TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG KHOA QUẢN TRỊ KINH DOANH CHUYÊN NGÀNH KINH DOANH QUỐC TẾ ----- -----
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
Đề tài:
MÔ HÌNH QUẢN TRỊ: TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU RA
KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP TRONG CÁC
DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC
Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Tú Quyên
Lớp : Anh 4
Khóa : 44
Giáo viên hướng dẫn : TS. Lê Thị Thu Thủy
Hà Nội - 2009
LLỜỜII CCẢẢMM ƠƠNN
KKhhóóaa lluuậậnn ““MMôô hhììnnhh qquuảảnn ttrrịị:: ttáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii
qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp ttrroonngg ccáácc ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc”” đđãã đđưượợcc hhooàànn
tthhàànnhh ddưướớii ssựự hhưướớnngg ddẫẫnn ttậậnn ttììnnhh,, cchhuu đđááoo ccủủaa ccôô ggiiááoo,, TTiiếếnn ssỹỹ LLêê TThhịị TThhuu
TThhủủyy.. EEmm xxiinn ggửửii llờờii ccảảmm ơơnn đđếếnn nnhhữữnngg nnggưườờii đđãã ggiiúúpp eemm cchhuuẩẩnn bbịị vvàà hhooàànn
tthhàànnhh kkhhóóaa lluuậậnn nnààyy.. ĐĐặặcc bbiiệệtt,, eemm xxiinn cchhâânn tthhàànnhh ccảảmm ơơnn ccôô ggiiááoo,, TTiiếếnn ssỹỹ LLêê
TThhịị TThhuu TThhủủyy đđãã ddàànnhh nnhhiiềềuu tthhờờii ggiiaann vvàà bbằằnngg kkiinnhh nngghhiiệệmm ccũũnngg nnhhưư kkiiếếnn
tthhứứcc ccủủaa mmììnnhh đđưưaa rraa nnhhữữnngg hhưướớnngg ddẫẫnn cchhoo eemm ttrroonngg qquuáá ttrrììnnhh llààmm kkhhóóaa lluuậậnn..
EEmm ccũũnngg xxiinn ggửửii llờờii ccảảmm ơơnn ssââuu ssắắcc ccủủaa mmììnnhh ttớớii ttooàànn tthhểể ccáácc
tthhầầyy ccôô ggiiááoo ttrroonngg kkhhooaa QQuuảảnn TTrrịị kkiinnhh ddooaannhh ccũũnngg nnhhưư ttấấtt ccảả ccáácc tthhầầyy ccôô ggiiááoo
ttrroonngg ttrrưườờnngg ĐĐạạii hhọọcc NNggooạạii tthhưươơnngg vvềề nnhhữữnngg bbààii ggiiảảnngg qquuýý bbááuu ttrroonngg ssuuốốtt
tthhờờii ggiiaann eemm tthheeoo hhọọcc ttạạii ttrrưườờnngg,, ggóópp pphhầầnn ttạạoo cchhoo eemm nnềềnn ttảảnngg đđểể pphháátt ttrriiểểnn
kkiiếếnn tthhứứcc ccủủaa mmììnnhh..
CCuuốốii ccùùnngg,, eemm xxiinn ggửửii llờờii bbiiếếtt ơơnn cchhâânn tthhàànnhh ttớớii ttooàànn tthhểể ggiiaa đđììnnhh
vvàà bbạạnn bbèè eemm,, nnhhữữnngg nnggưườờii đđãã ggiiúúpp đđỡỡ,, đđộộnngg vviiêênn eemm hhooàànn tthhàànnhh kkhhóóaa lluuậậnn
nnààyy..
HHàà NNộộii nnggààyy 1155//0055//22000099
SSiinnhh vviiêênn
NNgguuyyễễnn TThhịị TTúú QQuuyyêênn
DANH MỤC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ
BBảảnngg 11:: GGiiaa ttăănngg ttựự cchhủủ đđốốii vvớớii ccáácc ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ttrroonngg tthhậậpp nniiêênn
11998800 ((%%)) ............................................................................................................................................................................................................ 2233
BBảảnngg 22 :: SSoo ssáánnhh vvàà pphhâânn ttíícchh qquuyyềềnn ttựự cchhủủ ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ttrroonngg
mmốốii qquuaann hhệệ ggiiữữaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc vvàà nnhhàà nnưướớcc ................................................................ 5533
HHììnnhh 11 :: CCáácc qquuyyềềnn kkiinnhh ddooaannhh ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp ................................................................................ 2288
HHììnnhh 22:: NNhhữữnngg đđặặcc đđiiểểmm ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc...................................................................... 3366
HHììnnhh 33:: CCáácc ttiiêêuu cchhíí pphhâânn llooạạii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc .................................................................. 3377
HHììnnhh 44:: CCáácc llooạạii hhììnnhh ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ............................................................................................ 3399
HHììnnhh 55:: SSơơ đđồồ ttổổ cchhứứcc qquuảảnn llýý hhàànnhh cchhíínnhh nnhhàà nnưướớcc đđốốii vvớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà
nnưướớcc .......................................................................................................................................................................................................................... 6611
HHììnnhh 66:: SSơơ đđồồ mmôô hhììnnhh qquuảảnn llýý nnhhàà nnưướớcc đđốốii vvớớii TTậậpp đđooàànn DDầầuu kkhhíí.. ...................... 6688
HHììnnhh 77:: SSơơ đđồồ mmôô hhììnnhh ttổổ cchhứứcc qquuảảnn llýý vvốốnn ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ccấấpp
CChhíínnhh pphhủủ.. ........................................................................................................................................................................................................ 8855
HHììnnhh 88:: MMôô hhììnnhh ttổổ cchhứứcc qquuảảnn llýý vvốốnn ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ttạạii ccáácc bbộộ
qquuảảnn llýý nnggàànnhh.. ............................................................................................................................................................................................ 8877
MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN DANH MỤC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ LLêêII MMëë §§ÇÇUU ................................................................................................................................................................................................................ 11 CCHH¦¦¥¥NNGG II:: NNHH÷÷NNGG VVÊÊNN §§ÒÒ LLýý LLUUËËNN CCHHUUNNGG VVÒÒ QQUU¶¶NN TTRRÞÞ DDOOAANNHH NNGGHHIIÖÖPP NNHHµµ NN íícc.. .................................................................................................................................................................................... 55 II.. TTææNNGG QQUUAANN VVÒÒ DDOOAANNHH NNGGHHIIÖÖPP NNHHµµ NN íícc.. ........................................................................ 55 11.. DDooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ............................................................................................................................................................ 55 11..11.. KKhh¸¸ii nniiÖÖmm vvÒÒ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc .................................................................................................... 55 11..22.. KKhh¸¸ii qquu¸¸tt vvÒÒ ssùù hh××nnhh tthhµµnnhh vvµµ pphh¸¸tt ttrriiÓÓnn ccññaa ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc 88
22.. NNhh÷÷nngg vvÊÊnn ®®ÒÒ cc¬¬ bb¶¶nn vvÒÒ qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu ®®èèii vvííii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc vvµµ qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. .................................................................................................................... 99 22..11.. MMéétt ssèè kkhh¸¸ii nniiÖÖmm ...................................................................................................................................................................... 99 22..11..11.. QQuuyyÒÒnn ssëë hh÷÷uu ...................................................................................................................................................................... 99 22..11..22.. QQuuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp .................................................................................................................. 1111
22..22.. MMèèii qquuaann hhÖÖ ggii÷÷aa qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu vvµµ qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ...................................................................................................................................................................................................................................... 1133
IIII.. MM¤¤ HH××NNHH tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ............................................................................................................................ 1155 11.. QQuuyyÒÒnn ssëë hh÷÷uu tt¸¸cchh kkhhááii qquuyyÒÒnn ssöö ddôônngg ...................................................................................................... 1155 22.. MM«« hh××nnhh tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ................................................................................................................................................................................................................ 1166 22..11 QQuuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc vvµµ ttÝÝnnhh ttÊÊtt yyÕÕuu ccññaa nnãã .................................................................................................................................................................................................... 1166 22..22 NNééii dduunngg qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ...................................................................................................................................................................................................................................... 1188
IIiiii kkiinnhh nngghhiiÖÖmm ccññaa ttrruunngg qquuèècc ttrroonngg vviiÖÖcc tthhùùcc hhiiÖÖnn tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc .......................................................... 2211 11.. LLýý ddoo llùùaa cchhäänn nngghhiiªªnn ccøøuu TTrruunngg QQuuèècc .................................................................................................... 2211 22.. TTiiÕÕnn ttrr××nnhh cc¶¶ii cc¸¸cchh tthhùùcc hhiiÖÖnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ............................................................ 2222 33.. MMéétt ssèè bbµµii hhääcc kkiinnhh nngghhiiÖÖmm rróótt rraa cchhoo VViiÖÖtt NNaamm ...................................................................... 2299 CChh ¬¬nngg iiii:: tthhùùcc ttrr¹¹nngg ccññaa vviiÖÖcc tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ëë vviiÖÖtt nnaamm ................................................................................................................................ 3322 ii.. ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc vviiÖÖtt nnaamm ............................................................................................ 3322 11.. VVµµii nnÐÐtt vvÒÒ ssùù hh××nnhh tthhµµnnhh vvµµ pphh¸¸tt ttrriiÓÓnn ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc VViiÖÖtt NNaamm.. .... 3322 22.. KKhh¸¸ii nniiÖÖmm ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc vvµµ pphh©©nn lloo¹¹ii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ëë VViiÖÖtt NNaamm ........................................................................................................................................................................................................ 3344 22..11 KKhh¸¸ii nniiÖÖmm ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ............................................................................................................ 3344 22..22 PPhh©©nn lloo¹¹ii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ëë VViiÖÖtt NNaamm ........................................................................ 3366 33.. VVaaii ttrrßß ccññaa ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ttrroonngg nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ........................................................ 3399
33..11 DDooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ggii÷÷ vvaaii ttrrßß,, vvÞÞ ttrrÝÝ tthheenn cchhèètt,, llµµ cc««nngg ccôô,, cchhçç ddùùaa kkiinnhh ttÕÕ cchhoo nnhhµµ nn íícc tthhùùcc hhiiÖÖnn ssùù qquu¶¶nn llýý nnhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii ttooµµnn bbéé nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ nnããii cchhuunngg mméétt cc¸¸cchh ccãã hhiiÖÖuu llùùcc,, ccãã hhiiÖÖuu qquu¶¶.. ................................................ 3399 33..22 DDooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ®®ããnngg vvaaii ttrrßß bbææ ssuunngg tthhÞÞ ttrr êênngg kkhhii ccÇÇnn tthhiiÕÕtt.. ...................................................................................................................................................................................................................................... 4400 33..33 DDooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ®®ããnngg vvaaii ttrrßß llµµ llùùcc ll îînngg qquuaann ttrräänngg ®®ÓÓ tthh««nngg qquuaa ®®ãã NNhhµµ nn íícc tthhùùcc hhiiÖÖnn cchhøøcc nn¨¨nngg xx·· hhééii.. .................................................................................... 4400
IIII.. qquu¸¸ ttrr××nnhh tthhùùcc hhiiÖÖnn tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ëë vviiÖÖtt nnaamm.. ........................................................................................................................................................ 4411 11.. TTrroonngg nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ kkÕÕ hhoo¹¹cchh hhããaa ttËËpp ttrruunngg.. .......................................................................................... 4411 11..11 CC¸¸cc qquuyy ®®ÞÞnnhh ccññaa HHiiÕÕnn pphh¸¸pp vvÒÒ vvaaii ttrrßß qquu¶¶nn llýý ccññaa nnhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ nn íícc ttaa.. ...................................................................................................................................................................... 4411 11..22 NNhhËËnn xxÐÐtt.. ............................................................................................................................................................................................ 4433 22.. TTrroonngg nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ tthhÞÞ ttrr êênngg ®®ÞÞnnhh hh íínngg xx·· hhééii cchhññ nngghhÜÜaa.. ...................................... 4444 22..11 VVaaii ttrrßß ccññaa NNhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii hhoo¹¹tt ®®éénngg ccññaa ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ................................ 4444 22..22 GGiiaaii ®®oo¹¹nn ®®ÇÇuu ¸¸pp ddôônngg qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. ................................................ 4466 22..33 GGiiaaii ®®oo¹¹nn ¸¸pp ddôônngg LLuuËËtt ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc 11999955 .............................................. 5511 22..44 GGiiaaii ®®oo¹¹nn ¸¸pp ddôônngg lluuËËtt ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc 22000033 .................................................. 5522 22..44..11 LLuuËËtt ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc 22000033 .. ................................................................................................ 5522 22..44..22 NNhhËËnn xxÐÐtt .................................................................................................................................................................................. 5566 22..44..33 NNgghhÞÞ ®®ÞÞnnhh ssèè 113333//22000055//NN§§--CCPP .......................................................................................................... 5577 IIiiii.. tthhùùcc ttrr¹¹nngg ¸¸pp ddôônngg cchhÕÕ ®®éé cchhññ qquu¶¶nn,, ttõõnngg bb íícc tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ®®èèii vvííii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ttrroonngg mméétt ssèè nnggµµnnhh.. .......... 5599
11.. NNééii dduunngg cchhÕÕ ®®éé cchhññ qquu¶¶nn ccññaa cc¬¬ qquuaann qquu¶¶nn llýý nnhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc.. .............................................................................................................................................................. 5599
11..11 LLuuËËtt ttææ cchhøøcc CChhÝÝnnhh pphhññ nnggµµyy 2255//1122//22000011 vvµµ NNgghhÞÞ ®®ÞÞnnhh ssèè 8866//22000022//NN§§--CCPP nnggµµyy 0055//1111//22000022 .......................................................................................................................... 5599 11..22 NNgghhÞÞ ®®ÞÞnnhh ssèè 3399//CCPP qquuyy ®®ÞÞnnhh vvÒÒ §§iiÒÒuu llÖÖ mmÉÉuu TTæænngg cc««nngg ttyy nnhhµµ nn íícc .. ...................................................................................................................................................................................................................................... 6611 22.. BBéé CC««nngg tthh ¬¬nngg ................................................................................................................................................................................ 6622 33.. BBéé GGiiaaoo tthh««nngg vvËËnn tt¶¶ii .............................................................................................................................................................. 6644 44.. NNggµµnnhh DDÇÇuu kkhhÝÝ VViiÖÖtt NNaamm .................................................................................................................................................. 6666 55.. NNggµµnnhh HHµµnngg kkhh««nngg VViiÖÖtt NNaamm .................................................................................................................................... 6699
IIvv MMéétt ssèè nnhhËËnn xxÐÐtt vvÒÒ tthhùùcc ttrr¹¹nngg ccññaa vviiÖÖcc tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu vvííii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ............................................................................................................................................ 7711 11.. MMéétt ssèè uu ®®iiÓÓmm.. ................................................................................................................................................................................ 7711 22.. MMéétt ssèè nnhh îîcc ®®iiÓÓmm.. .................................................................................................................................................................... 7722 22..11 CChhÕÕ ®®éé hhµµnnhh cchhÝÝnnhh cchhññ qquu¶¶nn vvµµ ssùù qquu¶¶nn llýý lláánngg llÎÎoo pphhÇÇnn vvèènn ccññaa nnhhµµ nn íícc tt¹¹ii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp .................................................................................................................................................. 7722 22..22 VVÊÊnn ®®ÒÒ ssëë hh÷÷uu vvµµ vvÊÊnn ®®ÒÒ qquuyyÒÒnn ttùù cchhññ.................................................................................................. 7733 22..33 MMéétt ssèè nnhh îîcc ®®iiÓÓmm kkhh¸¸cc ............................................................................................................................................ 7744
CChh ¬¬nngg iiiiii:: mméétt ssèè ggii¶¶ii pphh¸¸pp ®®ÓÓ ®®ÈÈyy mm¹¹nnhh vviiÖÖcc tthhùùcc hhiiÖÖnn tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc .................................................................. 7766 II.. CC¸¸cc ®®ÞÞnnhh hh íínngg nnhh»»mm ®®ÈÈyy mm¹¹nnhh vviiÖÖcc tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc.. .......................................................................................................................................... 7766 11..11 NNhhµµ nn íícc vvµµ ssùù bb××nnhh ®®¼¼nngg vvííii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg vvaaii ttrrßß mméétt nnhhµµ ®®ÇÇuu tt .. ................................................................................................................................................................................................................ 7777 11..11..11 VVaaii ttrrßß nnhhµµ ®®ÇÇuu tt ccññaa nnhhµµ nn íícc.. ........................................................................................................ 7777 11..11..22 CChhuuyyÓÓnn ttõõ ssùù ccaann tthhiiÖÖpp ttrrùùcc ttiiÕÕpp ccññaa NNhhµµ nn íícc ssaanngg NNhhµµ nn íícc llµµmm cchhøøcc nn¨¨nngg qquu¶¶nn llýý vvÜÜ mm«« ®®èèii vvííii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc.. ................................................ 7777 11..22 §§ÈÈyy mm¹¹nnhh cchhÊÊtt ll îînngg qquu¶¶nn llýý bbéé mm¸¸yy NNhhµµ nn íícc.. ................................................................ 7788 11..33 QQuu¶¶nn llýý vvèènn ccññaa nnhhµµ nn íícc tt¹¹ii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. ............................................................................ 7799
IIII.. ggii¶¶ii pphh¸¸pp nnhh»»mm ®®ÈÈyy mm¹¹nnhh vviiÖÖcc tt¸¸cchh qquuyyÒÒnn cchhññ ssëë hh÷÷uu rraa kkhhááii qquuyyÒÒnn qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc .......................................................................................................................................................................... 8800 22..11 LLµµmm rrââ vvµµ tthhùùcc hhiiÖÖnn ttèètt cchhøøcc nn¨¨nngg qquu¶¶nn llýý nnÒÒnn kkiinnhh ttÕÕ ccññaa NNhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. .................................................................................................................................................... 8800 22..22 TTiiÕÕpp ttôôcc ss¾¾pp xxÕÕpp ll¹¹ii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc .................................................................. 8822 22..33 TT¨¨nngg cc êênngg vviiÖÖcc qquu¶¶nn llýý vvèènn ccññaa NNhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii nngguuåånn vvèènn NNhhµµ nn íícc ttrroonngg cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. ...................................................................................................................................... 8833 22..44 XX©©yy ddùùnngg,, hhooµµnn tthhiiÖÖnn ttææ cchhøøcc vvµµ hhoo¹¹tt ®®éénngg ccññaa cc¬¬ qquuaann qquu¶¶nn llýý vvèènn NNhhµµ nn íícc tt¹¹ii ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. ............................................................................................................................................ 8844 22..55 TT¨¨nngg cc êênngg hhÖÖ tthhèènngg cchhÕÕ ®®ÞÞnnhh ccññaa NNhhµµ nn íícc ®®èèii vvííii cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp nnhhµµ nn íícc ........................................................................................................................................................................................................ 8877 22..55..11 HHooµµnn tthhiiÖÖnn cc««nngg ccôô pphh¸¸pp lluuËËtt .................................................................................................................. 8877 22..55..22 BBaann hhµµnnhh NNgghhÞÞ ®®ÞÞnnhh hh íínngg ddÉÉnn tthhii hhµµnnhh LLuuËËtt ddooaannhh nngghhiiÖÖpp 22000055 vvÒÒ mméétt ssèè vvÊÊnn ®®ÒÒ:: .................................................................................................................................................................................. 8899 22..66 XXããaa bbáá cchhÕÕ ®®éé hhµµnnhh cchhÝÝnnhh cchhññ qquu¶¶nn vvµµ tt¨¨nngg cc êênngg qquuyyÒÒnn ttùù cchhññ vvÒÒ qquu¶¶nn ttrrÞÞ ddooaannhh nngghhiiÖÖpp cchhoo cc¸¸cc ddooaannhh nngghhiiÖÖpp.. ........................................................................................................................ 9900 22..66..11 VVÒÒ cc¬¬ cchhÕÕ qquu¶¶nn llýý ttµµii cchhÝÝnnhh .......................................................................................................................... 9911 22..66..22 VVÒÒ ®®ÇÇuu tt vvµµ ®®ææii mmííii,, hhiiÖÖnn ®®¹¹ii hhããaa cc««nngg nngghhÖÖ .................................................................. 9922 22..66..33 VVÒÒ cc¬¬ cchhÕÕ ssöö ddôônngg llaaoo ®®éénngg,, ttiiÒÒnn ll ¬¬nngg ...................................................................................... 9933 22..66..44 VVÒÒ ttææ cchhøøcc bbéé mm¸¸yy vvµµ nnhh©©nn llùùcc .............................................................................................................. 9944 22..77 HH××nnhh tthhµµnnhh ®®ééii nnggòò nnhh÷÷nngg nnhhµµ qquu¶¶nn llýý ddooaannhh nngghhiiÖÖpp ggiiááii.. .............................. 9955 KKÕÕtt lluuËËnn .................................................................................................................................................................................................................... 9999 TTµµii lliiÖÖuu tthhaamm kkhh¶¶oo .................................................................................................................................................................. 110022
LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Doanh nghiệp nhà nước là một bộ phận cấu thành quan trọng của
kinh tế nhà nước. Sự tồn tại của khu vực kinh tế nhà nước nói chung và doanh
nghiệp nhà nước rói riêng không phải là một vấn đề mới lạ. Trên thế giới hầu
như nước nào cũng tồn tại kinh tế nhà nước và doanh nghiệp nhà nước kể cả
là các nước tư bản chủ nghĩa. Sự khác nhau chỉ là ở quy mô, tỷ trọng của nó
do mục đích và những điều kiện cụ thể của mỗi nước quy định. Ở nước ta sự
ra đời và phát triển của hệ thống doanh nghiệp nhà nước có ý nghĩa hết sức
quan trọng, đây là lực lượng vật chất bảo đảm cho sự thắng lợi của quá trình
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, thực hiện chức năng điều tiết vĩ mô
của Nhà nước đối với nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo
cơ chế thị trường và góp phần đảm bảo sự ổn định về chính trị, kinh tế – xã
hội của đất nước.
