s©u...<br /> - Trung l­u: ¤ nhiÔm c¶ ®o¹n s«ng kÐo dµi do n­íc th¶i, chÊt th¶i cña<br /> c¸c khu c«ng nghiÖp, khu ®« thÞ lín, n­íc th¶i cña c¸c hÖ thèng thuû lîi x¶ ra.<br /> - §ång b»ng: ¤ nhiÔm trÇm träng do n­íc th¶i, r¸c th¶i, b·i r¸c cña c¸c<br /> khu ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp, hÖ thèng thñy lîi víi khèi l­îng rÊt lín, phÇn lín<br /> ch­a ®­îc xö lý.<br /> - Cöa s«ng, ven biÓn: ¤ nhiÔm nÆng do Cöa s«ng bÞ båi lÊp, kh«ng cã<br /> n­íc. N­íc th¶i, r¸c th¶i do ho¹t ®éng c¶ng c¸, c¶ng biÓn, du lÞch, b·i t¾m,<br /> dÞch vô kh«ng ®­îc thu gom ®Çy ®ñ...<br /> <br /> III. VÝ dô øng dông ph©n lo¹i l­u vùc s«ng CÇu theo c¸c<br /> tiªu chÝ nãi trªn<br /> 1. S«ng CÇu lµ con s«ng chÝnh cña hÖ thèng s«ng Th¸i B×nh. B¾t nguån tõ nói<br /> V¹n On ch¶y qua Chî §ån, B¾c K¹n, Chî Míi, Th¸i Nguyªn tíi Ph¶ L¹i víi 5<br /> tØnh vµ thµnh phè: B¾c K¹n, Th¸i Nguyªn, VÜnh Phóc, B¾c Giang, B¾c Ninh.<br /> ChiÒu dµi s«ng lµ 288km, diÖn tÝch l­u vùc 6030km2. S«ng CÇu cã 27 nh¸nh<br /> cÊp I, ®¸ng chó ý lµ 4 s«ng cã diÖn tÝch lín h¬n 350km2 (s«ng Chu, s«ng<br /> Nghinh T­êng, s«ng §u vµ s«ng C«ng), lín nhÊt lµ s«ng C«ng (951km2).<br /> 2. øng dông c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i s«ng theo b¶ng 3 cho l­u vùc s«ng CÇu víi<br /> c¸c tiªu chÝ cô thÓ thuéc 4 nhãm sau:<br /> <br /> <br /> <br /> 10<br /> A2: - §é che phñ rõng: 35%, ®Êt trèng ®åi nói träc chiÕm kho¶ng 60% ®Êt<br /> l©m nghiÖp, phÇn lín hiÖn trång chÌ.<br /> - Mïa Ýt m­a kÐo dµi 7 th¸ng<br /> - M0 = 25 l/skm2<br /> Q max<br /> -  800 ~ 1200 ( s«ng C«ng ®¹t 3000 lÇn)<br /> Q min<br /> B2: - Ph¸ rõng trång c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶, xãi mßn t¨ng m¹nh<br /> - Cã hå nói Cèc vµ nhiÒu hå chøa nhá kh¸c.<br /> - Cã ®Ëp d©ng Th¸c Huèng ch¾n ngang dßng s«ng CÇu<br /> - Cã thµnh phè VÜnh Yªn, Phóc Yªn, B¾c Giang, Th¸i Nguyªn, ThÞ x·<br /> B¾c K¹n, c¸c khu c«ng nghiÖp S«ng C«ng, Nhµ m¸y gang thÐp Th¸i Nguyªn,<br /> Xu©n Hoµ, §«ng Anh, B¾c Ninh, B¾c K¹n.<br /> - Cã hÖ thèng ®ª s«ng, cã 3 hÖ thèng thuû lîi lín: Th¸c Huèng, LiÔn<br /> S¬n, B¾c Ninh. HiÖn nay mïa c¹n vÉn thiÕu n­íc dïng.<br /> C3: 1) Tõ nguån ®Õn ng· ba s«ng §u: n­íc s«ng cßn s¹ch do ch¶y qua vïng<br /> d©n c­ th­a thít vµ c«ng nghiÖp ch­a ph¸t triÓn.<br /> 2) Tõ ng· ba s«ng §u ®Õn ng· ba s«ng C«ng - S«ng CÇu. N­íc s«ng bÞ<br /> « nhiÔm nÆng do c¸c nguån th¶i sau ®©y:<br /> - ChÊt th¶i r¾n tõ c¸c má than vµo kho¶ng 1,5 triÖu tÊn/n¨m tõ c¸c má<br /> s¾t 2,5 triÖu tÊn/n¨m, má thiÕc 800.000 tÊn/n¨m cïng víi hµng triÖu m3 n­íc<br /> th¶i tõ röa quÆng s¾t, thiÕc. Nhµ m¸y luyÖn cèc, luyÖn than, n­íc th¶i nhµ m¸y<br /> giÊy... chøa nhiÒu chÊt « nhiÔm, chÊt ®éc h¹i ®Òu ®æ trùc tiÕp vµo s«ng CÇu.<br /> §ã lµ ch­a kÓ r¸c th¶i d©n sinh tõ c¸c bÖnh viÖn, chî, c¸c c¬ së tiÓu thñ c«ng<br /> nghiÖp... §Æc biÖt nh÷ng ®iÓm khai th¸c kho¸ng s¶n t­ nh©n mét c¸ch bõa b·i,<br /> thiÕu quy ho¹ch, thiÕu qu¶n lý.<br /> 3) Tõ ng· ba s«ng C«ng ®Õn ng· ba s«ng Cµ Lå. §o¹n nµy chñ yÕu lµ<br /> n­íc th¶i n«ng nghiÖp víi l­îng thuèc b¶o vÖ thùc vËt lín ®­îc sö dông khã<br /> kiÓm so¸t, v­ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp.<br /> 4) Tõ ng· ba s«ng Cµ Lå ®Õn Ngò HuyÖn Khª. §o¹n s«ng ch¶y qua<br /> vïng lµng nghÒ B¾c Ninh. N­íc s«ng bÞ « nhiÔm nÆng do ho¹t ®éng s¶n xuÊt<br /> cña c¸c lµng nghÒ vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. §Æc biÖt lµ hµm l­îng thuèc b¶o<br /> vÖ thùc vËt, hµm l­îng Coliform ®Òu v­ît nhiÒu so víi tiªu chuÈn cho phÐp .<br /> 5) Tõ Ngò HuyÖn Khª ®Õn Ph¶ L¹i. Kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña s«ng lín<br /> h¬n do ¶nh h­ëng thuû triÒu, kh«ng cã thªm nguån g©y « nhiÔm song do c¸c<br /> ®o¹n s«ng ë th­îng l­u nguån « nhiÔm nÆng nªn n­íc s«ng vÉn cßn « nhiÔm,<br /> kh«ng nªn dïng cÊp n­íc trùc tiÕp cho sinh ho¹t.<br /> <br /> <br /> <br /> 11<br />  HiÖn nay ngoµi « nhiÔm do chÊt th¶i, n­íc s«ng CÇu cã l­îng hµm c¸t<br /> ngµy cµng t¨ng râ rÖt (t¨ng trung b×nh 279 g/s.n¨m). T­¬ng lai nÕu kh«ng<br /> ®­îc qu¶n lý kiÓm so¸t chÆt chÏ th× « nhiÔm cµng lín vµ sù lan truyÒn cµng<br /> m¹nh v× d©n sè ngµy cµng ®«ng, tèc ®é ®« thÞ ho¸, c«ng nghiÖp ho¸ ngµy cµng<br /> nhanh.<br /> IV. KÕt luËn<br /> 1. L­u vùc s«ng CÇu thuéc Tæ hîp A2B2C3 thuéc lo¹i s«ng CÊp YÕu<br /> (XÊu).<br /> 2. X¸c lËp c¸c c¬ së khoa häc vµ ®Ò xuÊt c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u<br /> vùc s«ng cña ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng lµ mét néi dung<br /> khoa häc míi, phøc t¹p. KÕt qu¶ ®­a ra míi lµ b­íc ®Çu. §©y còng lµ mét<br /> trong nhiÒu c¸ch tiÕp cËn. Râ rµng ch¾c ch¾n cßn nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh vµ<br /> sÏ bæ cøu dÇn.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 12<br />  Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh<br /> 1. Ng« §×nh TuÊn. Tµi nguyªn n­íc ViÖt nam vµ C©n b»ng n­íc hÖ thèng.<br /> Gi¸o tr×nh Cao häc Thuû v¨n - §¹i häc Thuû Lîi. 1992 - 1998.<br /> 2. Ng« §×nh TuÊn. Qu¶n lý tæng hîp Tµi nguyªn n­íc. Gi¸o tr×nh Cao häc<br /> Thuû v¨n - §¹i häc Thuû Lîi. 1998 - 2004<br /> 3. Ng« §×nh TuÊn. Sè l­îng vµ chÊt l­îng n­íc s«ng CÇu cã kh¶ n¨ng diÔn<br /> biÕn nh­ thÕ nµo trong vµi m­¬i n¨m tíi? Bµi viÕt cho cuèn s¸ch "ViÖt Nam<br /> - M«i tr­êng vµ Cuéc sèng". Hµ Néi, 2004.<br /> 4. NguyÔn V¨n ¢u. S«ng ngßi ViÖt Nam. NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi -<br /> 1997.<br /> 5. TrÇn TuÊt + nnk. §Æc tr­ng h×nh th¸i l­u vùc s«ng ViÖt Nam. Hµ Néi<br /> 1985.<br /> 6. Phan Kú Nam. Tr÷ n¨ng lý thuyÕt c¸c s«ng suèi ViÖt Nam. §Ò tµi CÊp nhµ<br /> n­íc. Hµ Néi 1984.<br /> Summary: Establishing scientific bases and proposing classified criteria<br /> for river basins in Vietnam under viewpoint of environmental protection<br /> The paper systematises classified criteria of river basins in term of geography<br /> and management. Base on that, the author proposes classified criteria for<br /> river basins in Vietnam under a viewpoint of environmental protection with<br /> four river levels: healthy, strong, normal, and weak.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br />