Trong công cuộc đổi mới do Đảng ta khởi xướng từ đại hội Đảng
lần thứ VI đến nay, vấn đề quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp và quản trị
doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ngày
càng được chú trọng đến. Đại hội Đảng lần VI đánh dấu bước đột phá trong
việc đảm bảo quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước: “Phải đổi mới cơ chế
quản lý, bảo đảm cho các đơn vị kinh tế quốc doanh có quyền tự chủ, thực sự
chuyển sang hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa, lập lại trật tự, kỉ cương
trong hoạt động kinh tế”. Tuy nhiên việc phân định giữa quản lý kinh tế của
Nhà nước và quản trị kinh doanh của doanh nghiệp vẫn chưa đáp ứng được
yêu cầu phát triển kinh tế xã hội mà nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng
này là do “Vai trò của Nhà nước và thị trường chưa được làm rõ và chưa có
sự thống nhất”, nhiệm vụ kinh tế của Nhà nước chưa được cụ thể hóa trong
công tác chỉ đạo hoạt động và quản lý nền kinh tế của Nhà nước: có những
11
nội dung dàn trải, có những nội dung lại quá đi vào chi tiết, chưa có sự tách
bạch vai trò của Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu doanh nghiệp nhà nước
với vai trò quản lý chung của Nhà nước.
Nền kinh tế Việt Nam đang trên đà hội nhập sâu rộng với nền kinh
tế thế giới. Sự hội nhập này đem lại rất nhiều thuận lợi nhưng cũng không ít
những thách thức với nền kinh tế. Ngày nay nền kinh tế thế giới đang dần dần
từng bước trở thành môi trường chung và do đó cạnh tranh kinh tế ngày một
quyết liệt hơn, việc phân biệt và làm sáng tỏ vai trò chủ sở hữu của Nhà nước
với vai trò quản trị kinh doanh của doanh nghiệp trong mô hình kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa là cần thiết được nghiên cứu. Do vậy em
đã lựa chọn đề tài “ MÔ HÌNH QUẢN TRỊ: TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU
RA KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP TRONG CÁC DOANH
NGHIỆP NHÀ NƯỚC” làm đề tài cho khóa luận tốt nghiệp của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
Dựa trên cơ sở của việc nghiên cứu thực trạng mô hình và cơ chế
quản lý của Nhà nước đối với doanh nghiệp để hệ thống hóa các quan điểm về
doanh nghiệp nhà nước, quyền của chủ sở hữu và quyền quản trị kinh doanh
của doanh nghiệp. Từ đó khóa luận đưa ra kiến nghị một số những biện pháp
trong quản trị doanh nghiệp nhằm tiếp tục thực hiện thắng lợi công cuộc Đổi
mới do Đảng khởi xướng, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn tại các doanh
nghiệp nhà nước, đảm bảo tính tự chủ kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước
trong cơ chế thị trường.
3. Đối tƣợng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu
Khóa luận lấy vấn đề tách quyền chủ sở hữu và quyền quản trị
doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà nước làm đối tượng nghiên cứu.
Khóa luận có những nghiên cứu tại một số cơ quan quản lý nhà nước có
nhiệm vụ chủ sở hữu các Tổng công ty 91.
Nhiệm vụ của khóa luận là làm rõ các căn cứ lý luận và thực tiễn
22
việc tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp của các
doanh nghiệp nhà nước. Tổng kết và đánh giá quá trình thực hiện tách quyền
chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp, đảm bảo tính tự chủ sản xuất
kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước. Ngoài ra khóa luận cũng có nhiệm vụ
là đưa ra được những kiến nghị tập trung vào các vấn đề như thay đổi hình
thức quản trị các hoạt động của doanh nghiệp để nâng cao tính tự chủ trong
kinh doanh; đảm bảo quản lý tài sản của Nhà nước tại doanh nghiệp nhà
nước…
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Khóa luận được nghiên cứu dựa trên các nguyên lý lý luận của chủ
nghĩa Mác – Lênin, quan điểm đường lối của Đảng và chính sách pháp luật
của nhà nước về phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, đổi mới
các doanh nghiệp nhà nước trong điều kiện kinh tế thị trường.
- Nghiên cứu, tham khảo thông tin tư liệu và kế thừa các công trình
nghiên cứu trước đây, nghiên cứu các văn bản pháp luật hiện hành để thu thập
thêm các thông tin cần thiết.
- Sử dụng các phương pháp nghiên cứu phổ biến trong khoa học
kinh tế như: phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, đánh giá, so sánh…
5. Kết cấu khóa luận
Khóa luận gồm 101 trang. Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục và
danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của khóa luận được chia thành 3
chương như sau:
Chƣơng I: Những vấn đề lý luận chung về quản trị doanh
nghiệp nhà nƣớc.
Chương này đã đưa ra một số khái niệm về doanh nghiệp nhà nước
cũng như khái quát quá trình hình thành và phát triển của doanh nghiệp nhà
nước. Chương cũng có những nghiên cứu cơ bản về quyền sở hữu, quyền
quản trị doanh nghiệp và mô hình quản trị tách quyền chủ sở hữu ra khỏi
33
quyền quản trị doanh nghiệp nhà nước. Trên cơ sở nghiên cứu kinh nghiệm
của Trung Quốc trong việc thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền
quản trị doanh nghiệp, chương đã rút ra một số bài học kinh nghiệm cho Việt
Nam.
Chƣơng II: Thực trạng của việc tách quyền chủ sở hữu ra khỏi
quyền quản trị doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà nƣớc ở Việt
Nam.
Chương này đưa ra cái nhìn tổng quan về doanh nghiệp nhà nước ở
Việt Nam: sự hình thành và phát triển cũng như vai trò của doanh nghiệp nhà
nước trong nền kinh tế quốc dân. Đồng thời chương đã nghiên cứu quá trình
thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong
các doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam dựa trên các quy định của pháp luật.
Sau cùng chương nghiên cứu đến thực trạng của vấn đề tại một số Bộ, ngành
ở nước ta và rút ra một số nhận xét.
Chƣơng III: Một số giải pháp để đẩy mạnh việc thực hiện tách
quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong các doanh
nghiệp nhà nƣớc.
Dựa trên các kết quả đã thu được ở chương II, chương cuối cùng
này đã đưa ra một số phương hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh việc thực
hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong các
doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam để đảm bảo tính tự chủ, đẩy mạnh sự phát
triển của các doanh nghiệp nhà nước; đảm bảo và phát triển nguồn vốn của
Nhà nước tại các doanh nghiệp nhà nước.
Trong quá trình làm bài, mặc dù em đã rất cố gắng sưu tầm tài liệu
và nghiên cứu nhưng do thời gian và kiến thức còn hạn chế, khóa luận của em
không tránh khỏi những sai sót. Em rất mong nhận được sự phê bình, những ý
kiến đóng góp của thầy cô giáo và các bạn để em có được nhận thức sâu sắc
44
hơn.
CCHHƢƢƠƠNNGG II:: NNHHỮỮNNGG VVẤẤNN ĐĐỀỀ LLÝÝ LLUUẬẬNN CCHHUUNNGG VVỀỀ QQUUẢẢNN
TTRRỊỊ DDOOAANNHH NNGGHHIIỆỆPP NNHHÀÀ NNƢƢỚỚCC..
II.. TỔNG QUAN VỀ DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC.
11.. DDooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc
11..11.. Khái niệm về doanh nghiệp nhà nước
Ở tất cả các quốc gia trên thế giới đều có các doanh nghiệp nhà
nước mặc dù vài trò của chúng là khác nhau đối với mỗi nền kinh tế. Doanh
nghiệp nhà nước là những cơ sở sản xuất kinh doanh do nhà nước sở hữu một
phần hay toàn phần. Có thể thấy rằng quyền sở hữu thuộc về nhà nước là đặc
điểm phân biệt doanh nghiệp nhà nước với những loại hình doanh nghiệp
trong khu vực tư nhân khác. Một số quốc gia, tổ chức trên thế giới đã đưa ra
những quan điểm về doanh nghiệp nhà nước, ví dụ như:
Năm 1956 khi nước Anh thành lập Ủy ban đặc biệt về quốc hữu hóa
công nghiệp đã quy định các doanh nghiệp nhà nước là những doanh nghiệp
mà phải hội đủ 3 điều kiện sau: (1) Hội đồng quản trị doanh nghiệp do Chính
phủ bổ nhiệm; (2) Ủy ban quốc hữu hóa công nghiệp kiểm tra tài khoản kinh
doanh của doanh nghiệp; (3) Thu nhập của doanh nghiệp phần lớn không dựa vào sự cung cấp của Quốc hội hoặc các cơ quan tài chính nhà nước 1.
Tại Pháp thì doanh nghiệp nhà nước được xác định là những doanh
nghiệp phải thỏa mãn đủ 3 điều kiện: (1) Tính công hữu của quyền sở hữu
doanh nghiệp nhờ đó mà Chính phủ xác lập được địa vị lãnh đạo của Nhà
nước đối với doanh nghiệp; (2) Có địa vị pháp nhân độc lập nghĩa là địa vị
của nó trong quá trình kinh tế giống như các doanh nghiệp pháp nhân khác;
11 LLeeee KKaanngg WWoooo ((22000022)),, QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ggiiaaii đđooạạnn 11998866 –– 22000000,, ĐĐạạii hhọọcc KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii vvàà NNhhâânn vvăănn..
55
(3) Thực hiện các hoạt động công thương độc lập, quy định nó là tổ chức kinh
tế có hạch toán lỗ lãi chứ không phải là đơn vị hành chính sự nghiệp của Chính phủ 2.
Trong cuốn “Kinh tế học của sự phát triển” tác giả cũng đã trình bày
3 điều kiện để một doanh nghiệp được coi là doanh nghiệp nhà nước, đó là
các điều kiện sau: (1) Nhà nước là cổ đông chính; (2) Doanh nghiệp có nhiệm
vụ sản xuất ra hàng hóa dịch vụ để bán; (3) Doanh nghiệp có hạch toán lỗ lãi
và gắn với thiếu chi. Nếu như thiếu điều kiện 1 thì đó là doanh nghiệp tư
nhân, còn khi thiếu đi điều kiện 2 và điều kiện 3 thì không phải là doanh nghiệp mà đó là cơ quan Nhà nước 3.
Ngoài ra cũng có một số những quan điểm khác về doanh nghiệp
nhà nước đó là: (1) Chính phủ là cổ đông chính trong doanh nghiệp hoặc nếu
không thì Chính phủ có thể thực hiện việc kiểm soát những chính sách chung
mà doanh nghiệp theo đuổi và bổ nhiệm hoặc cách chức ban quản lý doanh
nghiệp; (2) Doanh nghiệp có nhiệm vụ sản xuất hàng hóa hoặc dịch vụ bán
cho công chúng, hoặc cho các doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp nhà nước
khác; (3) Doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm về thu chi trong họat động về sản xuất kinh doanh 4.
Tóm lại có thể khái quát một số đặc điểm chung của các doanh
nghiệp nhà nước như sau: Nhà nước chiếm trên 50% vốn của doanh nghiệp
nhờ đó mà Chính phủ có thể gây ảnh hướng có tính chất chi phối trực tiếp
hoặc gián tiếp đối với các doanh nghiệp, các doanh nghiệp đều tổ chức theo
22 VVũũ MMiinnhh TTrraaii ((22000000)) TThhựựcc ttrrạạnngg vvàà ggiiảảii pphháápp ssắắpp xxếếpp llạạii ccáácc ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc tthhuuộộcc tthhàànnhh pphhốố HHàà NNộộii,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn CChhíínnhh ttrrịị QQuuốốcc ggiiaa 33 MMaallccoollmm GGiilllliiss,, DDwwiigghhtt HH..PPeerrkkiinnss,, MMiicchhaaeell RRooeemmeerr,,…… ((11999900)),, KKiinnhh ttếế hhọọcc ccủủaa ssựự pphháátt ttrriiểểnn ((BBảảnn ttiiếếnngg VViiệệtt)),, VViiệệnn nngghhiiêênn ccứứuu qquuảảnn llýý kkiinnhh ttếế TTrruunngg ưươơnngg.. 44 VVõõ ĐĐạạii LLưượợcc ((11999977)) ĐĐổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii..
66
chế độ công ty là một pháp nhân, nguồn thu chủ yếu đều từ hoạt động kinh
doanh và thường phải thực hiện song song các mục tiêu sinh lợi lẫn các mục
tiêu kinh tế xã hội.
Xét theo mức độ sở hữu, doanh nghiệp nhà nước có 2 loại đó là: loại
doanh nghiệp nhà nước chỉ có một chủ sở hữu vốn duy nhất là Nhà nước; loại
doanh nghiệp nhà nước có nhiều chủ sở hữu vốn trong đó Nhà nước nắm giữ
một phần sở hữu nhất định (tỷ lệ này tùy thuộc quy định của mỗi nước). Ví dụ
ở Nhật Bản doanh nghiệp nhà nước có 2 loại là loại doanh nghiệp có 100%
vốn Nhà nước và loại doanh nghiệp nhà nước có một phần vốn dưới hình thức
công ty cổ phần hỗn hợp giữa nhà nước tư nhân. Còn ở Italia có 2 loại doanh
nghiệp nhà nước đó là doanh nghiệp nhà nước với 100% sở hữu Nhà nước và
loại doanh nghiệp nhà nước từng phần dưới dạng công ty cổ phần hỗn hợp Nhà nước – tư nhân trong đó Nhà nước nắm giữ trên 25% cổ phần 5.
Xét theo mục tiêu kinh tế – xã hội, doanh nghiệp nhà nước có 2 loại
đó là doanh nghiệp hoạt động vì mục tiêu phi lợi nhuận (tức hoạt động công
ích); doanh nghiệp hoạt động vì mục tiêu lợi nhuận (tức hoạt động kinh
doanh). Ngoài ra căn cứ vào sự khác nhau về địa vị pháp luật, doanh nghiệp
nhà nước có thể chia thành 3 loại: (1) Doanh nghiệp nhà nước do Chính phủ
trực tiếp quản lý, không có đầy đủ địa vị pháp nhân độc lập; (2) Doanh nghiệp
nhà nước có đầy đủ địa vị pháp nhân và toàn bộ tài sản thuộc về Nhà nước;
(3) Doanh nghiệp nhà nước hỗn hợp có địa vị pháp nhân độc lập và Nhà nước
có quyền sở hữu một phần tài sản. Phần lớn ở các nước tư bản, doanh nghiệp
nhà nước hỗn hợp là hình thức chủ yếu nhất trong mọi loại hình doanh nghiệp
nhà nước. Đặc điểm lớn nhất của loại doanh nghiệp nhà nước này là Nhà
nước tham dự cổ phần, nhờ đó có thể khống chế được chúng. Nhưng doanh
55 NNgguuyyễễnn NNggọọcc QQuuaanngg ((11999966)),, CCổổ pphhầầnn hhóóaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc –– ccơơ ssởở llýý lluuậậnn vvàà kkiinnhh nngghhiiệệmm tthhựựcc ttiiễễnn,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii..
77
nghiệp nhà nước này hoạt động kinh doanh theo nguyên tắc doanh nghiệp tư
nhân, thu lợi ích kinh doanh qua cạnh tranh với các doanh nghiệp khác. Đồng
thời bằng chế độ tham dự, Nhà nước có thể triển khai các hoạt động mà Nhà
nước cho là có ý nghĩa quan trọng nhất đối với sự phát triển của cả nước, bao
gồm những công trình cơ sở hạ tầng như ngân hàng, đường sắt, đường bộ, vận
tải biển… và cũng có thể triển khai mở rộng vào trong các ngành công nghiệp
mới. Doanh nghiệp nhà nước theo chế độ nhà nước tham dự ngày càng tỏ ra là loại hình doanh nghiệp nhà nước có hiệu quả nhất 6.
1.2. Khái quát về sự hình thành và phát triển của doanh nghiệp nhà nước
Ở các nước xã hội chủ nghĩa trước đây, các doanh nghiệp nhà nước
được hình thành gắn liền với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung. Tuy
nhiên doanh nghiệp nhà nước cũng được phát triển rất mạnh ở các nước
không có chế độ xã hội chủ nghĩa. Trong cuốn “Kinh tế nhà nước và quá trình đổi mới doanh nghiệp nhà nước” 7 tác giả đã khái quát 5 nguyên nhân chính
dẫn đến sự hình thành của doanh nghiệp nhà nước ở các nước như sau:
- Thứ nhất: Do nhu cầu khôi phục lại những nền kinh tế đã bị tàn
phá nặng nề sau chiến tranh. Các doanh nghiệp nhà nước đã được thành lập
nhằm thực hiện những dự án lớn tái thiết đất nước, đòi hỏi vốn lớn mà lực
lượng tư nhân không thể đảm trách nổi.
- Thứ hai: Ở nhiều nước đang phát triển, sau khi giành được độc lập
đã thực hiện quốc hữu hóa toàn bộ các xí nghiệp tư bản nước ngoài. Đặc biệt
là ở các nước xã hội chủ nghĩa, kinh tế quốc doanh được coi là thành phần
kinh tế chính do đó đã tiến hành quốc hữu hóa toàn bộ các doanh nghiệp tư
nhân, có quy mô lớn và vừa bất kể là của tư bản nước ngoài hay tư bản trong
88
nước nhằm phát triển sở hữu công cộng. 66 VVõõ ĐĐạạii LLưượợcc ((11999977)) ĐĐổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii 77 PPGGSS.. TTSS NNggôô QQuuaanngg MMiinnhh ((22000044)),, KKiinnhh ttếế nnhhàà nnưướớcc vvàà qquuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ..
- Thứ ba: Cùng với sự phát triển của học thuyết Keynes về vai trò
kinh tế của nhà nước, nhiều Chính phủ đã chủ trương thành lập các doanh
nghiệp nhà nước để cung cấp các hàng hóa công cộng, tạo công ăn việc làm,
phân phối lại thu nhập, xóa bỏ độc quyền, thực hiện công bằng xã hội cũng
như tạo thực lực kinh tế mạnh để can thiệp thị trường, điều tiết kinh tế vĩ mô.
- Thứ tư: Các nước đang phát triển thường muốn thực hiện công
nghiệp hóa, hiện đại hóa, đi tắt đón đầu. Vì vậy mà các Chính phủ có xu
hướng thành lập các doanh nghiệp nhà nước như những đàu tàu dẫn dắt nền
kinh tế.
- Thứ năm: Các Chính phủ thường muốn nắm giữ các ngành công
nghiệp đặc biệt để thực hiện các mục tiêu hay lợi ích quốc gia như các ngành
công nghiệp quốc phòng, năng lượng… các doanh nghiệp tạo ra nguồn tích
lũy ngân sách lớn.
22.. NNhhữữnngg vvấấnn đđềề ccơơ bbảảnn vvềề qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu đđốốii vvớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà
nnƣƣớớcc vvàà qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp..
2.1. Một số khái niệm
2.1.1. Quyền sở hữu
Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình
sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng sản phẩm xã hội. Quan hệ sản xuất
dựa trên ba mặt chủ yếu là quan hệ sở hữu, quan hệ tổ chức quản lý và quan hệ phân phối lưu thông 8. Như vậy quan hệ sở hữu là một trong ba mặt chủ
yếu của quan hệ sản xuất, nó giữ vai trò quyết định, thể hiện quan hệ giữa
người với người trong việc chiếm hữu tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội. Nó
vừa là kết quả, vừa là điều kiện cho sự phát triển của lực lượng sản xuất đồng
88 BBộộ GGiiááoo ddụụcc vvàà ĐĐààoo ttạạoo,, GGiiááoo ttrrììnnhh kkiinnhh ttếế cchhíínnhh ttrrịị MMáácc –– LLêênniinn.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn CChhíínnhh ttrrịị QQuuốốcc GGiiaa..
99
thời cũng có tác dụng thúc đẩy hay kìm hãm lực lượng sản xuất.
Quan hệ sở hữu được thể hiện bằng hệ thống pháp luật tạo nên chế
độ sở hữu. Chế độ sở hữu bao gồm rất nhiều quyền như quyền sở hữu, quyền
sử dụng, quyền điều tiết, quyền thực hiện lợi ích kinh tế… Quyền sở hữu là
quyền của chủ sở hữu (có thể là các cá nhân, pháp nhân hay các chủ thể khác)
đối với tài sản. Quyền sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản của chủ sở hữu theo quy định của pháp luật 9.
Quyền chiếm hữu là quyền nắm giữ, quản lý tài sản. Chủ sở hữu
chiếm hữu tài sản thuộc sở hữu của mình thì chủ sở hữu được thực hiện mọi
hành vi theo ý chí của mình để nắm giữ, quản lý tài sản nhưng không được
phép trái pháp luật, đạo đức xã hội và không bị hạn chế, gián đoạn về thời
gian trừ trường hợp chủ sở hữu chuyển giao việc chiếm hữu cho người khác hoặc pháp luật có các quy định khác 10.
Quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức
từ tài sản. Chủ sở hữu thực hiện quyền sử dụng tài sản thuộc sở hữu của mình
thì chủ sở hữu được khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản theo
ý chí của mình nhưng không được gây thiệt hại hoặc làm ảnh hưởng đến lợi
ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác 11.
Quyền định đoạt là quyền chuyển giao quyền sở hữu tài sản hoặc từ
bỏ quyền sở hữu đó. Chủ sở hữu có quyền bán, trao đổi, tặng cho, cho vay, để
99 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp 1100 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp 1111 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp 1122 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp
1100
thừa kế, từ bỏ hoặc thực hiện các hình thức định đoạt khác phù hợp với quy định của pháp luật đối với tài sản 12.
Hai nhóm quyền sở hữu và quyền quản lý kinh doanh có thể thống
nhất ở một chủ thể, cũng có thể phân chia, tách biệt tương đối ở những chủ
thể khác nhau. Việc thừa nhận sự tách biệt tương đối giữa quyền sở hữu thuộc
về Nhà nước và quyền quản lý kinh doanh thuộc về các doanh nghiệp là cơ sở
để xử lý vấn đề cải cách quản lý doanh nghiệp nhà nước theo cơ chế thị
trường.
2.1.2. Quyền quản trị doanh nghiệp
Quyền quản trị doanh nghiệp được hiểu là bao gồm hai quyền chủ
yếu: quyền sử dụng tài sản và quyền định đoạt tài sản.
Đối với quyền sử dụng tài sản thì chủ sở hữu có thể chuyển giao cho
người khác thông qua hợp đồng theo quy định của pháp luật, người được
chuyển giao có quyền sử dụng tài sản đúng tính năng, công dụng, phương thức và theo hợp đồng đã ký kết 13. Quyền sử dụng tài sản là quyền lợi của
người đầu tư đối với tài sản pháp nhân của doanh nghiệp mà họ đầu tư vốn.
Đối với quyền sử dụng tài sản ta có một số điểm cần lưu ý như sau:
Thứ nhất: Phân biệt khái niệm về quyền sử dụng tài sản và quyền
sở hữu tài sản. Đối với quyền sở hữu tài sản có nghĩa là tài sản thuộc về ai,
chủ sở hữu có quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt đối với những tài sản
thuộc sở hữu của họ. Đối với quyền sử dụng tài sản được bắt nguồn từ sự đầu
tư của chủ sở hữu tài sản và thể hiện quyền lợi của người đầu tư. Khi mà chủ
sở hữu tài sản đầu tư vào doanh nghiệp do chính họ quản lý thì không tồn tại
sự khác biệt giữa quyền sở hữu tài sản và quyền sử dụng tài sản. Tuy nhiên
khi người chủ sở hữu tài sản chỉ đầu tư vào doanh nghiệp thôi mà không trực
tiếp nắm quyền điều hành thì có sự phân biệt giữa quyền sử dụng tài sản và
quyền sở hữu tài sản. Xét ví dụ là Nhà nước đầu tư vào doanh nghiệp nhưng
1133 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp
1111
không trực tiếp điều hành. Khi đó quyền sở hữu tài sản Nhà nước thuộc về
Nhà nước. Các cơ quan quản lý Nhà nước hay các tổ chức kinh tế được Nhà
nước ủy quyền đầu tư vốn của Nhà nước chính là chủ thể của quyền sử dụng
tài sản doanh nghiệp. Như vậy khái quát rằng quyền sở hữu tài sản Nhà nước
tại doanh nghiệp do Chính phủ thay mặt Nhà nước nắm giữ còn quyền sử
dụng tài sản lại do nhiều người được Nhà nước ủy quyền thực hiện. Quan hệ
giữa quyền sở hữu và quyền sử dụng tài sản tại doanh nghiệp là quan hệ giữa
người đầu tư với phần vốn của mình trong toàn bộ tài sản của doanh nghiệp 14.
Thứ hai, quyền sử dụng tài sản là quyền và lợi ích tài sản dưới hình
thái giá trị. Nhà đầu tư có thể mang các tài sản dưới hình thái vật chất cụ thể
để đầu tư vào doanh nghiệp nhưng chúng đã được tính quy đổi thành tiền vốn
và trở thành tài sản dưới hình thức giá trị sau khi đầu tư vào doanh nghiệp.
Sau khi đã đầu tư vào doanh nghiệp rồi thì chủ đầu tư chỉ có thể chuyển
nhượng tài sản theo đúng quy định của pháp luật. Việc chuyển nhượng quyền
sử dụng tài sản là chuyển nhượng quyền và lợi ích tài sản dưới hình thái giá
trị chứ không phải là chuyển nhượng tài sản của pháp nhân doanh nghiệp
dưới hình thái vật thể. Sự chuyển nhượng quyền sử dụng tài sản được tiến
hành giữa các chủ thể sử dụng tài sản và trong quá trình chuyển nhượng, tài
sản pháp nhân của doanh nghiệp không thay đổi, có lợi cho việc nâng cao
hiệu quả và hiệu suất kinh doanh tài sản nhà nước.
Đối với quyền định đoạt: Việc định đoạt tài sản phải do người có
năng lực hành vi dân sự thực hiện theo quy định của pháp luật. Trong trường
hợp pháp luật có quy định trình tự, thủ tục định đoạt tài sản thì phải tuân theo
1144 NNgguuyyễễnn ĐĐặặnngg TTưườờnngg AAnnhh ((22000077)),, TTáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp –– MMôô hhììnnhh qquuảảnn ttrrịị mmớớii ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc,, ĐĐạạii hhọọcc NNggooạạii TThhưươơnngg..
1122
thủ tục, trình tự đó. Chủ sở hữu có thể ủy quyền định đoạt cho người khác và
khi đó người được ủy quyền phải thực hiện việc định đoạt phù hợp với ý chí và lợi ích của chủ sở hữu 15.
2.2. Mối quan hệ giữa quyền chủ sở hữu và quyền quản trị doanh nghiệp
Khi một nhà đầu tư mang tài sản của mình đầu tư vào một doanh
nghiệp thì nhà đầu tư đó (tức là chủ sở hữu của tài sản đầu tư) được hưởng
những quyền lợi theo mức vốn mà mình góp vào doanh nghiệp. Nhà đầu tư có
một số quyền và lợi ích như sau:
Nhà đầu tư có quyền tự chủ đầu tư, kinh doanh, tự lựa chọn lĩnh vực đầu tư, hình thức đầu tư 16. Quyền và lợi ích của nhà đầu tư gắn liền với mức
vốn góp mà họ đầu tư vào doanh nghiệp, phần lãi mà nhà đầu tư được hưởng
dựa theo mức vốn đã mang đầu tư vào doanh nghiệp.
Nhà đầu tư có thể thực hiện các quyền của mình trong việc đưa ra
các quyết định quan trọng của doanh nghiệp như là tiếp cận, sử dụng các
nguồn lực, xuất nhập khẩu, mua bán ngoại tệ, chuyển nhượng hay điều chỉnh
vốn…
Nhà đầu tư có quyền chọn người đại diện cho mình, chọn người
kinh doanh doanh nghiệp theo đúng các quy định của pháp luật. Khi doanh
nghiệp thua lỗ hay phá sản, mỗi nhà đầu tư chỉ chịu trách nhiệm hữu hạn đối
với các khoản thua lỗ hay khoản nợ của doanh nghiệp trong phần vốn góp mà
mình đã đầu tư vào doanh nghiệp.
Khi Nhà nước là người đầu tư, mang tài sản của Nhà nước đầu tư
vào doanh nghiệp thì được thực hiện quyền của mình nhưng không được làm
ảnh hưởng đến quyền tự chủ kinh doanh của các doanh nghiệp. Phần tài sản
của Nhà nước sau khi đã đầu tư vào doanh nghiệp được phân biệt khác với
1155 BBộộ LLuuậậtt DDâânn ssựự nnăămm 22000055.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn TTưư pphháápp 1166 LLuuậậtt ĐĐầầuu ttưư.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn CChhíínnhh ttrrịị QQuuốốcc GGiiaa
1133
những tài sản Nhà nước khác, Nhà nước không còn trực tiếp chi phối các tài
sản đó. Tài sản của Nhà nước cùng với tài sản của các chủ đầu tư khác hình
thành nên tài sản pháp nhân của doanh nghiệp. Doanh nghiệp có quyền và
trách nhiệm đối với tài sản pháp nhân đó. Người đầu tư không thể trực tiếp
can thiệp vào quyền tài sản pháp nhân của doanh nghiệp cũng như không thể
tùy tiện can thiệp vào quyền quản trị doanh nghiệp trong kinh doanh của doanh nghiệp 17.
Như đã phân tích ở trên, ngay cả khi người đầu tư góp các tài sản
hiện vật vào doanh nghiệp thì tài sản đó trở thành tài sản pháp nhân của doanh
nghiệp, doanh nghiệp có quyền xử lý. Nhà đầu tư chỉ có quyền sử dụng các
tài sản dưới hình thái giá trị theo quy định của pháp luật, doanh nghiệp có
quyền đưa các tài sản hiện vật góp vốn của nhà đầu tư vào sản xuất, đầu tư ra
bên ngoài hay bán chúng để tăng vốn sản xuất kinh doanh. Doanh nghiệp độc
lập thực hiện quyền kinh doanh mà chủ sở hữu không thể gây trở ngại hay
làm ảnh hưởng tới quyền tài sản pháp nhân và quyền quản trị doanh nghiệp
của doanh nghiệp.
Theo quy định của pháp luật, nhà đầu tư có quyền chuyển nhượng
toàn bộ hay từng phần quyền sử dụng tài sản của mình tuy nhiên sự chuyển
nhượng này chỉ được tiến hành giữa những người đầu tư với nhau, nó chỉ làm
thay đổi tỷ lệ góp vốn giữa những người đầu tư mà không làm thay đổi tổng
giá trị tài sản pháp nhân của doanh nghiệp. Nhằm tăng giá trị vốn đầu tư vào
doanh nghiệp, nhà đầu tư tác động vào các chính sách kinh doanh của doanh
nghiệp. Việc tác động vào các chính sách kinh doanh của doanh nghiệp chính
là nhà đầu tư đã thực hiện quyền của chủ sở hữu về quyền sử dụng tài sản đối
1177 NNgguuyyễễnn ĐĐặặnngg TTưườờnngg AAnnhh ((22000077)),, TTáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp –– MMôô hhììnnhh qquuảảnn ttrrịị mmớớii ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc,, ĐĐạạii hhọọcc NNggooạạii TThhưươơnngg
1144
với hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.
II. MÔ HÌNH TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU RA KHỎI QUYỀN QUẢN
TRỊ DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC
11.. QQuuyyềềnn ssởở hhữữuu ttáácchh kkhhỏỏii qquuyyềềnn ssửử ddụụnngg
Khi nghiên cứu về loại hình tư bản trong giai đoạn tự do cạnh tranh
của chủ nghĩa tư bản, Mác-Anghen đã cho biết: tư bản công nghiệp không
phải là loại hình tồn tại duy nhất của tư bản mà ở đó còn có tư bản cho vay, tư
bản ruộng đất…đó chính là do sự phân công trong lao động tạo thành. Tư bản
cho vay có đặc trưng là quyền sở hữu tư bản tách rời quyền sử dụng tư bản.
Thực chất của việc cho vay là nhường lại quyền sử dụng tư bản cho người
khác. Xét cùng một tư bản nhưng đối với người cho vay nó là tư bản sở hữu
nhưng đối với người đi vay thì đó lại là tư bản hoạt động, mà chức năng của
nó là tạo ra lợi nhuận.
Việc tách tư bản tiền tệ ra khỏi tư bản sản xuất thành tư bản cho vay
và phân biệt quyền sở hữu và quyền sử dụng tiền tệ, thông qua hệ thống tín
dụng, ngân hàng đã cho phép tạo lập môi trường kinh doanh thuận lợi cho các
chủ thể kinh doanh và từ đó tạo động lực mạnh mẽ phát triển nền kinh tế hàng
hóa theo cơ chế thị trường. Trong giai đoạn tự do cạnh tranh của chủ nghĩa tư
bản, Mác-Anghen cũng nghiên cứu tư bản ruộng đất và chỉ rõ tư bản kinh
doanh trên khu vực ruộng đất thuộc quyền chiếm hữu của chủ ruộng đất làm
xuất hiện phạm trù địa tô tư bản chủ nghĩa. Như thế địa tô tư bản chủ nghĩa đã phản ánh quyền sở hữu ruộng đất tách khỏi quyền sử dụng ruộng đất 18. Chính
khả năng cho phép “tách rời quyền sở hữu và quyền sử dụng” của lý luận Mác
Xít nêu trên đây đã thực sự trở thành một trong những nguyên tắc và là chìa
1188 DDưươơnngg HHooàànngg OOaannhh ((22000022)) CCảảii ccáácchh ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở TTrruunngg QQuuốốcc ttừừ 11997788 đđếếnn nnaayy,, VViiệệnn KKiinnhh ttếế tthhếế ggiiớớii..
1155
khóa quan trọng để định hướng cải cách doanh nghiệp nhà nước, áp dụng mô
hình quản trị tách quyền sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong các
doanh nghiệp nhà nước.
22.. MMôô hhììnnhh ttáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp
nnhhàà nnƣƣớớcc
2.1 Quyền quản trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp nhà nước và tính tất
yếu của nó
Trong các nền kinh tế, mọi Nhà nước đều có chức năng kinh tế và
chức năng này được thể hiện ở mức độ khác nhau tùy từng giai đoạn phát
triển. Ở bất kỳ nước nào, dù là quốc gia kém phát triển, đang phát triển hay
phát triển chức năng kinh tế của Nhà nước luôn gắn liền và thể hiện thông qua
các hoạt động kinh tế của Nhà nước trên cơ sở tiềm năng vật chất của Nhà nước 19. Nhà nước có tư cách là người đầu tư vốn, tài sản để thành lập và tổ
chức quản lý các doanh nghiệp Nhà nước. Trong nền kinh tế nước ta tồn tại
nhiều hình thức sở hữu đó là sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân
(bao gồm sở hữu cá thể, sở hữu tiểu chủ, sở hữu tư bản tư nhân), sở hữu hỗn hợp 20. Phần vốn và tài sản mà Nhà nước đem đầu tư vào doanh nghiệp là
thuộc sở hữu toàn dân, Nhà nước thay mặt nhân dân làm chủ sở hữu phải bảo
đảm, phát triển phần vốn và tài sản đó. Nhà nước do nhân dân lập ra có chức
năng quản lý toàn bộ nền kinh tế – xã hội, định hướng cho xã hội phát triển,
thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp đảm bảo thực hiện tốt
quyền quản lý kinh tế – xã hội của mình. Đối với hoạt động trực tiếp quản lý,
điều hành sản xuất kinh doanh, Nhà nước giao cho doanh nghiệp nhà nước và
đó chính là quyền mà các doanh nghiệp nhà nước đang cần: quyền quản trị
1199 HHooàànngg HHàà ((22000055)),, QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ccơơ cchhếế qquuảảnn llýý ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ttừừ 11998866 đđếếnn nnaayy –– TThhựựcc ttrrạạnngg vvàà ggiiảảii pphháápp.. ĐĐạạii hhọọcc KKiinnhh ttếế QQuuốốcc ddâânn.. 2200 BBộộ GGiiááoo ddụụcc vvàà ĐĐààoo ttạạoo,, GGiiááoo ttrrììnnhh kkiinnhh ttếế cchhíínnhh ttrrịị MMáácc –– LLêênniinn.. NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn CChhíínnhh ttrrịị QQuuốốcc GGiiaa
1166
doanh nghiệp.
Trước hết quyền quản trị doanh nghiệp của doanh nghiệp nhà nước
được hiểu là việc doanh nghiệp nhà nước thực hiện nguyên tắc tự chủ và tự
chịu trách nhiệm về mọi hoạt động kinh doanh của mình theo cơ chế thị
trường, có năng lực và động cơ thích ứng với thị trường để đứng vững trong
cạnh tranh và tối đa hóa lợi nhuận của doanh nghiệp. Các công việc trong quá
trình hoạt động sản xuất kinh doanh bao gồm tất cả các khâu từ khâu quản lý
sản xuất cho đến khâu phân phối sản phẩm. Trong hoạt động sản xuất kinh
doanh của mình, các doanh nghiệp nhà nước tự điều hành, tự quản lý mọi
công việc đồng nghĩa với việc có quyền quản lý sản xuất kinh doanh và quyền
phân phối các sản phẩm. Quyền quản trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp
nhà nước chính là sự kết hợp của quyền quản lý sản xuất kinh doanh và quyền
phân phối sản phẩm. Nó là hệ thống các quyền năng pháp lý do Nhà nước ban
hành nhằm tạo điều kiện cho doanh nghiệp tự chủ trong đầu tư vốn để thành
lập doanh nghiệp mới với mô hình tổ chức kinh doanh linh hoạt, tự chủ trong
việc lựa chọn đối tác, khách hàng, trong việc cạnh tranh, giải quyết các tranh
chấp phát sinh…
Trong cơ chế quản lý tập trung bao cấp, doanh nghiệp nhà nước
không có quyền tự chủ kinh doanh, với chính sách cấp phát – giao nộp, các
doanh nghiệp hoạt động trong điều kiện vốn được Nhà nước cấp, vật tư được
nhận theo chỉ tiêu, sản phẩm sản xuất ra được giao nộp theo địa chỉ và giá cả
do Nhà nước quy định. Các điều kiện vật chất để sản xuất đều được Nhà nước
đảm bảo cân đối theo các định mức cụ thể và doanh nghiệp chỉ là một đơn vị
gia công sản phẩm, dịch vụ cho Nhà nước. Trong điều kiện như vậy các
doanh nghiệp nhà nước không có quyền tự chủ sản xuất kinh doanh. Quyền
quản trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp nhà nước chứa định tính sáng tạo,
1177
tính dám chịu trách nhiệm và chấp nhận rủi ro của các doanh nghiệp nhà nước
mà chỉ trong nền kinh tế thị trường mới có 21. Ở các quốc gia có nền kinh tế
thị trường phát triển, giữa các doanh nghiệp luôn luôn có sự cạnh tranh bình
đẳng với nhau và do vậy quyền quản trị doanh nghiệp của doanh nghiệp nhà
nước là một đòi hỏi tất yếu mang tính khách quan đem lại hiệu quả kinh tế
cho nền kinh tế nhà nước.
2.2 Nội dung quyền quản trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp nhà nước
Quyền tự chủ sản xuất kinh doanh cho các doanh nghiệp nhà nước
là một tất yếu khách quan, vì vậy cần phải thực hiện tách quyền sở hữu ra
khỏi quyền quản trị doanh nghiệp; Nhà nước là người bỏ vốn đầu tư, là chủ sở
hữu của tài sản còn doanh nghiệp nhà nước là người quản lý sản xuất kinh
doanh số vốn đầu tư đó. Trong nền kinh tế hàng hóa vận hành theo cơ chế thị
trường, doanh nghiệp nhà nước cũng như các loại hình doanh nghiệp khác có
các chức năng quản lý sau:
- Chức năng kế hoạch và điều hành sản xuất kinh doanh
- Chức năng kỹ thuật và ứng dụng công nghệ mới sản xuất
- Chức năng thương mại, bao gồm việc khai thác và tìm kiếm thị
trường đảm bảo đầu vào cho quá trình sản xuất và đầu ra cho sản phẩm
- Chức năng tài chính bao gồm các hoạt động tạo vốn, quản lý
vốn, trả công lao động và chấp hành kỷ luật tài chính của nhà nước
- Chức năng nhân sự: là việc tuyển dụng, đào tạo và bố trí cán bộ
công nhân viên vào các hoạt động của doanh nghiệp
- Chức năng hạch toán, kiểm tra và phân tích kinh tế
- Chức năng hành chính, pháp chế và bảo vệ doanh nghiệp
2211 NNgguuyyễễnn ĐĐặặnngg TTưườờnngg AAnnhh ((22000077)),, TTáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp –– MMôô hhììnnhh qquuảảnn ttrrịị mmớớii ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc,, ĐĐạạii hhọọcc NNggooạạii TThhưươơnngg
1188
- Chức năng tổ chức đời sống cho cán bộ công nhân viên
Do vậy để đảm bảo tính độc lập, tự chủ kinh doanh của mình, doanh
nghiệp nhà nước cần có các quyền:
Một là: Tự quyết định kế hoạch kinh doanh trên cơ sở khai thác nhu cầu
thị trường. Tính tự chủ của doanh nghiệp được biểu hiện tập trung và đầy đủ
nhất ở quyền tự quyết định kế hoạch kinh doanh của mình. Doanh nghiệp là
một hệ thống mở, thị trường là môi trường cơ bản có ý nghĩa quyết định sự
tồn tại và phát triển của doanh nghiệp do vậy doanh nghiệp nhà nước phải
nhận thức và vận dụng đầy đủ các quy luật giá trị, quy luật cung cầu, quy luật
cạnh tranh, lưu thông tiền tệ… Doanh nghiệp nhà nước chủ động tìm kiếm
khách hàng, xây dựng kế hoạch theo phương châm sản xuất kinh doanh để
sinh lời, điều chỉnh kế hoạch của mình trong quá trình vận hành doanh
nghiệp. Doanh nghiệp nhà nước được chủ động lựa chọn ngành nghề, địa bàn,
hình thức kinh doanh, đầu tư; chủ động mở rộng quy mô và ngành, nghề kinh
doanh; được Nhà nước khuyến khích, ưu đãi và tạo mọi điều kiện thuận lợi
tham gia sản xuất, cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích.
Hai là: Quyền tự chủ về tài chính. Các doanh nghiệp nhà nước được chủ
động trong việc huy động và sử dụng vốn có hiệu quả, giải quyết được những
lợi ích kinh tế cho xã hội, doanh nghiệp và người lao động. Doanh nghiệp tính
toán, so sánh giữa lợi nhuận và các khoản thu nhập với chi phí sản xuất đã bỏ
ra. Đối với một doanh nghiệp hoạt động sản xuất kinh doanh có rất nhiều loại
chi phí như: chi phí mua sắm, cải tạo, mở rộng thiết bị nhà xưởng; chi phí vận
hành máy móc, trang thiết bị; chi phí sửa chữa, bảo hành dây chuyền sản xuất;
chi phí quảng cáo, tiếp thị sản phẩm… nên nếu doanh nghiệp được chủ động
hơn trong việc quyết định các yếu tố chi phí sản xuất sẽ giúp cho doanh
nghiệp năng động hơn, tận dụng được các cơ hội trong sản xuất kinh doanh,
hạn chế được các rủi ro có thể gặp phải và từng bước mở rộng được thị trường
1199
của mình. Doanh nghiệp nhà nước hạch toán kinh doanh theo nguyên tắc tự
cấp phát, tự hoàn vốn và có doanh lợi, thực hiện tái sản xuất mở rộng và chủ
động huy động vốn sản xuất kinh doanh từ các nguồn khác nhau.
Ba là: Quyền tự chủ về đổi mới kỹ thuật, ứng dụng công nghệ tiên tiến.
Trong nền kinh tế hiện đại ngày nay, cạnh tranh là một tất yếu và luôn luôn
diễn ra để loại bỏ những doanh nghiệp lạc hậu và hội nhập những doanh
nghiệp có khả năng thích ứng với cơ chế thị trường. Các doanh nghiệp nhà
nước cần được chủ động nghiên cứu, đưa các tiến bộ kỹ thuật và khoa học
công nghệ tiên tiến, hiện đại vào quá trình sản xuất nhằm tăng năng suất lao
động, nâng cao chất lượng và hạ giá thành sản phẩm, đáp ứng nhu cầu ngày
càng tăng cao của thị trường cả về số lượng và chất lượng.
Bốn là: Quyền tự chủ về lao động, tiền lương và phân phối thu nhập.
Doanh nghiệp nhà nước được tuyển dụng, thuê và sử dụng lao động theo yêu
cầu của công việc kinh doanh. Với quyền này doanh nghiệp nhà nước tự
quyết định tổ chức một bộ máy quản lý như thế nào sao cho phù hợp và hợp
lý nhất, không trùng lặp, chồng chéo giữa các bộ phận, các ban ngành, để
doanh nghiệp hoạt động một cách có hiệu quả nhất. Doanh nghiệp có quyền
thuê cán bộ quản lý, thuê người lao động, có quyền tự bổ nhiệm, bãi nhiệm,
khen thưởng hay kỷ luật các cán bộ quản lý điều hành cũng như công nhân
viên, đội ngũ người lao động trong doanh nghiệp. Đối với các kết quả làm ra
doanh nghiệp nhà nước được tự quyết định về các mức lương, thưởng, mức
trợ cấp cũng như các lợi ích vật chất khác đối với các cán bộ quản lý và người
lao động. Các chế độ phúc lợi mà doanh nghiệp tự quyết định sẽ là chính sách
trực tiếp và thiết thực nhất đối với con người để doanh nghiệp có thể thu hút
được người tài về phục vụ hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp
cũng như khuyến khích các cá nhân, tập thể người lao động gắn bó với doanh
nghiệp lâu dài hơn, tạo ra năng suất lao động cao hơn. Quyền tự chủ về phân
phối kết quả làm ra là rất quan trọng đối với doanh nghiệp vì như vậy doanh
2200
nghiệp có thể gắn bó trực tiếp với người lao động, hiểu rõ các năng lực cũng
như những nhu cầu của nguồn nhân lực trong doanh nghiệp để từ đó có những
quyết sách bố trí công việc cho phù hợp. Khi mà lợi ích của người lao động
được doanh nghiệp đáp ứng một cách thỏa đáng thì lợi nhuận mà họ mang lại
cho doanh nghiệp mới có thể nhiều hơn được.
Năm là: Quyền tự chủ về liên doanh liên kết. Liên doanh liên kết thể hiện
mối quan hệ hợp tác sản xuất kinh doanh theo chiều ngang trong đó liên
doanh là sự liên kết giữa các chủ thể kinh doanh khác nhau để hình thành một
tổ chức kinh tế mới. Chính liên doanh liên kết sẽ tạo ra khả năng phát huy vai
trò của doanh nghiệp nhà nước cũng như hạn chế tính tự phát của kinh tế tư
nhân. Các doanh nghiệp nhà nước được tự do lựa chọn hình thức và đối tượng
để liên doanh liên kết theo nguyên tắc bình đẳng, tự nguyện và đảm bảo lợi
ích của các bên. Doanh nghiệp nhà nước được tự do hợp tác, liên doanh liên
kết với các doanh nghiệp trong nước và ngoài nước để tranh thủ khoa học kỹ
thuật tiên tiến, thu hút vốn, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp
trên thị trường.
III KINH NGHIỆM CỦA TRUNG QUỐC TRONG VIỆC THỰC HIỆN
TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU RA KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH
NGHIỆP TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC
11.. LLýý ddoo llựựaa cchhọọnn nngghhiiêênn ccứứuu TTrruunngg QQuuốốcc
Trung Quốc là một trong những nước xã hội chủ nghĩa đi đầu trong
công cuộc cải cách doanh nghiệp nhà nước, thực hiện việc tách bạch giữa
quyền chủ sở hữu và quyền quản trị doanh nghiệp, trao quyền tự chủ cho các
doanh nghiệp nhà nước. Hơn nữa, so sánh với Trung Quốc thì Việt Nam cũng
có những điểm tương đồng lớn trong việc cải cách doanh nghiệp nhà nước,
trao quyền quản trị cho doanh nghiệp:
- Trong một thời gian dài, cả Trung Quốc và Việt Nam đều đã theo
đuổi thể chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung cao độ bắt nguồn từ mô hình của
2211
Liên Xô trước đây. Trước khi tiến hành cải cách, cả hai nước đều lâm vào tình
trạng khủng hoẳng do Việt Nam bị chiến tranh kéo dài tàn phá, Trung Quốc
chịu đựng những phá hoại của 10 năm biến động “đại cách mạng văn hóa”.
- Mục tiêu cải cách kinh tế của Trung Quốc là xây dựng và phát
triển “thể chế kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa”, còn ở Việt Nam là xây
dựng và phát triển “nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”. Như
vậy cả hai quốc gia đều lấy việc phát triển sản xuất hàng hóa và cơ chế thị
trường làm mục tiêu quan trọng.
- Việc tiến hành cải cách, đổi mới đều đặt dưới sự lãnh đạo của
Đảng Cộng Sản ở mỗi nước. Như vậy việc cải cách doanh nghiệp nhà nước,
áp dụng việc trao tự chủ cho doanh nghiệp để nâng cao hiệu quả hoạt động
sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước đã tạo ra nhiều điểm
tương đồng. Từ đó càng thấy được ý nghĩa thiết thực những bài học kinh
nghiệm của Trung Quốc đối với nước ta trong việc đổi mới doanh nghiệp nhà
nước. Đó là lý do em lựa chọn Trung Quốc để nghiên cứu và rút ra bài học
cho Việt Nam.
22.. TTiiếếnn ttrrììnnhh ccảảii ccáácchh tthhựựcc hhiiệệnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp
Ở Trung Quốc, việc tách quyền chủ sở hữu và quyền quản trị doanh
nghiệp nhằm thực hiện quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước đã được thực
hiện từng bước, qua từng thời kỳ phát triển khác nhau. Kể từ năm 1978 cải
cách doanh nghiệp nhà nước ở Trung Quốc đã trải qua các giai đoạn như: giảm
sự can thiệp hành chính, nới quyền, giảm thuế để lại lợi nhuận, mở rộng quyền
tự chủ kinh doanh, chuyển đổi cơ cấu kinh doanh, từng bước phân tách quyền
sở hữu với quyền kinh doanh và xây dựng chế độ doanh nghiệp hiện đại.
- Từ 1978 – 1984: Để khắc phục sự khống chế quá chặt chẽ của thể chế
truyền thống và căn bệnh thống nhất quá mức đối với hoạt động sản xuất kinh
doanh của các doanh nghiệp, Chính phủ Trung Quốc đã xác định phương
châm lấy việc mở rộng quyền tự chủ của doanh nghiệp làm khâu đột phá
2222
trong cải cách doanh nghiệp nhà nước. Trọng điểm cải cách của thời kỳ này là
nông nghiệp, đồng thời thực hiện thí điểm việc mở rộng quyền tự chủ trong
các doanh nghiệp, khuyến khích việc kinh doanh dưới nhiều hình thức sở hữu. Đây được gọi là giai đoạn “mở rộng quyền chuyển nhượng” 22
Dựa trên việc tổng kết kinh nghiệm thực tế, tháng 5/1984 Quốc vụ
viện Trung Quốc ban hành “Quy định tạm thời về việc mở rộng hơn nữa
quyền tự chủ của doanh nghiệp trên 10 phương diện: Về kế hoạch sản xuất
kinh doanh; về tiêu thụ sản phẩm; về giá thành sản phẩm; về mua bán vật tư;
về sử dụng vốn; về xem xét xử lý tài sản; về thiết lập cơ cấu sản xuất; về quản
lý nhân sự; về sử dụng lao động và về lương, thưởng, hợp tác kinh doanh”.
Đến tháng 10/1984 Hội nghị Trung ương 3 khóa XII Đảng Cộng Sản Trung
Quốc đã thông qua “Quyết định cải cách thể chế kinh tế” trong đó lần đầu tiên
đã nêu rõ doanh nghiệp nhà nước cần thực hiện việc tách quyền sở hữu và
quyền kinh doanh, làm cho doanh nghiệp trở thành người sản xuất hàng hóa và người kinh doanh xã hội chủ nghĩa “tự chủ kinh doanh, tự chịu lỗ lãi…” 23.
Việc mở rộng quyền tự chủ kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước được thể
hiện trong bảng sau:
BBảảnngg 11:: GGiiaa ttăănngg ttựự cchhủủ đđốốii vvớớii ccáácc ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc ttrroonngg tthhậậpp
nniiêênn 11998800 ((%%))
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
2222 TTiiếếnn ssĩĩ VVõõ ĐĐạạii LLưượợcc,, GGiiááoo ssưư,, TTiiếếnn ssĩĩ CCốốcc NNgguuyyêênn DDưươơnngg ((11999977)),, CCảảii ccáácchh ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở TTrruunngg QQuuốốcc –– SSoo ssáánnhh vvớớii VViiệệtt NNaamm,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii.. 2233 DDưươơnngg HHooàànngg OOaannhh ((22000022)) CCảảii ccáácchh ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở TTrruunngg QQuuốốcc ttừừ 11997788 đđếếnn nnaayy,, VViiệệnn KKiinnhh ttếế TThhếế ggiiớớii..
2233
7
19
22
30
34
37
39
38
39
39
11
12
11
14
17
17
19
23
26
27
10
14
25
35
40
53
64
67
7
8
1
1
1
2
5
9
12
20
32
35
0
0
0
1
2
4
8
42
83
88
9
9
15
25
40
40
61
75
85
94
Tỷ lệ sở hữu cơ bản(a) Tỷ lệ sở hữu biên(b) Tự chủ trong các quyết định sản xuất Sự khác biệt về lượng Hệ thống trách nhiệm quản lý(c) Chế độ quản lý mới quyết định sau 1980
Ghi chú: Dựa trên mẫu điều tra năm 1991 đối với các doanh nghiệp nhà
nước của Viện Hàn Lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc
a: Tỷ lệ lợi nhuận có thể giữ lại nếu lợi nhuận không vượt quá mức cơ bản
đặc biệt.
b: Tỷ lệ lợi nhuận có thể giữ lại nếu lợi nhuận vượt quá mức cơ bản
c: Tỷ trọng của các xí nghiệp (có hệ thống trách nhiệm quản lý) trong mẫu
điều tra.
Nguồn: Trung Quốc 2020, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội 2001
- Từ 1984 – 1991: Cuộc cải cách bước vào giai đoạn thực hiện chế độ
trách nhiệm khoán kinh doanh dưới nhiều hình thức, trao quyền tự chủ kinh
doanh cho người kinh doanh, đưa doanh nghiệp hướng tới thị trường đồng
2244 TTiiếếnn ssĩĩ VVõõ ĐĐạạii LLưượợcc,, GGiiááoo ssưư,, TTiiếếnn ssĩĩ CCốốcc NNgguuyyêênn DDưươơnngg ((11999977)),, CCảảii ccáácchh ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở TTrruunngg QQuuốốcc –– SSoo ssáánnhh vvớớii VViiệệtt NNaamm,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii..
2244
thời là điều chỉnh, xem xét lại nền kinh tế quốc dân. áp dụng chế độ khoán với một số hình thức chủ yếu như:24
Hình thức khoán cơ số lợi nhuận nộp lên trên, chia phần thu
vượt. Sau khi hoàn thành kế hoạch lợi nhuận đã được giao, doanh nghiệp nhà
nước có thể giữ lại 70 – 80% phần lợi nhuận vượt so với kế hoạch. Hình thức
khoán này có rủi ro tương đối ít đối với cả hai bên giao và bên nhận khoán
nhưng tác dụng khích lệ đối với doanh nghiệp cũng không lớn.
Hình thức khoán cố định mức lợi nhuận nộp lên trên: Lợi nhuận nộp
lên trên được khoán cố định và do đó toàn bộ phần lợi nhuận vượt lên doanh
nghiệp được phép giữ lại. Với hình thức khoán này có lợi cho doanh nghiệp
tuy nhiên Nhà nước không thể tăng thu ngân sách cùng với sự tăng lợi nhuận
của doanh nghiệp.
Hình thức khoán lợi nhuận gia tăng nộp lên trên: Lợi nhuận nộp lên
trên được khoán theo mức quy định và tăng dần lên theo từng năm, phần vượt
mức khoán này doanh nghiệp được giữ lại toàn bộ. Đây là hình thức khoán
làm cho nguồn thu vào ngân sách Nhà nước ổn định tuy nhiên việc xác định
tỷ lệ gia tăng hàng năm là rất khó.
Hình thức khoán chỉ tiêu bù lỗ: Đối với những doanh nghiệp làm ăn
thua lỗ, nhà nước sẽ giảm dần việc bù lỗ kinh doanh theo kế hoạch và phần lỗ
còn lại thì doanh nghiệp phải chịu. Với hình thức khoán chỉ tiêu bù lỗ này thì
hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp được nâng cao.
Một số những hình thức khoán khác như: khoán đầu ra, đầu vào cho
toàn ngành, khoán cho thuê…
Chế độ khoán đã tăng cường quyền tự chủ kinh doanh của các
doanh nghiệp, đã có vai trò nhất định trong việc thúc đẩy phát triển sản xuất,
đảm bảo sự tăng trưởng ổn định của ngân sách Nhà nước. Nhà nước đã từng
bước chuyển quản lý trực tiếp kế hoạch mang tính pháp lệnh sang phương
thức quản lý chủ yếu bằng hình thức gián tiếp, giúp doanh nghiệp tự chủ kinh
2255
doanh trên các mặt như sắp xếp nhân sự, giữ lại một phần lợi nhuận của mình,
hay tự chủ đầu tư… Tuy nhiên vẫn còn một số vấn đề chưa được xử lý khi
Trung Quốc áp dụng chế độ khoán, cụ thể như chỉ tiêu khoán mỗi nơi một
kiểu, không hình thành nên hệ thống chỉ tiêu, tiêu chuẩn thống nhất để kiểm
tra; doanh nghiệp thiếu sức sống vẫn hưởng lãi mà không chịu trách nhiệm về
những thua lỗ của mình; mục tiêu chủ yếu của bên nhận là hoàn thành chỉ tiêu
được khoán mà không chú trọng đến sự phát triển lâu dài của doanh nghiệp,
dẫn đến hành vi “chộp giật” của các doanh nghiệp, làm suy yếu động lực phát
triển của các doanh nghiệp; Chính phủ vẫn còn đảm đương hai chức năng đó
là người chịu trách nhiệm quản lý nhà nước và là người sở hữu tài sản Nhà
nước, dẫn đến doanh nghiệp vẫn chưa thoát khỏi được sự can thiệp hành
chính của Nhà nước…
- 1992 đến nay: Trung Quốc đã áp dụng các biện pháp cải cách doanh
nghiệp nhà nước triệt để hơn, nhằm thực hiện đầy đủ quyền tự chủ kinh
doanh, Trung Quốc đã đi sâu vào cải cách toàn diện doanh nghiệp, thực hiện
hàng loạt quyền lợi của doanh nghiệp đã được quy định trong “Luật doanh
nghiệp công nghiệp thuộc sở hữu toàn dân của Cộng hòa nhân dân Trung
Hoa”. Năm 1992, Trung Quốc đã ban hành văn bản khung quy định 14 quyền tự chủ 25 cho doanh nghiệp đó là:
1. Quyền quyết định sản xuất kinh doanh
2. Quyền định giá sản phẩm, dịch vụ lao động
3. Quyền bán sản phầm trực tiếp
4. Quyền mua nguyên vật liệu
5. Quyền xuất nhập khẩu
6. Quyền quyết định gom vốn đầu tư
2255 NNgguuyyễễnn VVăănn ĐĐặặnngg ((22000066)),, TTổổnngg ccôônngg ttyy nnhhàà nnưướớcc hhưướớnngg ttớớii hhộộii nnhhậậpp kkiinnhh ttếế qquuốốcc ttếế,, NNhhàà xxuuấấtt bbảảnn GGiiaaoo tthhôônngg VVậậnn ttảảii,, HHàà NNộộii
2266
7. Quyền xử lý vốn để lại doanh nghiệp
8. Quyền xử lý tài sản
9. Quyền liên doanh, sáp nhập
10. Quyền sử dụng lao động
11. Quyền quản lý nhân sự
12. Quyền phân phối tiền lương, tiền thưởng
13. Quyền bố trí cơ cấu trong doanh nghiệp
2277
14. Quyền từ chối cắt đặt, chia chác
2288
Hình 1 : Các quyền kinh doanh của doanh nghiệp
33.. MMộộtt ssốố bbààii hhọọcc kkiinnhh nngghhiiệệmm rrúútt rraa cchhoo VViiệệtt NNaamm
Cải cách của Trung Quốc đã tạo ra một sự chuyển biến lớn trong sự
phát triển kinh tế của quốc gia này. Tác giả Su San L.Shirk đã có một số nhận định về phương pháp cải cách kinh tế từng bước của Trung Quốc 26
(1): Quyết định của các nhà lãnh đạo Trung Quốc về việc duy trì thể chế
chính trị cũ và chuyển đổi nền kinh tế từ kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh
tế thị trường đã làm kéo dài thời kỳ chuyển đổi. Một sai lầm dễ nhận thấy là
chiến lược cải cách từng bước của Trung Quốc đã làm kéo dài tình trạng kém
hiệu quả của các ngành trong khu vực quốc doanh. Hơn nữa sự tồn tại của hệ
thống song hành đã kích thích mạnh mẽ các quan chức tham nhũng thông qua
việc buôn bán chứng khoán giữa hệ thống kinh tế kế hoạch và hệ thống kinh
tế thị trường.
(2): Tuy nhiên phương pháp cải cách kinh tế từng bước đã mang lại nhiều
kết quả kinh tế khả quan hơn sự đánh giá của các nhà kinh tế học phương
Tây. Một trong những kết quả tích cực đó là sự định hướng lại quyền ưu tiên
của các viên chức, những nhà quản lý và cả các công nhân trong những ngành
thuộc khu vực quốc doanh.
Từ việc nghiên cứu quá trình thực hiện cải cách, tách quyền chủ sở
hữu ra khỏi quyền quản trị kinh doanh trong các doanh nghiệp nhà nước rút ra
một số bài học cho Việt Nam như sau:
- Xác định rõ ràng vai trò và tác dụng của Nhà nước tới các hoạt động sản
xuất kinh doanh của các doanh nghiệp trong đó có bao gồm doanh nghiệp nhà
nước. Trong các giai đoạn lịch sử khác nhau, tùy theo điều kiện kinh tế xã hội
biến đổi khác nhau mà chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu của Nhà
nước sẽ được thực hiện một cách thống nhất, tách biệt nhau hay là ủy quyền
2266 LLêê ĐĐăănngg DDooaannhh ((11999966)),, CCơơ ssởở kkhhooaa hhọọcc vvàà tthhựựcc ttiiễễnn ccủủaa ccôônngg ccuuộộcc đđổổii mmớớii kkiinnhh ttếế ởở VViiệệtt NNaamm,, ĐĐạạii hhọọcc KKiinnhh ttếế QQuuốốcc ddâânn..
cho các doanh nghiệp thực hiện.
- Doanh nghiệp nhà nước cũng như các loại hình doanh nghiệp khác, sự
hoạt động của nó phải tuân thủ theo các quy luật của nền kinh tế thị trường và
các quy định của pháp luật. Trong mọi loại hình kinh tế, doanh nghiệp nhà
nước luôn tồn tại, hoạt động theo chế độ công ty mà không bị phụ thuộc vào
chế độ chính trị của Nhà nước đó. Trong doanh nghiệp nhà nước, với vai trò
của một nhà đầu tư, Nhà nước cũng phải tuân theo các quy định dành cho nhà
đầu tư và được hưởng quyền, lợi ích tương ứng với số vốn góp mà thôi.
- Có những phân biệt rõ ràng về quyền của chủ sở hữu và người quản trị
doanh nghiệp. Những quan niệm rành mạch về quyền chủ sở hữu và quyền
quản trị doanh nghiệp là tiền đề để thực hiện thành công mô hình tách quyền
chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà
nước:
Khái niệm quyền tài sản của doanh nghiệp được đề cập và chấp
nhận. Khi doanh nghiệp thực hiện quyền tài sản không bị coi là làm thất thoát
tài sản của doanh nghiệp.
Vai trò của người trực tiếp quản lý doanh nghiệp với nhiệm vụ quản
trị doanh nghiệp được cụ thể hóa thông qua các hợp đồng lao động. Nhà nước
không có quyền tự ý bãi nhiễm hay đưa ra các xử trí với Giám đốc, tất cả phải
tuân theo quy định trong hợp đồng giữa Nhà nước và Giám đốc.
Hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước được
đánh giá bằng hệ thống các chỉ tiêu tổng hợp như là thu nhập, tạo việc làm,
nâng cao đời sống người lao động, góp phần đảm bảo an ninh quốc phòng…
Các yêu cầu của Nhà nước với tư cách là nhà đầu tư cũng được cụ
thể hóa bằng các chỉ tiêu và được công khai với mọi thành viên trong ban lãnh
đạo, điều hành doanh nghiệp. Việc đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ của
đội ngũ điều hành là dựa trên các tiêu chí này chứ không phụ thuộc vào ý
3300
muốn chủ quan của người đầu tư.
Tóm lại, chương I của khóa luận đã trình bày được nguyên nhân của
sự hình thành và phát triển loại hình doanh nghiệp nhà nước; đưa ra một số
khái niệm của các quốc gia khác nhau về doanh nghiệp nhà nước với đặc
điểm chung là Nhà nước chiếm trên 50% vốn của doanh nghiệp nhờ đó mà
Chính phủ có thể gây ảnh hưởng có tính chất chi phối trực tiếp hoặc gián tiếp
đối với doanh nghiệp, các doanh nghiệp đều tổ chức theo chế độ công ty là
một pháp nhân, nguồn thu chủ yếu đều từ hoạt động kinh doanh và thường
xuyên phải thực hiện song song các mục tiêu sinh lợi lẫn các mục tiêu kinh tế
xã hội. Đồng thời, chương I của khóa luận đã đưa ra khái niệm về quyền sở
hữu, quyền quản trị doanh nghiệp và mối quan hệ giữa chúng cũng như tính
tất yếu của việc tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp
trong các doanh nghiệp nhà nước. Các doanh nghiệp nhà nước cũng như
những loại hình doanh nghiệp khác cần được đảm bảo quyền tự chủ trong
hoạch định kế hoạch sản xuất kinh doanh, tài chính, chế độ nhân sự – tiền
lương, phân phối sản phẩm sau sản xuất… Trên cơ sở nghiên cứu điển hình
Trung Quốc trong việc thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản
trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp nhà nước, chương I đã rút ra một số bài
3311
học kinh nghiệm cho Việt Nam.
CCHHƢƢƠƠNNGG IIII:: TTHHỰỰCC TTRRẠẠNNGG CCỦỦAA VVIIỆỆCC TTÁÁCCHH QQUUYYỀỀNN
CCHHỦỦ SSỞỞ HHỮỮUU RRAA KKHHỎỎII QQUUYYỀỀNN QQUUẢẢNN TTRRỊỊ DDOOAANNHH
NNGGHHIIỆỆPP TTRROONNGG CCÁÁCC DDOOAANNHH NNGGHHIIỆỆPP NNHHÀÀ NNƢƢỚỚCC ỞỞ
VVIIỆỆTT NNAAMM
I. DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC VIỆT NAM
11.. VVààii nnéétt vvềề ssựự hhììnnhh tthhàànnhh vvàà pphháátt ttrriiểểnn ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc VViiệệtt NNaamm..
Việc thành lập và phát triển doanh nghiệp nhà nước ở nước ta gắn
liền với lịch sử đấu tranh giành độc lập dân tộc và xây dựng xã hội chủ nghĩa.
Sự hình thành các doanh nghiệp nhà nước khái quát từ ba loại chính: (1) Đầu
tiên các doanh nghiệp nhà nước được hình thành từ việc quốc hữu hóa các xí
nghiệp tư bản tư nhân hoặc tiếp quản các doanh nghiệp của chính quyền cũ để
lại; (2) Loại thứ hai do Nhà nước trung ương đầu tư trực tiếp từ ngân sách nhà
nước hoặc vốn viện trợ xây dựng mới. Các doanh nghiệp loại này dần dần
chiếm lĩnh hầu hết các ngành kinh tế công nghiệp và dịch vụ quan trọng; (3)
Các doanh nghiệp nhà nước do chính quyền các địa phương thành lập trong
thời kỳ phân cấp quản lý cho địa phương, chủ yếu là thuộc lĩnh vực thương
mại, dịch vụ, cơ khí sản xuất… có quy mô nhỏ, hiệu quả sản xuất không cao.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1945 – 1954), Việt Nam
thực hiện chủ trương “vừa kháng chiến vừa kiến quốc”, các cơ sở công
nghiệp được thành lập theo quy mô nhỏ, phân tán bí mật. Công nghiệp
quốc phòng và công nghiệp dân dụng phát triển, các xí nghiệp dân dụng
của nhà nước có nhiệm vụ cung cấp sản phẩm cho nhu cầu tối thiểu của xã
hội, cung cấp các nông cụ và phân bón cho nông nghiệp…Giai đoạn này có
nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo, nhà máy giấy Hoàng Văn Thụ, xí nghiệp
dệt Tháng Tám…các mỏ than Lam Sơn, Làng Cẩm, Tân Thanh hay mỏ chỉ
Bắc Sơn…Doanh nghiệp hoạt động theo chế độ cung cấp, theo kế hoạch
3322
của nhà nước, được nhà nước cấp vốn, trả lương, lãi lỗ nhà nước chịu.
Giai đoạn 1955 – 1975: Hòa bình được lập lại, doanh nghiệp nhà
nước phát triển một cách nhanh chóng ở các ngành công nghiệp, giao thông
vận tải…Doanh nghiệp nhà nước bắt đầu vươn lên vị trí chủ đạo trong nền
kinh tế. Công nghiệp quốc doanh năm 1957 chiếm 66,6% giá trị sản lượng
công nghiệp thì đến năm 1960 đã chiếm tới 90.8%; nông trường quốc doanh
từ 16 đơn vị cuối năm 1957 đến năm 1960 có 44 đơn vị; vận tải quốc doanh
năm 1957 mới chiếm 50,2% tổng khối lượng hàng hóa chu chuyển thì năm
1960 đã chiếm tới 75,5%; thương nghiệp quốc doanh và hợp tác xã mua bán
năm 1957 mới chiếm 31,3% tổng mức bán lẻ của bộ máy thương nghiệp đến năm 1960 đã tăng lên tới 74,3% 27. Trong giai đoạn này doanh nghiệp nhà
nước giữ vai trò chủ yếu như là một công cụ để thực hiện đường lối cải tạo xã
hội chủ nghĩa, các doanh nghiệp nhà nước vẫn hoạt động trong chế độ quản lý
như trước tức là nhà nước cấp toàn bộ vốn. Xét về chỉ tiêu tổng sản phẩm,
kinh tế quốc doanh chiếm từ 38,4% (năm 1960), đến 45,5% (năm 1965) và 44,4% (năm 1973), 47,5% (năm 1975), 51,7% (năm 1975) 28.
Giai đoạn 1976 – 1985: Giai đoạn này chủ yếu là xây dựng và phát
triển các doanh nghiệp nhà nước ở khu vực Miền Nam. Đến cuối giai đoạn
các thành phần kinh tế tư nhân, cá thể ở cả hai miền phát triển hơn, làm tăng
kinh tế ngoài quốc doanh và giảm tỷ trọng kinh tế doanh nghiệp nhà nước.
Tuy vậy hệ thống doanh nghiệp nhà nước vẫn là lực lượng kinh tế chiếm ưu
thế tuyệt đối trong các ngành sản xuất vật chất quan trọng của nền kinh tế.
Sau năm 1986, ở nước ta diễn ra công cuộc đổi mới nền kinh tế.
Khu vực doanh nghiệp nhà nước chiếm giữ hầu như toàn bộ các ngành công
2277 LLeeee KKaanngg WWoooo ((22000022)),, QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ggiiaaii đđooạạnn 11998866 –– 22000000,, ĐĐạạii hhọọcc KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii vvàà NNhhâânn vvăănn.. 2288 LLeeee KKaanngg WWoooo ((22000022)),, QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ggiiaaii đđooạạnn 11998866 –– 22000000,, ĐĐạạii hhọọcc KKhhooaa hhọọcc XXãã hhộộii vvàà NNhhâânn vvăănn..
3333
nghiệp như năng lượng (điện lực, than và dầu khí), khai khoáng, luyện kim,
chế tạo máy, phân bón, thuốc trừ sâu…Các ngành sản xuất hàng tiêu dùng
chủ lực thì doanh nghiệp nhà nước cũng có tỷ trọng áp đảo (70% vải, 85% giấy, 70% xe đạp, 60% xà phòng)…29. Hiện nay doanh nghiệp nhà nước vẫn
nắm giữ được vai trò của mình trong nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên do chủ
trương tổ chức, sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà nước, tiến hành cổ phần hóa
nên số lượng các doanh nghiệp nhà nước đang hoạt động sản xuất kinh doanh
giảm đi đáng kể. Năm 2000 cả nước còn 5759 doanh nghiệp nhà nước chiếm
13,62%; năm 2002 là 5363 doanh nghiệp chiếm 8,52%; năm 2003 là 4845
doanh nghiệp chiếm 6,73% ; năm 2004 là 4597 doanh nghiệp chiếm 5,01% ;
năm 2005 là 4086 doanh nghiệp chiếm 3,62% ; năm 2006 là 3706 doanh nghiệp chiếm 2,82%.30
Trong giai đoạn 2007 – 2010 sẽ có 1553 doanh nghiệp được sắp xếp
trong đó có 950 doanh nghiệp sẽ cổ phần hóa. Theo đó đến cuối năm 2010 cả
nước sẽ còn 745 doanh nghiệp nhà nước trong đó có 517 công ty trách nhiệm
hữu hạn một thành viên, 105 công ty nông nghiệp và 215 công ty lâm nghiệp.
Bên cạnh đó sẽ có khoảng 60 tập đoàn, tổng công ty Nhà nước nắm giữ cổ phần chi phối 31.
22.. KKhhááii nniiệệmm ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc vvàà pphhâânn llooạạii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà
nnƣƣớớcc ởở VViiệệtt NNaamm
2.1 Khái niệm doanh nghiệp nhà nước
Trong điều lệ xí nghiệp công nghiệp quốc doanh ban hành kèm theo
Nghị định số 50/HĐBT ngày 23/3/1988 thì “Xí nghiệp công nghiệp quốc
3344
doanh (xí nghiệp độc lập, xí nghiệp liên hợp sau đây gọi chung là xí nghiệp) 2299 PPGGSS.. TTSS NNggôô QQuuaanngg MMiinnhh ((22000044)),, KKiinnhh ttếế nnhhàà nnưướớcc vvàà qquuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc.. 3300 TTổổnngg ccụụcc TThhốốnngg kkêê ((22000077)),, NNiiêênn ggiiáámm 22000077 3311 XXuuâânn HHòòaa,, DDooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ccầầnn tthhểể hhiiệệnn vvaaii ttrròò ổổnn đđịịnnhh vvĩĩ mmôô hhttttpp::////wwwwww..vvnneexxpprreessss..nneett//GGLL//KKiinnhh--ddooaannhh//22000088//0088//33BBAA0055550066//
là đơn vị kinh tế cơ sở, khâu cơ bản của nền kinh tế quốc dân xã hội chủ
nghĩa, là đơn vị sản xuất hàng hóa có kế hoạch nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của xã hội, có tư cách pháp nhân và hạch toán kinh tế độc lập” 32.
Theo quy chế về thành lập và giải thể doanh nghiệp nhà nước ban hành kèm
theo Nghị định số 388/HĐBT ngày 20/11/1991 có nêu “ Doanh nghiệp nhà
nước là tổ chức kinh doanh do Nhà nước thành lập, đầu tư vốn và quản lý với
tư cách chủ sở hữu. Doanh nghiệp nhà nước là một pháp nhân kinh tế, hoạt
động theo pháp luật và bình đẳng trước pháp luật. Doanh nghiệp nhà nước hoạt động theo định hướng của Nhà nước, thực hiện hạch toán kinh tế.” 33.
Tại kỳ họp thứ 7, Quốc hội khóa IX đã thông qua Luật Doanh
nghiệp nhà nước 1995 (20/4/1995), khái niệm về doanh nghiệp nhà nước
được chính thức đưa ra: “Doanh nghiệp nhà nước là tổ chức kinh tế do Nhà
nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động kinh doanh, hoặc
hoạt động công ích nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế, xã hội do Nhà nước
giao. Doanh nghiệp nhà nước có tư cách pháp nhân, có các quyền và nghĩa vụ
dân sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động kinh doanh trong phạm vi số
3322 hhttttpp::////vvbbqqppppll..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//11998811__ttoo__11999900//11998888//119988880033//119988880033222200000011 3333 hhttttpp::////vvbbqqppppll..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//11999911__ttoo__22000000//11999911//119999111111//119999111111220000000011
3355
vốn do doanh nghiệp quản lý”
Hình 2: Những đặc điểm của doanh nghiệp nhà nƣớc
Tháng 11/2003, kỳ họp thứ tư Quốc hội khóa XI đã thông qua Luật
doanh nghiệp nhà nước 2003, đưa ra khái niệm: “Doanh nghiệp nhà nước là
tổ chức kinh tế do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần, vốn
góp chi phối được tổ chức dưới hình thức công ty nhà nước, công ty cổ phần,
công ty trách nhiệm hữu hạn”. Đây là một khái niệm phù hợp với tình hình
thực tế đổi mới cơ chế quản lý, sắp xếp và tổ chức lại các doanh nghiệp nhà
nước, phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế quốc dân ở nước ta, đảm bảo
có thể quản lý chặt chẽ, có hiệu quả số lượng lớn các doanh nghiệp nhà nước
và số vốn của Nhà nước đầu tư vào các doanh nghiệp, đảm bảo cho các doanh
nghiệp nhà nước có quyền tự chủ, năng động, sáng tạo, linh hoạt trong quá
trình tổ chức, quản lý sản xuất kinh doanh, dịch vụ, tăng hiệu quả, khả năng
cạnh tranh trong điều kiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập kinh tế khu vực và kinh tế thế giới 34.
2.2 Phân loại doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam
Việc phân loại các doanh nghiệp nhà nước ở nước ta có thể dựa trên
3344 HHooàànngg HHàà ((22000055)) QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ccơơ cchhếế qquuảảnn llýý ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ttừừ 11998866 đđếếnn nnaayy –– tthhựựcc ttrrạạnngg vvàà ggiiảảii pphháápp,, ĐĐạạii hhọọcc KKiinnhh ttếế qquuốốcc ddâânn..
3366
các tiêu chí phân loại như sau:
Hình 3: Các tiêu chí phân loại doanh nghiệp nhà nƣớc
- Dựa theo mục tiêu hoạt động của doanh nghiệp, Luật Doanh nghiệp nhà
nước 1995 phân doanh nghiệp nhà nước thành 2 loại: (1) Doanh nghiệp nhà
nước hoạt động công ích là các doanh nghiệp hoạt động sản xuất, cung ứng
hàng hóa, dịch vụ công cộng theo chính sách của Nhà nước, hoặc trực tiếp
thực hiện nhiệm vụ quốc phòng an ninh; (2) Doanh nghiệp nhà nước hoạt
động kinh doanh là doanh nghiệp nhà nước hoạt động chủ yếu nhằm mục tiêu
lợi nhuận. Theo Luật Doanh nghiệp nhà nước 2003 không còn cách phân chia
này nữa.
- Dựa theo mức độ sở hữu có thể chia thành 2 loại: (1) Loại doanh nghiệp
nhà nước có một chủ sở hữu duy nhất là Nhà nước (Nhà nước nắm 100%
vốn); (2) Loại doanh nghiệp nhà nước có nhiều chủ sở hữu vốn trong đó Nhà
nước chiếm trên 50% vốn điều lệ thông qua cổ phần hoặc vốn góp trong
doanh nghiệp và giữ quyền chi phối doanh nghiệp đó.
- Dựa theo mô hình tổ chức hoạt động có thể chia thành 2 nhóm: (1)
Doanh nghiệp nhà nước độc lập và doanh nghiệp nhà nước thành viên hạch
toán độc lập thuộc các Tổng công ty nhà nước; (2) Doanh nghiệp nhà nước là
các Tổng công ty nhà nước. Đây là cách phân loại dựa trên quyết định số
155/2004/QĐ-TTg ngày 24/8/2004).
- Dựa theo mô hình tổ chức quản lý tại doanh nghiệp được chia thành 2
loại: (1) Doanh nghiệp nhà nước có Hội đồng quản trị; (2) Doanh nghiệp nhà
nước không có Hội đồng quản trị.
- Dựa theo cấp thực hiện các quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu thì doanh
nghiệp nhà nước được chia thành 3 nhóm: (1) Doanh nghiệp nhà nước do các
3377
Bộ, ủy ban nhân dân tỉnh quản lý; (2) Doanh nghiệp nhà nước do Hội đồng
quản trị quản lý; (3) Doanh nghiệp nhà nước do Tổng công ty đầu tư và kinh
doanh vốn nhà nước quản lý.
- Dựa theo các ngành kinh tế- kỹ thuật. Đây là cách phân loại phổ biến và
được nhiều quốc gia trên thế giới sử dụng vì cách phân loại này giúp cho các
nhà hoạch định chiến lược quốc gia xác định được cơ cấu của nền kinh tế, đưa
ra được các cơ chế quản lý, các chính sách ưu đãi đầu tư…Với cách phân loại
này, doanh nghiệp nhà nước được chia làm 4 nhóm chính: (1) Doanh nghiệp
nhà nước thuộc các ngành nông, lâm, ngư, nghiệp; (2) Doanh nghiệp nhà
nước thuộc các ngành công nghiệp, xây dựng; (3) Doanh nghiệp nhà nước
thuộc các ngành dịch vụ, thương mại, vận tải, bưu chính viễn thông, du lịch;
(4) Doanh nghiệp thuộc các ngành còn lại.
Hiện nay ở nước ta, phân chia doanh nghiệp nhà nước dựa trên mức
3388
độ sở hữu, trên tiêu chí quyền chi phối:
Hình 4: Các loại hình doanh nghiệp nhà nƣớc
33.. VVaaii ttrròò ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc ttrroonngg nnềềnn kkiinnhh ttếế..
3.1 Doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò, vị trí then chốt, là công cụ, chỗ dựa
kinh tế cho nhà nước thực hiện sự quản lý nhà nước đối với toàn bộ nền
kinh tế nói chung một cách có hiệu lực, có hiệu quả.
Doanh nghiệp nhà nước là nơi cung cấp nguồn lực chính và chủ yếu
cho hoạt động của Nhà nước. Doanh nghiệp nhà nước chính là công cụ đặc
biệt có hiệu quả để thúc đẩy nền kinh tế phát triển theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, tăng cường và củng cố an ninh quốc phòng. Theo số liệu của Tổng cục
Thống kê tổng sản phẩm trong nước của của doanh nghiệp nhà nước năm
2000 là 17014 tỷ đồng chiếm 38,52%; năm 2003 là 239736 tỷ đồng chiếm
39,08%; năm 2004 là 279704 tỷ đồng chiếm 39,1%; năm 2005 là 322241 tỷ
đồng chiếm 38,4%; năm 2006 là 364250 tỷ đồng chiếm 37,39%; năm 2007 là
416794 tỷ đồng chiếm 36,43%. Đồng thời các doanh nghiệp nhà nước cũng
đã giải quyết công ăn việc làm cho một số lượng lớn lao động trong nước:
năm 2000 là 20888 lao động chiếm 59,05%; năm 2003 là 2264924 lao động
chiếm 43,77%; năm 2004 là 2250372 lao động chiếm 39%; năm 2005 là
2037660 lao động chiếm 32,67%; năm 2006 là 1899937 lao động chiếm 28,29%.35 Tính trong giai đoạn 2000 – 2007, các doanh nghiệp nhà nước đã
đóng góp gần 39% GDP và 40% tổng thu ngân sách.
Hơn nữa trong những năm qua, các doanh nghiệp nhà nước là nơi
tập trung đào tạo, rèn luyện và cung cấp nhiều cán bộ lãnh đạo cho Đảng và
3399
nhà nước ta. 3355 TTổổnngg ccụụcc TThhốốnngg kkêê ((22000077)),, NNiiêênn ggiiáámm 22000077
3.2 Doanh nghiệp nhà nước đóng vai trò bổ sung thị trường khi cần thiết.
Doanh nghiệp nhà nước có khả năng huy động và tập trung nguồn
vốn, tổ chức sản xuất hiện đại với quy mô lớn, có khả năng tự nghiên cứu đầu
tư khoa học kỹ thuật, áp dụng công nghệ tiên tiến hiện đại, đi đầu trong một số
lĩnh vực thuộc công nghệ vi sinh, vi điện tử… Hiện nay doanh nghiệp nhà nước
là đối tác chính trong liên doanh, liên kết với bên ngoài, đồng thời doanh
nghiệp nhà nước cũng đã thực hiện những biện pháp cần thiết để thu hút đầu tư.
Doanh nghiệp nhà nước là công cụ trực tiếp để tham gia, khắc phục
những hạn chế, những mặt trái của kinh tế thị trường, góp phần quan trọng
vào việc điều tiết quan hệ cung cầu, bình ổn giá cả, chống lạm phát…. Doanh
nghiệp nhà nước đã trở thành những trung tâm kinh tế lớn tạo điều kiện cho
các thành phần kinh tế khác phát triển. Doanh nghiêp nhà nước chiếm một
phần quan trọng trong xuất nhập khẩu; đầu tư và phát triển các ngành kinh
doanh đòi hỏi vốn lớn, thu hồi vốn lâu dài, lãi suất ở mức thấp, độ rủi ro lại
cao; cung cấp những hàng hóa dịch vụ công cộng mà các thành phần kinh tế
khác không muốn đầu tư hoặc không có khả năng đầu tư vào.
3.3 Doanh nghiệp nhà nước đóng vai trò là lực lượng quan trọng để thông
qua đó Nhà nước thực hiện chức năng xã hội.
Doanh nghiệp nhà nước là mô hình kinh tế xã hội thực hiện các
quan hệ sản xuất tiên tiến, để các doanh nghiệp khác học tập và đi theo định
hướng xã hội chủ nghĩa. Doanh nghiệp nhà nước phát triển đảm bảo cho các
nhu cầu thiết yếu và hỗ trợ cho sự phát triển của vùng miền núi, vùng sâu,
vùng xa, đảm bảo an ninh quốc phòng, góp phần thực hiện chính sách dân tộc,
rút ngắn sự phát triển chêch lệch giữa các vùng, miền.
Doanh nghiệp nhà nước là đơn vị đi đầu trong việc thực hiện chủ
trương uống nước nhớ nguồn, xóa đói giảm nghèo, khắc phục hậu quả của
thiên tai, cứu trợ xã hội và tham gia các hoạt động nhân đạo. Doanh nghiệp
4400
nhà nước đóng vai trò là công cụ kinh tế, là lực lượng vật chất trong tay Nhà
nước để Nhà nước trực tiếp khống chế, điều tiết vĩ mô nền kinh tế theo các
chương trình, các chiến lược phát triển kinh tế, xã hội.
II. QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU RA KHỎI
QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP TRONG CÁC DOANH
NGHIỆP NHÀ NƢỚC Ở VIỆT NAM.
11.. TTrroonngg nnềềnn kkiinnhh ttếế kkếế hhooạạcchh hhóóaa ttậậpp ttrruunngg..
1.1 Các quy định của Hiến pháp về vai trò quản lý của nhà nước đối với
nền kinh tế nước ta.
Cách mạng tháng Tám thành công, thành lập nước Việt Nam dân
chủ cộng hòa. Năm 1946, ban hành bản Hiến pháp đầu tiên, khảng định vai trò của Nhà nước trong lĩnh vực kinh tế “lập dự án ngân sách hàng năm” 36.
Ngày 01/01/1948 Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 104-SL về
“nguyên tắc căn bản của doanh nghiệp quốc gia” là cơ sở pháp lý đầu tiên về
tổ chức doanh nghiệp nhà nước. Một năm sau Sắc lệnh này được bổ sung
bằng Sắc lệnh 9-SL ban hành ngày 25/02/1949 về phân cấp thành lập các
doanh nghiệp. Hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước được thực hiện theo
điều lệ tạm thời số 214-TTg do Thủ tướng Chính phủ ký ngày 30/12/1952.
Các Sắc lệnh này đã quy định xí nghiệp quốc doanh thuộc sở hữu Quốc gia do
nhà nước quản lý có nhiệm vụ sản xuất ra các sản phẩm đáp ứng nhu cầu của
đất nước, tăng thêm tài chính quốc gia và các xí nghiêp này có vốn tự trị,
không thuộc ngân sách của nhà nước.
Ngày 31/12/1959 Quốc hội khóa I đã thông qua Hiến pháp mới. Bản
Hiến pháp 1959 này lần đầu tiên chính thức ghi nhận vai trò quản lý kinh tế
3366hhttttpp::////vvnntthhuuqquuaann..nneett//ttrruuyyeenn//ttrruuyyeenn..aassppxx??ttiidd==22qqttqqvv33mm33223377nn11nnqqnnqqnnqqnn3311nn334433ttqq8833aa33qq33mm33 223377nnvvnn&&ccoocchhuu
4411
của Nhà nước về mặt pháp lý “Nhà nước lãnh đạo hoạt động kinh tế theo một
kế hoạch thống nhất” 37. Trong giai đoạn này Nhà nước đã tiến hành thực hiện
chế độ kế hoạch hóa nền kinh tế quốc dân, đề ra các chương trình, các chính
sách kinh tế khuyến khích sản xuất phát triển trong đó tập trung chủ yếu vào
phát triển nông nghiệp, xây dựng các công trình thủy lợi. Từ đó tạo điều kiện
cho công cuộc xây dựng kinh tế và bảo vệ miền Bắc xã hội chủ nghĩa, miền
Bắc từ chỗ trước kia phải nhập khẩu hầu hết các mặt hàng tiêu dùng thì nay
đã tự cung cấp được phần lớn mặt hầng chủ yếu cần thiết cho đời sống nhân
dân; đồng thời là chi viện cho miền Nam tiến tới thống nhất nước nhà.
Tại kỳ họp thứ 7 ngày 18/12/1980 Quốc hội khóa VI đã nhất trí
thông qua Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1980. Hiến
pháp 1980 tiếp tục khảng định lại vai trò quản lý kinh tế của nhà nước “Nhà
nước lãnh đạo nền kinh tế quốc dân theo kế hoạch thống nhất” và nhiệm vụ
trọng tâm của Nhà nước xã hội chủ nghĩa là “tổ chức nền sản xuất xã hội theo
hướng sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa; xây dựng và bảo đảm tôn trọng pháp luật kinh tế” 38. Trong khuôn khổ kế hoạch hóa, Nhà nước đã bắt đầu đưa ra
những chính sách thử nghiệm để cho phép hình thành yếu tố thị trường như là
cho phép các xí nghiệp quốc doanh được chủ động xây dựng kế hoạch, bộ
phận kế hoạch của các xí nghiệp được tự ký kết hợp đồng… có tác dụng phát
huy sự sáng tạo của các xí nghiệp, cho phép các đơn vị có thể tự chủ hơn
trong việc bố trí lực lượng sản xuất. Những cải cách này nhằm khắc phục và
sửa đổi một số những nhược điểm của cơ chế kế hoạch hóa tập trung.
Tại kỳ họp thứ 11, Quốc hội khóa VIII vào ngày 15/4/1992 đã nhất
trí thông qua Hiến pháp 1992, mở đường cho sự phát triển của nền kinh tế
3377hhttttpp::////vvnntthhuuqquuaann..nneett//ttrruuyyeenn//ttrruuyyeenn..aassppxx??ttiidd==22qqttqqvv33mm33223377nn11nnqqnnqqnn44nn3311nn3344 33ttqq8833aa33qq33mm33223377nnvvnn&&ccoocchhuu 3388hhttttpp::////vvnntthhuuqquuaann..nneett//ttrruuyyeenn//ttrruuyyeenn..aassppxx??ttiidd==22qqttqqvv33mm33223377nn11nnqqnn44nn00nn3311nn334433ttqq8833aa33qq33mm33 223377nnvvnn&&ccoocchhuu
4422
hàng hóa nhiều thành phần, sử dụng cơ chế thị trường để tạo ra môi trường
kinh doanh và ngày càng cải thiện nó. Cùng với việc chuyển đổi từ nền kinh
tế kế hoạch hóa tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường có sự
quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa là việc cải cách bộ
máy Nhà nước, hoàn thiện hệ thống chính trị, mở rộng dân chủ xã hội chủ
nghĩa, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa.
1.2 Nhận xét.
Với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung Nhà nước đã tập trung
được một cách có hiệu quả các nguồn lực của xã hội vào trong tay mình để
thực hiện các nhiệm vụ chung của đất nước. Trong giai đoạn đầu sau khi
giành được độc lập, sự can thiệp đến tận chi tiết của Nhà nước đã có tác dụng
thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa diễn ra nhanh hơn do đã tập trung được
nguồn lực vốn và con người vào một số lĩnh vực quan trọng làm nền tảng cho
các ngành công nghiệp phát triển, tạo nên sức mạnh kinh tế của Nhà nước
trong điều kiện có chiến tranh. Nhà nước đã trực tiếp điều khiển các hoạt
động kinh tế quan trọng thông qua những hệ thống kế hoạch đầu tư trực tiếp,
các kế hoạch sản xuất cung ứng vật tư, bao tiêu sản phẩm… Đây được coi là
ưu điểm lớn nhất của mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung.
Thực tế cho thấy rằng, với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung
Nhà nước đã can thiệp quá sâu vào các quan hệ kinh tế, dẫn đến toàn bộ
quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng diễn ra theo một kế hoạch
nhất định mà không chú trọng đến năng suất, chất lượng, hiệu quả sản xuất.
Hơn thế thì Nhà nước còn trực tiếp thực hiện đầu tư phát triển, chi phối đến
hầu hết các hoạt động kinh tế do vậy mà chức năng điều chỉnh không còn
là chức năng hàng đầu của Nhà nước nữa mà chủ yếu là thực hiện chức
năng phát triển. Chức năng quản lý kinh tế vĩ mô và quản lý kinh doanh
4433
sản xuất của bộ máy Nhà nước đã không còn phân biệt mà hòa nhập vào
nhau. Điều đó dẫn đến tình trạng quan liêu và độc quyền của mô hình kinh tế kế hoạch tập trung 39.
Với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung này, Nhà nước ta có ít
khả năng hoạch định các chính sách khuyến khích doanh nghiệp, kích thích sự
năng động, sáng tạo do các doanh nghiệp nhà nước thường ỷ lại vào ngân
sách Nhà nước. Các quyết định liên quan đến sản xuất của xí nghiệp đều do
các Bộ chuyên ngành quyết định, Chính phủ có Ủy ban kế hoạch Nhà nước
điều phối công việc nên các Bộ chuyên ngành hầu như không có sự phối hợp
cần thiết, một Bộ chỉ chỉ đạo theo hệ thống dọc.
22.. TTrroonngg nnềềnn kkiinnhh ttếế tthhịị ttrrƣƣờờnngg đđịịnnhh hhƣƣớớnngg xxãã hhộộii cchhủủ nngghhĩĩaa..
2.1 Vai trò của Nhà nước đối với hoạt động của doanh nghiệp .
Khi nước ta thực hiện công cuộc thị trường hóa nền kinh tế, nền
kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường thì vai trò của Nhà nước vẫn tiếp tục
được khảng định. Nhà nước đã thể hiện vai trò của mình theo một cách thức
mới, áp dụng một hệ thống chính sách với hàng loạt các biện pháp vĩ mô mới.
Nhà nước đã không còn quyết định toàn bộ các quá trình kinh tế thông qua cơ
chế kế hoạch hóa tập trung như trước kia nữa mà hướng vào các chính sách
kinh tế mới trong đó chủ yếu là các chính sách tài chính, chính sách tiền tệ,
chính sách thương mại. Những chính sách kinh tế vĩ mô này đã có tác dụng
rất lớn trong việc định hướng, điều hành vĩ mô sự phát triển của nền kinh tế;
góp phần tạo lập thị trường, cải thiện môi trường kinh doanh cho các tổ chức
kinh tế cũng như các cá nhân của mọi thành phần kinh tế hoạt động theo các
định hướng của cơ chế thị trường, trong khuôn khổ hành lang pháp lý do Nhà
nước định ra. Với những định hướng chính sách mới này, các chỉ tiêu và mục
3399 LLêê ĐĐăănngg DDooaannhh ((11999966)),, CCơơ ssởở kkhhooaa hhọọcc vvàà tthhựựcc ttiiễễnn ccủủaa ccôônngg ccuuộộcc đđổổii mmớớii kkiinnhh ttếế ởở VViiệệtt NNaamm,, ĐĐạạii hhọọcc KKiinnhh ttếế QQuuốốcc ddâânn..
4444
tiêu kinh tế không còn mang tính kế hoạch, tính mệnh lệnh như trước mà chỉ
mang tính gợi ý, hướng dẫn cho các doanh nghiệp thực hiện theo định hướng
vĩ mô của Nhà nước.
Đặc biệt là trong những năm gần đây, có thể thấy một sự thay đổi
quan trọng là Nhà nước đã từng bước phân định rõ vai trò quản lý Nhà nước
với tư cách là chủ sở hữu của các doanh nghiệp nhà nước với vai trò quản lý
kinh doanh của người đại diện chủ sở hữu tại khu vực sản xuất kinh doanh.
Nhà nước đã không còn quyết định mọi vấn đề của doanh nghiệp, mà đã chú
trọng vào việc thực hiện vai trò xây dựng các chính sách kinh tế vĩ mô trên cơ
sở thị trường, thông qua những chính sách tài chính của mình để thực hiện
việc phân cấp quản lý tài chính, giao quyền rộng rãi cho các địa phương, các
doanh nghiệp, giúp các doanh nghiệp đặc biệt là các doanh nghiệp nhà nước
có thể giải quyết được rất nhiều ách tắc trong họat động sản xuất kinh doanh
của mình. Nhà nước đã thực hiện đúng chức năng chủ sở hữu tài sản công
cộng, phân biệt quản lý Nhà nước về kinh tế với quản trị doanh nghiệp của
người sản xuất kinh doanh, để từ đó tách bạch được chức năng quản lý nhà
nước với chức năng kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước.
Từ năm 1986 khi nước ta bắt đầu thực hiện công cuộc cải cách nền
kinh tế cho đến nay, vai trò kinh tế của Nhà nước trong công tác quản lý nền
kinh tế đã từng bước được Nhà nước triển khai. Việc thực hiện đúng vai trò
kinh tế này được thể hiện trong các nội dung cụ thể như: xóa bỏ đi sự kỳ thị
và thúc đẩy sự phát triển của khu vực kinh tế tư nhân trong một môi trường
cạnh tranh; tạo lập đồng bộ các yếu tố của nền kinh tế thị trường đặc biệt là
đối với các thị trường còn sơ khai như thị trường lao động, thị trường tài
chính – tiền tệ, thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản…. Nền kinh
tế nước ta đã được Nhà nước thực hiện công cuộc chuyển dịch cơ cấu trên cả
ba phương diện là thành phần kinh tế, ngành kinh tế và vùng kinh tế lãnh thổ
để tạo các tiền đề cho việc thực hiện quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa
4455
đất nước.
2.2 Giai đoạn đầu áp dụng quyền quản trị doanh nghiệp.
Đây là giai đoạn trước khi có văn bản luật doanh nghiệp nhà nước.
Giai đoạn đầu áp dụng quyền quản trị doanh nghiệp được nghiên cứu ở đây
chính là giai đoạn từ 1987 – 1995, được thể hiện qua một số các quyết định,
các nghị định của các cơ quan quản lý Nhà nước. * Quyết định số 217/QĐ - HĐBT ngày 14/11/1987 4400
Quyết định số 217/QĐ - HĐBT do Hội đồng Bộ trưởng nay là
Chính phủ ban hành ngày 14/11/1987 là văn bản đầu tiên nhằm cụ thể hóa
Nghị quyết của Hội nghị Trung ương 3 (Khóa VI) về các chính sách đổi mới
kế hoạch hóa và hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa đối với các xí nghiệp
quốc doanh; có nội dung chủ yếu là: (1) Chỉ kiểm soát từ 1 – 3 chỉ tiêu pháp
lệnh, doanh nghiệp nhà nước được quyền chủ động trong kế hoạch, phương
án kinh doanh, được lựa chọn mặt hàng, số lượng hàng hóa dịch vụ; (2) Xóa
bỏ chế độ cấp phát vật tư bằng việc mua bán vật tư, sản phẩm; (3) Không giao
kế hoạch tiêu thụ, giá cả; (4) Cấp phát một phần ban đầu tài sản cố định và
lưu động cho doanh nghiệp nhà nước, nhà nước ủy quyền cho Hội đồng quản
trị và cán bộ công chức trong doanh nghiệp trực tiếp quản lý – sử dụng; (5)
Buộc doanh nghiệp nộp khấu hao tài sản cố định vào ngân sách nhà nước; (6)
Cho phép doanh nghiệp được quyền chủ động vay vốn từ nhiều nguồn khác
nhau, được ký kết và thực hiện hợp đồng kinh doanh với doanh nghiệp
khác…
Thời kỳ bao cấp toàn bộ khấu hao phải nộp vào ngân sách nhà nước
để tái đầu tư tài sản cố định theo một kế hoạch và chế độ cấp phát trả lại. Đến
quyết định 217, nhà nước cho phép doanh nghiệp nhà nước giữ lại 100% khấu
hao, coi như nguồn vốn tự có. Quyết định 217/QĐ - HĐBT được coi là một
4400 hhttttpp::////lleeggaall..kkhhaaiittrrii..vvnn//IInnddeexx..aasspp??AAcctt==VViieeww&&DDoocc==1111994411&&PPrroo==1122&&TTrreeee==2255
4466
mốc quan trọng đánh dấu việc giảm bớt sự can thiệp của Nhà nước để đảm
bảo quyền tự chủ sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước; bắt
đầu từng bước xóa bỏ chế độ bao cấp, chuyển các xí nghiệp sang hạch toán
kinh doanh.
Vị trí của các xí nghiệp quốc doanh được nhấn mạnh và khảng định
là một đơn vị kinh tế cơ sở, cơ bản của nền kinh tế quốc dân xã hội chủ nghĩa,
sản xuất hàng hóa và dịch vụ cần thiết nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng
của xã hội, tạo nguồn thu ngày càng lớn cho ngân sách quốc gia và cải thiện
từng bước đời sống công nhân viên chức. Các xí nghiệp quốc doanh hoạt
động theo những nguyên tắc chủ yếu như: tuân thủ theo sự lãnh đạo của Đảng
và sự quản lý thống nhất của Nhà nước; thực hiện chế độ tự chủ sản xuất kinh
doanh trong phạm vi pháp luật quy định, tự chủ xây dựng và thực hiện kế
hoạch dài hạn, trung hạn và ngắn hạn trong họat động sản xuất kinh doanh
của mình; quản lý theo chế độ một thủ trưởng trên cơ sở thực hiện quyền làm
chủ của tập thể người lao động; thực hiện hạch toán kinh doanh xã hội chủ
nghĩa, giải quyết được mối quan hệ giữa lợi ích của toàn xã hội với lợi ích của
người lao động… Như vậy với quyết định 217/QĐ - HĐBT thì tài sản trong
doanh nghiệp nhà nước đã được giao cho tập thể người lao động trong doanh
nghiệp mà đứng đầu là giám đốc để trực tiếp quản lý, sử dụng và phát triển
sản xuất kinh doanh theo mục tiêu đồng thời không ngừng mở rộng các họat
động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp với hiệu quả ngày càng được
nâng cao. Đây chính là sự thể hiện bước đầu trong việc tách chức năng quản
lý hành chính nhà nước ra khỏi chức năng sản xuất kinh doanh của các doanh
nghiệp. * Nghị định số 98 – HĐBT ngày 02/06/1988 4411
Nghị định số 98 – HĐBT do Hội đồng Bộ trưởng nay là Chính phủ
4411 hhttttpp::////vvbbqqppppll..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//11998811__ttoo__11999900//11998888//119988880066//119988880066002200000011
4477
ban hành ngày 02/06/1998 quy định về quyền làm chủ của tập thể lao động tại
xí nghiệp quốc doanh. Việc làm chủ của tập thể lao động tại xí nghiệp dựa
trên những nguyên tắc cơ bản là: (1) Làm chủ dựa trên cơ sở chế độ tự chủ
sản xuất kinh doanh được quy định trong Điều lệ xí nghiệp, theo Hiến pháp
và pháp luật, dưới sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý thống nhất của Nhà
nước đối với xí nghiệp quốc doanh; (2) Thực hiện quyền làm chủ thông qua
Đại hội công nhân viên chức, Hội đồng xí nghiệp, Ban thanh tra công
nhân…đồng thời với sự đại diện của các tổ chức quần chúng trong xí nghiệp
được pháp luật thừa nhận, bảo đảm thực hiện chế độ một thủ trưởng trong
công tác quản lý xí nghiệp; (3) Thực hiện quyền làm chủ của tập thể lao động
hướng vào mục tiêu hoàn thành vượt mức kế hoạch sản xuất kinh doanh của
xí nghiệp, giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa lợi ích tòan xã hội, lợi ích
thập thể và lợi ích người lao động, bảo đảm cho mọi thành viên của tập thể
lao động trong xí nghiệp không ngừng phát triển toàn diện.
Đại hội bầu ra Hội đồng xí nghiệp là cơ quan thường trực hoạt động
giữa hai kỳ Đại hội công nhân viên chức gồm 7 đến 21 người có nhiệm kỳ là
2 năm để giám sát thực hiện nghị quyết của Đại hội công nhân viên chức, kiến
nghị những chủ trương và biện pháp cần thiết để thực hiện nghị quyết, giải
quyết những vấn đề mới phát sinh thuộc thẩm quyền của Đại hội công nhân
viên chức và sẽ báo cáo lại trong kỳ đại hội gần nhất. Ban thanh tra công nhân
gồm 5 đến 15 người do Đại hội công nhân viên chức bầu ra, cũng có nhiệm
kỳ 2 năm để giám sát, kiểm tra mọi họat động sản xuất kinh doanh và phân
phối trong doanh nghiệp.
Giám đốc vừa là đại diện cho Nhà nước vừa là đại diện cho tập thể
người lao động, có quyền điều hành hoạt động của doanh nghiệp theo đúng kế
hoạch, chính sách pháp luật của Nhà nước và nghị quyết của Đại hội công
nhân viên chức, chịu trách nhiệm trước Nhà nước và tập thể lao động về kết
quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Trong quá trình sản xuất kinh
4488
doanh của xí nghiệp, nếu cần thay đổi mục tiêu kế hoạch mà Đại hội công
nhân, viên chức đã quyết định Giám đốc xí nghiệp đề nghị Hội đồng xí
nghiệp xem xét quyết định điều chỉnh. * Quyết định số 195 – HĐBT ngày 02/12/1989 4422
Quyết định số 195 – HĐBT do Hội đồng Bộ trưởng ban hành ngày
02/12/1989 sửa đổi, bổ sung cho Quyết định số 217 – HĐBT ngày
14/11/1987. Quyết định số 195 – HĐBT đã có những bổ sung sửa đổi như:
phải kiểm kê đánh giá lại tài sản hiện đang có tại doanh nghiệp và làm thủ
thục giao quyền cho doanh nghiệp quản lý và sử dụng; bỏ chế độ bán vật tư,
mua sản phẩm theo hợp đồng kinh tế cả đối với sản phẩm trọng yếu sản xuất
theo kế hoạch của Nhà nước giao; giao cho các cơ quan tài chính và cơ quan
quản lý Nhà nước cấp trên trực tiếp quy định tỷ lệ và thời gian khấu hao tài
sản cố định thuộc nguồn vốn ngân sách cấp, phần khấu hao để lại cho doanh
nghiệp sử dụng vào việc hình thành quỹ phát triển sản phẩm và doanh nghiệp
phải gửi tiền trích khấu hao này vào tài khoản ngân hàng đầu tư xây dựng cơ
bản, khi có nhu cầu mua sắm tài sản cố định để phát triển sản xuất, được các
cơ quan quản lý nhà nước cấp trên phê duyệt thì mới được rút ra để sử dụng;
quy định nhịp độ tăng trưởng quỹ lương phải luôn thấp hơn nhịp độ tăng
trưởng của năng suất để bảo đảm cho người lao động có thu nhập phù hợp với
kết quả lao động của mình, tránh tình trạng vi phạm nguyên tắc tài chính,
không để cho lợi ích cá nhân, lợi ích của tập thể lấn án đi lợi ích quốc gia.
* Nhà nước bắt đầu thực hiện việc trao quyền quản lý và sử dụng vốn, trách
nhiệm bảo toàn vốn cho doanh nghiệp nhà nước theo quyết định 332/HĐBT
ngày 23/10/1991. Các doanh nghiệp nhà nước được quyền chủ động đổi mới,
thay thế, thanh lý tài sản cố định hết thời hạn khấu hao. Nhà nước giao quyền
4422 hhttttpp::////lleeggaall..kkhhaaiittrrii..vvnn//IInnddeexx..aasspp??AAcctt==VViieeww&&DDoocc==1111994433&&PPrroo==1122&&TTrreeee==5511
4499
tự chủ hơn cho doanh nghiệp nhà nước trong việc phân chia lợi tức và được
trích cho quỹ khuyến khích phát triển sản xuất ít nhất 35% lợi tức, thực hiện
khoán thí điểm cho tập thể và các nhân người lao động.
Như vậy từ năm 1987 – 1995, qua gần 10 năm thực hiện thí điểm
quyền tự chủ kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước, số lượng doanh nghiệp
nhà nước đã tăng lên nhanh chóng trong đó có nhiều doanh nghiệp do quận
huyện thành lập không bảo đảm điều kiện duy trì hoạt động sản xuất kinh
doanh. Có những doanh nghiệp nhà nước phát huy được tính chủ động, tự chủ
kinh doanh nên đã tăng thu nhập đáng kể nhưng cũng không ít doanh nghiệp
lâm vào tình trạng thua lỗ lớn. Nhà nước bỏ vốn ban đầu để thành lập doanh
nghiệp nhà nước đã thu về nhiều khoản trùng lập như khấu hao cơ bản, tiền
thu về sử dụng vốn, nộp tích lũy cho nhà nước… nên đã làm giảm đi một
phần tính tự chủ của doanh nghiệp. Các doanh nghiệp nhà nước phải nộp vào
ngân sách hàng năm số tiền từ 2% - 6% trên số vốn đã đầu tư vào doanh
nghiệp. Khoản thu mang tính chất chi phí vốn đầu tư này đã làm cho nhiều
doanh nghiệp thua lỗ mất dần đi vốn kinh doanh…
Nhà nước giao vốn cho tập thể công nhân, khắc phục tình trạng trì
trệ, ỷ lại, thiếu năng động trong cơ chế bao cấp tuy nhiên người lao động
không phải là người góp vốn dẫn đến tình trạng cha chung không ai khóc làm
giảm tính chủ động của người quản lý doanh nghiệp. Nhà nước giao quyền
quyết định mọi vấn đề chiến lược cho người lao động và đại hội công nhân
viên chức, đây chỉ là người làm công ăn lương nhưng lại được trao quyền
quyết định của chủ sở hữu, muốn vậy họ phải bỏ tiền mua cổ phần của doanh
nghiệp. Thêm nữa giám đốc là người làm thuê cho chủ sở hữu nhưng lại được
Nhà nước giao cho chức năng điều hành, thực hiện chức năng của cơ quan
hành chính hơn là một nhà kinh doanh nên dẫn đến có hiện tượng tham ô,
tham nhũng của công…Trước tình hình này đòi hỏi phải tiếp tục cải tiến tổ
5500
chức, chấn chỉnh công tác quản lý hoạt động kinh doanh trong các doanh
nghiệp nhà nước theo hướng chuyển mạnh sang họat động với nguyên tắc của
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
2.3 Giai đoạn áp dụng Luật doanh nghiệp nhà nước 1995
Ngày 20/4/1995 tại kỳ họp thứ 7 Quốc Hội khóa IX đã thông qua Luật doanh nghiệp nhà nước 4433. Sự ra đời của Luật doanh nghiệp nhà nước
năm 1995 nhằm mục đích phát huy vai trò chủ đạo của kinh tế quốc doanh
trong nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự
quản lý của Nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa; bảo đảm quyền và
lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp nhà nước; tăng cường quản lý Nhà nước
đối với doanh nghiệp; thúc đẩy doanh nghiệp nhà nước họat động có hiệu quả
và thực hiện đúng các mục tiêu do Nhà nước giao cho doanh nghiệp.
Điều 1 của Luật doanh nghiệp nhà nước 1995 đã quy định một số
điểm cơ bản về doanh nghiệp nhà nước. Doanh nghiệp nhà nước là tổ chức
kinh tế do Nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động kinh
doanh hoặc hoạt động công ích, nhằm thực hiện các mục kiêu kinh tế xã hội
do Nhà nước gioa. Doanh nghiệp nhà nước có tư cách pháp nhân, có các
quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động, kinh
doanh trong phạm vi số vốn do doanh nghiệp quản lý. Doanh nghiệp nhà
nước có tên gọi, có con dấu riêng và có trụ sở chính trên lãnh thổ Việt Nam.
Theo quy định của Luật doanh nghiệp nhà nước 1995, các doanh
nghiệp nhà nước có quyền quản lý, sử dụng vốn, đất đai, tài nguyên và các
nguồn lực khác do Nhà nước giao theo quy định của pháp luật. Cụ thể là
doanh nghiệp nhà nước hoạt động kinh doanh có quyền chuyển nhượng, cho
thuê, thế chấp, cầm cố tài sản thuộc quyền quản lý của doanh nghiệp trừ
những thiết bị, nhà xưởng quan trọng theo quy định của Chính phủ phải được
4433 hhttttpp::////lleeggaall..kkhhaaiittrrii..vvnn//IInnddeexx..aasspp??AAcctt==VViieeww&&DDoocc==1100665599&&PPrroo==1122&&TTrreeee==2255
5511
cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền cho phép trên nguyên tắc bảo toàn
và phát triển vốn; riêng đối với đất đai, tài nguyên thuộc quyền quản lý của
doanh nghiệp thực hiện theo quy định của pháp luật. Các doanh nghiệp nhà
nước hoạt động kinh doanh còn có quyền quản lý tài sản như: được sử dụng
vốn và các quỹ của doanh nghiệp để kịp thời đáp ứng các nhu cầu kinh doanh
theo nguyên tắc bảo toàn và có sự hoàn trả; tự huy động vốn để kinh doanh
nhưng không thay đổi hình thức sở hữu, được phát hành trái phiếu theo quy
định của pháp luật; được thế chấp giá trị quyền sử dụng đất gắn liền với tài
sản thuộc quyền quản lý của doanh nghiệp tại các ngân hàng Việt Nam để vay
vốn theo pháp luật quy định.
2.4 Giai đoạn áp dụng luật doanh nghiệp nhà nước 2003 2.4.1 Luật doanh nghiệp nhà nước 2003 4444.
Luật doanh nghiệp nhà nước 2003 được kỳ họp thứ 4, Quốc Hội
khóa XI thông qua ngày 26/11/2003. Theo quy định của Luật doanh nghiệp
nhà nước 2003, doanh nghiệp nhà nước là tổ chức kinh tế do Nhà nước sở
hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần, vốn góp chi phối, được tổ chức dưới
hình thức công ty nhà nước (gồm hai hình thức là công ty nhà nước độc lập và
Tổng công ty nhà nước), công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn( công
ty trách nhiệm hữu hạn nhà nước một thành viên và công ty trách nhiệm hữu
hạn nhà nước có hai thành viên trở nên). Các doanh nghiệp nhà nước có tư
cách pháp nhân, có quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về họat
động kinh doanh trong phạm vi số vốn do doanh nghiệp quản lý. Doanh
nghiệp nhà nước có những đặc trưng pháp lý như: (1) Là tổ chức kinh tế do
Nhà nước đầu tư vốn và thành lập. Các doanh nghiệp nhà nước phải lấy họat
động sản xuất kinh doanh làm chủ yếu, các hoạt động này có tính liên tục
trong suốt quá trình tồn tại của doanh nghiệp theo đúng những ngành, nghề,
4444 hhttttpp::////vvbbqqppppll..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//22000011__ttoo__22001100//22000033//220000331111//220000331111227700000011
5522
lĩnh vực đã được đăng ký. (2) Do Nhà nước đầu tư vốn ban đầu, Nhà nước là
sáng lập viên và giữ quyền quyết định thành lập doanh nghiệp nhà nước. Nhà
nước không chỉ có tư cách là chủ sở hữu như những nhà đầu tư khác mà còn
là chủ thể thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước và thực hiện những thủ tục
hành chính cần thiết. (3) Doanh nghiệp nhà nước không chỉ là đối tượng quản
lý của Nhà nước như các loại hình doanh nghiệp khác mà còn là công cụ để
Nhà nước điều tiết nền kinh tế theo định hướng nhất định. Như vậy, một mặt
Nhà nước trao cho doanh nghiệp những quyền quản lý doanh nghiệp sản xuất
kinh doanh để doanh nghiệp tồn tại và tự phát triển trong cơ chế thị trường
như bất kỳ một doanh nghiệp nào khác của các thành phần kinh tế khác; một
mặt Nhà nước có quyền của chủ sở hữu đối với các doanh nghiệp nhà nước.
BBảảnngg 22 :: SSoo ssáánnhh vvàà pphhâânn ttíícchh qquuyyềềnn ttựự cchhủủ ccủủaa ddooaannhh nngghhiiệệpp
DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC - Tổ chức bộ máy quản lý, điều hành hoạt động kinh doanh - Xây dựng chiến lược phát triển, kế hoạch sản xuất, thực hiện nhiệm vụ đặc biệt - Kinh doanh theo ngành, nghề phù hợp, mở rộng quy mô kinh doanh, lựa chọn thị trường, quyết định giá cả hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, liên kết… - Quyền tuyển dụng lao động, áp dụng định mức lao động, vật tư, đơn giá tiền lương - Tham gia Tổng công ty - Từ chối cung cấp nguồn lực không được pháp luật quy định
THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ TRONG KINH DOANH NHÀ NƯỚC - Quy định mô hình quản lý, bổ nhiệm, miễn nhiệm người quản lý doanh nghiệp - Ban hành điều lệ mẫu, phê chuẩn điều lệ doanh nghiệp nhà nước quan trọng - Quyết định mục tiêu, nhiệm vụ, chuẩn y chiến lược, định hướng phát triển, giao những nhiệm vụ đặc biệt - Cho phép bổ sung ngành nghề hoạt động - Tổ chức kiểm tra, giám sát doanh nghiệp - Quy định tiêu chuẩn, định mức, đơn giá tiền lương
DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC
THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ TRONG TÀI CHÍNH NHÀ NƯỚC
4455 PPhhạạmm MMiinnhh TTuuấấnn ((22000077)),, QQuuaann hhệệ pphháápp llýý ggiiữữaa nnhhàà nnưướớcc vvàà ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm hhiiệệnn nnaayy,, HHọọcc vviiệệnn CChhíínnhh ttrrịị QQuuốốcc ggiiaa HHồồ CChhíí MMiinnhh..
5533
nnhhàà nnƣƣớớcc ttrroonngg mmốốii qquuaann hhệệ ggiiữữaa ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc vvàà nnhhàà nnƣƣớớcc4455
- Quyết định cấp vốn đầu tư, giao vốn - Quy định chế độ thu tiền, sử dụng vốn, giám sát việc bảo toàn, phát triển vốn - Không thay đổi hình thức sở hữu. Cho phép đa dạng hóa cơ cấu sở hữu - Quy định chế độ khấu hao, ban hành chế độ khấu hao tài sản, ưu đãi đầu tư - Phê chuẩn phương án chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp, cầm cố những tài sản quan trọng ; phê chuẩn phương án huy động vốn, góp vốn kinh doanh ; chỉ phê duyệt trong một số trường hợp nhất định
- Nhận vốn, quản lý và sử dụng vốn, đất đai, tài nguyên Nhà nước giao - Bảo toàn và phát triển vốn, huy động vốn, phát hành trái phiếu, thế chấp - Được sử dụng quỹ khấu hao, được ưu đãi đầu tư - Phân phối lợi nhuận sau thuế cho các quỹ của doanh nghiệp, người lao động và cổ đông - Chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp, cầm cố tài sản trong phạm vi thẩm quyền - Vay vốn, huy động vốn, liên doanh thực hiện các dự án đầu tư (Chữ ngạch chân là quy định đã bỏ theo Luật doanh nghiệp nhà nước 2003 ;
chữ in nghiêng là quy định mới theo Luật doanh nghiệp nhà nước 2003)
Có hai mô hình tổ chức quản lý của các công ty nhà nước đó là công
ty nhà nước có và không có Hội đồng quản trị. Theo quy định của Luật doanh
nghiệp nhà nước 1995 thì Hội đồng quản trị là cơ quan quản lý doanh nghiệp ;
nhưng theo Luật doanh nghiệp nhà nước 2003 thì Hội đồng quản trị là đại
diện trực tiếp sở hữu Nhà nước tại các Tổng công ty và các công ty có Hội
đồng quản trị. Chủ tịch Hội đồng quản trị sẽ thay mặt Hội đồng quản trị ký
nhận vốn, đất đai, tài nguyên Nhà nước đầu tư. Hội đồng quản trị ký hợp
đồng hoặc bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức và quyết định mức lương đối với
Tổng giám đốc sau khi được sự chấp thuận của người quyết định thành lập
tổng công ty. Ngoài ra Hội đồng quản trị quyết định các dự án đầu tư, góp
vốn, mua cổ phần của doanh nghiệp khác, bán tài sản có giá trị đến 50% tổng
giá trị tài sản của tổng công ty hoặc tỷ lệ khác nhỏ hơn được quy định tại điều
lệ tổng công ty. Đối với các tài sản của mình, công ty có quyền chiếm hữu, sử
dụng để kinh doanh và thực hiện các lợi ích hợp pháp từ tài sản đó. Riêng
quyền quyết định phụ thuộc vào loại hình công ty nhà nước có hay không có
5544
Hội đồng quản trị: công ty không có Hội đồng quản trị được quyết định các
dự án đầu tư, bán tài sản có giá trị đến 30% tổng giá trị tài sản hoặc một tỷ lệ
nhỏ hơn do điều lệ quy định; công ty có Hội đồng quản trị được quyết định dự
án đầu tư, bán tài sản trên các mức do chủ sở hữu quyết định.
Chính phủ tổ chức thực hiện việc phân công và phân cấp cho các tổ
chức, cá nhân thực hiện các quyền, nghĩa vụ của chủ sử hữu như các trường
hợp kể sau:
- Bộ, ủy ban nhân dân cấp tỉnh theo dõi, phân cấp của Chính phủ
thực hiện quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu đối với công ty không có Hội
đồng quản trị và thực hiện một số quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu đối với
công ty có Hội đồng quản trị.
- Bộ Tài chính thực hiện một số quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu
về quản lý tài chính.
- Hội đồng quản trị là sở hữu trực tiếp đối với công ty có Hội đồng
quản trị và công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên trực thuộc công ty.
- Tổng công ty đầu tư và kinh doanh vốn nhà nước thực hiện chức
năng đầu tư vốn vào các doanh nghiệp; thực hiện quyền chủ sở hữu đối với
phần vốn đầu tư của mình ở các doanh nghiệp khác và phần vốn của nhà nước
còn lại ở doanh nghiệp độc lập đã cổ phần hóa hoặc góp toàn bộ vốn vào công
ty liên doanh với nước ngoài; đại diện chủ sở hữu đối với các công ty trách
nhiệm hữu hạn một thành viên được chuyển đổi từ công ty nhà nước độc lập.
- Đối với phần vốn của nhà nước ở các doanh nghiệp khác thì theo
nguyên tắc: công ty nào đem vốn đi đầu tư, công ty đó là đại diện sở hữu phần
vốn đó.
- Đối với Tổng công ty đặc biệt quan trọng do Thủ tướng Chính phủ
quyết định thành lập thì các Bộ có liên quan đề nghị Thủ tướng Chính phủ bổ
nhiệm, miễn nhiệm Chủ tịch và các thành viên Hội đồng quản trị.
- Đối với các chủ sở hữu phải có nghĩa vụ đầu tư đầy đủ vốn điều
5555
lệ, tuân thủ điều lệ công ty, chịu trách nhiệm về các khoản nợ, nghĩa vụ tài
sản khác của công ty trong phạm vi số vốn nhà nước có tại công ty. Quy
định chuyển sang chế độ quản lý công ty, giao quyền quyết định đồng thời
đòi hỏi trách nhiệm cao hơn đối với đại diện trực tiếp của chủ sở hữu tại
doanh nghiệp.
2.4.2 Nhận xét
Luật doanh nghiệp nhà nước năm 2003 là một bước tiến lớn trong
việc xóa bỏ dần cơ chế chủ quản của các Bộ ngành nhà nước đối với doanh
nghiệp và tăng thêm nhiều quyền tự chủ cho doanh nghiệp:
- Doanh nghiệp nhà nước được tự chủ kinh doanh, được sử dụng
nguồn vốn, quỹ một cách linh hoạt, được khấu hao tài sản cố định, sử dụng
phần lợi nhuận sau thuế để bổ sung vốn, được tự chủ trong việc huy động vốn
đã đầu tư và không bị hạn chế mức huy động vốn miễn là tự chịu trách nhiệm
về hiệu quả sử dụng vốn và khả năng trả nợ, có cơ chế hạch toán kinh doanh
giống như các loại hình doanh nghiệp khác. Doanh nghiệp nhà nước được
quyền thay đổi cơ cấu tài sản cho phù hợp với yêu cầu sản xuất, kinh doanh;
được cầm cố, thế chấp, cho thuê, chuyển nhượng, bán tài sản thuộc quyền
quản lý và sử dụng hợp pháp của doanh nghiệp. Lần đầu tiên pháp luật thừa
nhận giá trị sử dụng đất vào vốn của công ty.
- Doanh nghiệp có quyền tự quản lý, đầu tư nhưng phải có trách
nhiệm đối với việc đầu tư không có hiệu quả hay gắn trách nhiệm với việc
kinh doanh thua lỗ, làm mất vốn. Nhà nước bắt đầu áp dụng chế độ gắn quyền
quản lý tài chính với nghĩa vụ của người quản lý doanh nghiệp. Nhà nước
cũng đã chuyển từ quản lý tài sản hiện vật sang quản lý về mặt giá trị đối với
các tài sản, quản lý nguồn vốn của doanh nghiệp trên phương diện là bảo toàn
và phát triển vốn.
- Nhà nước bãi bõ nhiều quy định hạn chế quyền tự chủ kinh
doanh như : khống chế mức, tỷ lệ chi về quảng cáo, tiếp thị, giao dịch, tiếp
5566
khách, tiền thưởng tiết kiệm chi phí, thưởng sáng kiến nâng cao năng suất ;
phê chuẩn phương án chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp, cầm cố, thanh lý
những tài sản quan trọng và quyết định góp vốn kinh doanh của doanh nghiệp
nhà nước ; quy định tổng mức dư nợ vốn vay huy động không được vượt quá
vốn điều lệ…
Tuy nhiên một số vấn đề lớn về cơ chế tài chính của doanh nghiệp
nhà nước vẫn chưa được đề cấp như cơ chế bảo toàn vốn, quyền tài sản của
doanh nghiệp, chế độ quản lý doanh thu, chi phí, cơ chế xử lý tài chính, tài
sản khi chuyển đổi sở hữu, cơ chế chia phần lợi nhuận còn lại cho người lao
động theo cống hiến và theo cổ phần chưa được cụ thể hóa. Nhà nước bổ
nhiệm, bãi nhiệm người quản lý trong doanh nghiệp tạo ra sự phụ thuộc hành
chính vào cơ quan chủ quản, cơ quan chủ quản dễ dàng can thiệp được vào
hoạt động của doanh nghiệp nhà nước.
Đồng thời cũng có sự phân biệt giữa doanh nghiệp nhà nước với các
loại hình doanh nghiệp khác khi mà doanh nghiệp nhà nước phải hoạt động
kinh doanh theo các mục tiêu kinh tế xã hội do Nhà nước đề ra với vị trí then
chốt, nòng cốt trong nền kinh tế, là chỗ dựa kinh tế, là công cụ quản lý, điều
tiết vĩ mô của Nhà nước đối với nền kinh tế nói chung một cách có hiệu lực,
có hiệu quả. Khi thực hiện các hoạt động công ích do Nhà nước trực tiếp giao
cho hoặc thông qua đấu thầu, doanh nghiệp nhà nước cũng phải hạch toán
kinh doanh trên cơ sở hợp đồng đã ký với Nhà nước như các loại hình doanh
nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác mà không thực hiện theo nguyên tắc
“thu đủ, chi đủ” trên cơ sở thực thu, thực chi như trong cơ chế kế hoạch hóa
4466hhttttpp::////vvbbqqppppll33..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//22000011__ttoo__22001100//22000055//220000551100//220000551100220000000033//llaawwddooccuummee nntt__vviieeww
5577
tập trung trước kia. 2.4.3 Nghị định số 133/2005/NĐ-CP 4466
Ngày 20/10/2005 Chính phủ đã ban hành Nghị định số
133/2005/NĐ-CP quy định về việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ của chủ
sở hữu nhà nước đối với công ty nhà nước bao gồm công ty nhà nước độc lập
và Tổng công ty nhà nước. Việc phân công, phân cấp thực hiện các quyền và
nghĩa vụ của chủ sở hữu Nhà nước như sau: Thủ tướng Chính phủ trực tiếp
thực hiện quyền chủ sở hữu hoặc ủy quyền, phân cấp cho các Bộ, ủy ban nhân
dân cấp tỉnh thành lập; một số quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu đối với
doanh nghiệp nhà nước do Thủ tướng quyết định thành lập. Quyền của chủ sở
hữu Nhà nước đối với doanh nghiệp nhà nước bao gồm:
- Quyết định thành lập mới, tổ chức lại, giải thể, chuyển đổi sở hữu
- Quyết định mục tiêu, chiến lược, kế hoạch dài hạn và ngành, nghề
kinh doanh của doanh nghiệp.
- Phê duyệt điều lệ, phê duyệt sửa đổi và bổ sung điều lệ.
- Quyết định đầu tư vốn để hình thành vốn điều lệ và điều chỉnh vốn
điều lệ.
- Quyết định việc đầu tư, góp vốn đầu tư, liên doanh, liên kết theo
phân cấp; phê duyệt chủ trương vay, cho vay, thuê, cho thuê.
- Quy định chế độ tài chính, phân phối thu nhập, trích lập và sử
dụng các quỹ.
- Quyết định bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức, khen thưởng, kỷ
luật đối với chủ tịch Hội đồng quản trị, thành viên Hội đồng quản trị, tổng
giám đốc hoặc giám đốc doanh nghiệp nhà nước.
- Quy định chế độ tiền lương, tiền thưởng; quyết định mức lương,
phụ cấp lương đối với chủ tịch Hội đồng quản trị, thành viên Hội đồng quản
trị, tổng giám đốc hoặc giám đốc doanh nghiệp nhà nước.
- Quy định chế độ đấu thầu, đặt hàng hoặc giao nhiệm vụ thực hiện
5588
nhiệm vụ sản xuất, cung ứng các sản phẩm và dịch vụ công ích.
- Tổ chức kiểm tra, giám sát việc thực hiện mục tiêu, nhiệm vụ, thực
hiện các quyết định của chủ sở hữu và đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh
nghiệp.
III. THỰC TRẠNG ÁP DỤNG CHẾ ĐỘ CHỦ QUẢN, TỪNG BƢỚC
TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ HỮU RA KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH
NGHIỆP ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC TRONG MỘT SỐ
NGÀNH.
11.. NNộộii dduunngg cchhếế đđộộ cchhủủ qquuảảnn ccủủaa ccơơ qquuaann qquuảảnn llýý nnhhàà nnƣƣớớcc đđốốii vvớớii ccáácc
ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnƣƣớớcc..
1.1 Luật tổ chức Chính phủ ngày 25/12/2001 47 và Nghị định số 86/2002/NĐ-CP ngày 05/11/2002 48
Ngày 25/12/2001 Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam đã thông qua Luật tổ chức Chính phủ để quy định về tổ chức bộ máy và
nhiệm vụ lãnh đạo kinh tế của Chính phủ. Để triển khai thực hiện các quy
định của luật này, ngày 05/11/2002 Chính phủ đã có nghị định số
86/2002/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ của Bộ và cơ quan ngang Bộ
thuộc Chính phủ. Các văn bản pháp quy này là cơ sở cho việc xác định nhiệm
vụ cho từng Bộ, ngành trong việc thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước tại
mỗi doanh nghiệp. Chính phủ có nhiệm vụ là thống nhất quản lý việc xây
dựng, phát triển nền kinh tế quốc dân. Các nhiệm vụ trọng tâm, then chốt của
công tác quản lý nền kinh tế đó là: (1) Quản lý nền kinh tế quốc dân; (2)
Quyết định chính sách công nghiệp hóa, hiện đại hóa: (3) Xây dựng dự án
4477hhttttpp::////llaawwss..ddoonnggnnaaii..ggoovv..vvnn//22000011__ttoo__22001100//22000011//220000111122//220000111122225500000022//llaawwddooccuummeenntt__vviiee ww 4488hhttttpp::////vvbbqqppppll33..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//22000011__ttoo__22001100//22000022//220000221111//220000221111005500000011//llaawwddooccuummee nntt__vviieeww
5599
chiến lược hoặc quy hoạch phát triển; (4) Lập dự toán ngân sách nhà nước;
(5) Quyết định chính sách về tài chính tiền tệ và tiền lương; (6) Quản lý tài
sản thuộc sở hữu toàn dân; (7) Bảo vệ môi trường; (8) Họat động kinh tế đối
ngoại.
Nghị định 86/2002/NĐ-CP còn quy định rõ chức năng, nhiệm vụ
của Bộ, các cơ quan ngang Bộ là đại diện chủ sở hữu phần vốn của Nhà nước
tại các doanh nghiệp nhà nước. Các doanh nghiệp nhà nước ở nước ta đang
được đặt dưới sự quản lý trực tiếp của rất nhiều cơ quan chủ quản như là Thủ
tướng, các Bộ và cơ quan ngang Bộ, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực
thuộc Trung ương. Dựa theo các quy định của Luật tổ chức Chính phủ ngày
25/12/2001 về tổ chức bộ máy và nhiệm vụ lãnh đạo kinh tế của Chính phủ và
nghị định số 86/2002/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ của Bộ và cơ
quan ngang Bộ thuộc Chính phủ, Chính phủ đã ban hành nghị định riêng đối
với từng Bộ quản lý ngành và đối với từng doanh nghiệp nhà nước có vị trí,
vai trò quan trọng trong nền kinh tế (các Tổng công ty 91). Mỗi Bộ quản lý
ngành có nhiệm vụ, tổ chức bộ máy được quy định bởi từng Nghị định riêng
biệt nhưng có một điểm chung đó là đại diện chủ sở hữu tại doanh nghiệp có
vốn nhà nước; mỗi Tổng công ty 91 được quy định nhiệm vụ phù hợp với đặc
điểm sản xuất kinh doanh cũng như lịch sử phát triển của đơn vị đó.
Chế độ chủ quản đã tạo ra và duy trì sự can thiệp trực tiếp của các
cơ quan hành chính nhà nước vào hoạt động sản xuất kinh doanh của các xí
nghiệp quốc doanh. Điều này đã dẫn đến hai vấn đề đó là: (1) Các cơ quan
hành chính nhà nước mà cụ thể là cơ quan trực tiếp quản lý các xí nghiệp
quốc doanh đã tập trung vào giải quyết các sự vụ cho doanh nghiệp mà không
chú trọng đến vai trò, chức năng quản lý nhà nước của mình; (2) Các doanh
nghiệp nhà nước đã không chủ động để thực hiện các nhiệm vụ sản xuất kinh
doanh của doanh nghiệp mình. Để khắc phục những nhược điểm này đã có
nhiều những thay đổi trong việc quản lý các doanh nghiệp nhà nước theo
6600
hướng tăng quyền tự chủ sản xuất kinh doanh cho các doanh nghiệp, giảm
dần sự can thiệp của các Bộ quản lý ngành vào hoạt động của doanh nghiệp.
Việc sắp xếp, đổi mới và phát triển nhiều loại hình doanh nghiệp nhà nước
cũng là một trong những cách thức thực hiện để nhằm tách biệt rõ hơn nữa vai
trò của chủ sở hữu với người quản lý kinh doanh doanh nghiệp.
Hình 5: Sơ đồ tổ chức quản lý hành chính nhà nƣớc đối với doanh nghiệp
nhà nƣớc
Hiện nay Chính phủ vẫn đang tích cực cơ cấu lại, bộ máy quản lý
hành chính gọn nhẹ đi rất nhiều, giảm các Bộ kinh tế chuyên ngành và hình
thành các Bộ kinh tế tổng hợp. Bộ Kinh tế tổng hợp thực hiện chức năng điều
hành vĩ mô, Bộ Quản lý ngành thực hiện công tác là đại diện chủ sở hữu nhà
nước tại doanh nghiệp, có Bộ thực hiện cả hai chức năng quản lý ngành và
4499 hhttttpp::////vvbbqqppppll..mmoojj..ggoovv..vvnn//llaaww//vvii//11999911__ttoo__22000000//11999955//119999550088//119999550088227700000011
6611
tổng hợp (ví dụ Bộ Công Thương). 1.2 Nghị định số 39/CP quy định về Điều lệ mẫu Tổng công ty nhà nước 4499.
Nhằm cụ thể hóa quyền quản trị doanh nghiệp của các doanh nghiệp
nhà nước. Chính phủ đã ban hành nghị định số 39/CP về việc xây dựng Điều
lệ hoạt động và mô hình tổ chức, hoạt động của các Tổng công ty nhà nước.
Theo quy định của nghị định các Tổng công ty có quyền “xây dựng chiến
lược phát triển, kế hoạch 5 năm và hàng năm phù hợp với nhiệm vụ Nhà nước
giao và nhu cầu của thị trường”. Hội đồng quản trị của các Tổng công ty với
tư cách là đại diện trực tiếp của chủ sở hữu, có quyền và nghĩa vụ là “thông
qua đề nghị của tổng giám đốc để trình thủ trưởng cơ quan quyết định thành
lập, phê duyệt chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển dài hạn, kế hoạch 5
năm của tổng công ty”. Nghị định 39/CP đã đưa ra các quy định đối với các
vấn đề liên quan đến chiến lược, tới việc đầu tư lớn, liên doanh với nước
ngoài hay hệ thống định mức, tiêu chuẩn kinh tế kỹ thuật của của toàn tổng
công ty.
Theo quy định của Nghị định 39/CP thì Hội đồng quản trị của Tổng
công ty phải xin ý kiến của các cơ quan quản lý nhà nước. Như vậy chính việc
xin ý kiến này đã tạo điều kiện cho sự can thiệp trực tiếp của cơ quan quản lý
nhà nước vào hoạt động quản trị doanh nghiệp của các Tổng công ty. Các cơ
quan quản lý nhà nước can thiệp hành chính trực tiếp vào họat động sản xuất
kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước nhưng lại không chịu trách nhiệm đối
với các quyết định hành chính của mình, không có quy định ràng buộc trách
nhiệm của các cơ quan quản lý này đối với những quyết định gây tổn hại cho
doanh nghiệp.
22.. BBộộ CCôônngg tthhƣƣơơnngg
Bộ Công thương là một Bộ mới được thành lập từ Quốc hội khóa
5500 hhttttpp::////wwwwww..mmooii..ggoovv..vvnn//LLDDooccuummeenntt//DDeettaaiill..aasspp??iidd==22333311&&LLff==11
6622
XII trên cơ sở sát nhập Bộ Công nghiệp và Bộ Thương mại. Ngày 27/12/2007 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 189/2007/NĐ-CP 5500 qui định chức năng,
nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Bộ Công Thương. Nghị định đã
quy định Bộ Công thương thực hiện chức năng đại diện chủ sở hữu phần vốn
của Nhà nước tại các doanh nghiệp có vốn Nhà nước trong các ngành công
nghiệp và thương mại bao gồm các ngành và lĩnh vực: cơ khí, luyện kim,
điện, năng lượng mới, năng lượng tái tạo, dầu khí, hóa chất, vật liệu nổ công
nghiệp, công nghiệp khai thác mỏ và chế biến khoáng sản, công nghiệp tiêu
dùng, công nghiệp thực phẩm và công nghiệp chế biến khác, lưu thông hàng
hóa trong nước; xuất nhập khẩu, quản lý thị trường, xúc tiến thương mại,
thương mại điện tử, dịch vụ thương mại, hội nhập kinh tế – thương mại quốc
tế, quản lý cạnh tranh, kiểm soát độc quyền, áp dụng các biện pháp tự vệ,
chống bán phá giá, chống trợ cấp, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng; quản lý
Nhà nước các dịch vụ công trong các ngành, lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý
nhà nước của Bộ.
Bộ Công thương thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn như: (1) Trình
Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ các dự án luật, pháp lệnh và các dự thảo văn
bản quy phạm pháp luật của Chính phủ, Bộ; (2) Qui hoạch phát triển, kế
hoạch dài hạn, 5 năm và hàng năm; (3) Chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra và chịu
trách nhiệm thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật, chiến lược, quy
hoạch, kế hoạch đã được duyệt thuộc phạm vi quản lý của Bộ; (4) Chủ trì,
thẩm định hoặc phê duyệt các dự án đầu tư trong ngành công nghiệp mà thuộc
phạm vi quản lý của Bộ… Các Vụ chuyên môn như kế hoạch và đầu tư, tài
chính kế toán, hợp tác quốc tế… là cơ quan chức năng giúp Bộ thực hiện công
tác quản lý nhà nước đối với các ngành công nghiệp. Trong từng lĩnh vực, Bộ
Công thương thực hiện chức năng quản lý nhà nước đối với các doanh nghiệp
như sau:
- Trong lĩnh vực tài chính kế toán: Tham gia với Bộ Tài chính
trong việc giao vốn và các nguồn lực cho các Tổng công ty, đánh giá tài sản
6633
của các doanh nghiệp khi tiến hành thanh lý, nhượng bán…; có ý kiến về giá
đối với một số mặt hàng mà Nhà nước quản lý như mặt hàng điện, phân
bón…
- Trong lĩnh vực hợp tác quốc tế: Chỉ đạo, theo dõi, kiểm tra các
Tổng công ty trong việc triển khai thực hiện các chương trình hợp tác kinh tế
với nước ngoài mà Chính phủ đã ký kết; chủ trì hướng dẫn chủ đầu tư trong
việc tiến hành đàm phán, ký kết hợp đồng liên doanh với nước ngoài; xem xét
việc đi công tác nước ngoài của các thành viên Hội đồng quản trị, Tổng giám
đốc các Tổng công ty.
- Trong lĩnh vực tổ chức cán bộ – lao động tiền lương - đào tạo
nhân lực: thẩm định các đề án thành lập, điều lệ tổ chức hoạt động của Tổng
công ty; xây dựng đề án trình Chính phủ về việc thành lập doanh nghiệp,
quyết định thành lập doanh nghiệp sau khi có ý kiến của Chính phủ; tham gia
xét duyệt việc thành lập, giải thể các doanh nghiệp, đơn vị thuộc các tổng
công ty; trình Chính phủ xem xét quyết định bổ nhiệm, miễn nhiệm, khen
thưởng, kỷ luật…các thành viên Hội đồng quản trị, Tổng giám đốc các Tổng
công ty; tham gia quản lý tiền lương ở các doanh nghiệp trong Tổng công ty
cùng các Bộ khác.
- Trong công tác thanh tra: Thanh tra việc thực hiện chính sách
pháp luật của các doanh nghiệp trong các Tổng công ty; giải quyết khiếu nại,
tố cáo thuộc thẩm quyền của các Bộ đối với doanh nghiệp trong Tổng công
ty; hướng dẫn, kiểm tra Tổng công ty thực hiện các quyết định của Nhà nước
về công tác thanh tra và xem xét giải quyết các khiếu nại, tố cáo…
33.. BBộộ GGiiaaoo tthhôônngg vvậậnn ttảảii
Ngày 04/04/2003 Chính phủ đã ban hành nghị định số 34/2003/NĐ-CP 5511 quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ
5511 hhttttpp::////wwwwww..nneeaa..ggoovv..vvnn//lluuaatt//ttooaannvvaann//NNgghhiiddiinnhh__3344--0033__NNDD--CCPP..hhttmm
6644
chức của Bộ Giao thông vận tải. Theo quy định của Nghị định thì Bộ Giao
thông vận tải có nhiệm vụ quản lý nhà nước trong các lĩnh vực quy hoạch và
định hướng chiến lược phát triển ngành vận tải, hạ tầng kỹ thuật giao thông;
với các doanh nghiệp trực thuộc là phê duyệt định hướng kế hoạch sản xuất
kinh doanh 5 năm, 10 năm; tình hình thực hiện kế hoạch quý, 6 tháng, năm,
chú trọng kế hoạch đầu tư xây dựng cơ bản; kết quả sản xuất kinh doanh đặc
biệt là công nợ, lãi lỗ và cơ cấu lại doanh nghiệp; quyết định mô hình tổ chức
(như chia tách, thành lập mới đơn vị thành viên) của các đơn vị, bổ nhiệm Hội
đồng quản trị, Tổng giám đốc; xác định giá trị doanh nghiệp, quyết định
chuyển doanh nghiệp nhà nước thành công ty cổ phần.
Theo quy định của Nghị định số 86/2002/NĐ-CP thì Bộ Giao
thông vận tải thực hiện đại diện chủ sở hữu phần vốn của nhà nước tại hơn
300 doanh nghiệp thuộc Bộ và tại 4 Tổng công ty 91 đó là đường sắt, công
nghiệp tầu thủy, hàng hải và hàng không. Vai trò đại diện chủ sở hữu thể hiện
ở việc: (1) Quyết định mô hình tổ chức như việc chia tách, sáp nhập của các
doanh nghiệp thành viên Tổng công ty; (2) Bổ nhiệm, miễn nhiệm Tổng giám
đốc, Giám đốc…; (3) Phê duyệt điều lệ tổ chức, quy chế tài chính; (4) Thông
qua kế hoạch sản xuất hàng năm, trung và dài hạn; (5) Cho phép chủ tịch Hội
đồng quản trị và Tổng giám đốc đi công tác nước ngoài… Các Vụ thuộc Bộ
Giao thông vận tải như Vụ kinh tế tài chính thừa ủy quyền của Bộ theo dõi
tình hình tài chính của các doanh nghiệp, xác định giá trị doanh nghiệp khi cổ
phần hóa và chuyển đổi sở hữu, thẩm định tính khả thi của các dự án đầu tư
thuộc thẩm quyền của Bộ; Vụ kế hoạch đầu tư lập kế hoạch đầu tư hàng năm
sử dụng nguồn vốn ngân sách cho hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông, theo dõi
tình hình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp…; Vụ tổ chức cán bộ
theo dõi tình hình chuyển đổi, cơ cấu lại doanh nghiệp, công tác tổ chức cán
bộ theo phân cấp…
Bộ Giao thông vận tải cũng như các Bộ quản lý nhà nước khác về
6655
từng lĩnh vực phê duyệt Điều lệ tổ chức và họat động của các doanh nghiệp
nhà nước bao gồm nhập, tách, thành lập mới, góp vốn thành lập công ty cổ
phần, góp vốn liên doanh liên kết; mô hình tổ chức, bộ máy… Các quyết định
về mô hình tổ chức, bộ máy và cán bộ quản trị doanh nghiệp cơ bản là đáp
ứng yêu cầu phát triển doanh nghiệp, làm cho bộ máy doanh nghiệp ngày
càng tinh gọn hơn đồng thời chất lượng được nâng cao hơn. 44.. NNggàànnhh DDầầuu kkhhíí VViiệệtt NNaamm 52
Ngay sau khi thống nhất đất nước, ngày 09/08/1975 Ban Chấp
hành Trung ương Đảng Cộng Sản Việt Nam ra nghị quyết số 224/NQTW về
việc triển khai thăm dò dầu khí trên cả nước. Tiếp đó ngày 03/09/1975 Chính
phủ đã ban hành nghị định số 170/CP thành lập Tổng cục Dầu mỏ và Khí đốt
Việt Nam trên cơ sở hợp nhất Liên đoàn Địa chất 36 và một bộ phận thuộc
Tổng cục Hóa chất. Tổng cục Dầu mỏ và Khí đốt Việt Nam được tổ chức và
hoạt động như một cơ quan ngang Bộ, đánh dấu một giai đoạn phát triển mới
của ngành Dầu khí Việt Nam.
Ngày 09/09/1997 Chính phủ ra quyết định số 215/CP thành lập
Công ty Dầu mỏ và Khí đốt Việt Nam, gọi tắt là Petrovietnam, trực thuộc
Tổng cục Dầu mỏ và Khí đốt Việt Nam. Ngày 06/07/1990 Chủ tịch Hội đồng
Bộ trưởng (nay là Thủ tướng Chính phủ) ban hành quyết định số 250/HĐBT
thành lập Tổng công ty Dầu mỏ và Khí đốt Việt Nam trực thuộc Bộ Công
nghiệp nặng trên cơ sở hợp nhất các tổ chức làm công tác dầu khí thuộc Tổng
cục Dầu khí, Công ty xuất nhập khẩu dầu khí (Petechim), Tổng công ty xăng
dầu (Petrolimex) và Công ty Dầu hỏa thuộc Bộ Thương nghiệp. Ngày
14/04/1992 Chính phủ ra quyết định số 125/HĐBT về việc đặt Tổng công ty
Dầu mỏ và Khí đốt Việt Nam trực thuộc Hội đồng Bộ trưởng. Ngày
5522 hhttttpp::////wwwwww..ppvvnn..vvnn//??ppoorrttaall==nneewwss&&ppaaggee==ddeettaaiill&&ccaatteeggoorryy__iidd==77&&iidd==338888 hhttttpp::////vvii..wwiikkiippeeddiiaa..oorrgg//wwiikkii//TT%%EE11%%BBAA%%AADDpp__%%CC44%%9911oo%%CC33%%AA00nn__DD%%EE11%%BBAA%%AA77uu __kkhh%%CC33%%AADD__QQuu%%EE11%%BBBB%%9911cc__ggiiaa__VVii%%EE11%%BBBB%%8877tt__NNaamm
6666
04/02/1993 Chính phủ ban hành nghị định số 09/CP đặt Tổng công ty Dầu mỏ
và Khí đốt Việt Nam trực thuộc Chính phủ, chịu sự chỉ đạo trực tiếp của Thủ
tướng Chính phủ, thực hiện các nhiệm vụ quản lý nhà nước về dầu khí. Ngày
29/05/1995 Chính phủ ban hành Nghị định số 37/CP về tổ chức Tổng công ty
Dầu khí Việt Nam, quy định thôi không đặt Tổng công ty Dầu mỏ và Khí đốt
Việt Nam trực thuộc Chính phủ, thực hiện các nhiệm vụ quản lý nhà nước về
dầu khí và quyết định số 330/TTg về việc thành lập Tổng công ty Dầu mỏ và
Khí đốt Việt Nam có tên giao dịch quốc tế là Vietnam Oil and Gas
Corporation.
Ngày 30/05/1995 Chính phủ ban hành nghị định số 38/CP về việc
phê chuẩn điều lệ tổ chức và họat động của Tổng công ty Dầu khí Việt Nam
quy định Tổng công ty Dầu khí Việt Nam là Tổng công ty nhà nước do Thủ
tướng Chính phủ quyết định thành lập, chịu sự quản lý nhà nước của các Bộ,
cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, ủy ban nhân dân Tỉnh, Thành
phố trực thuộc Trung ương với tư cách là cơ quan quản lý nhà nước; đồng
thời cũng chịu sự quản lý của các cơ quan này với tư cách là cơ quan thực
hiện quyền của chủ sở hữu đối với doanh nghiệp nhà nước theo quy định của
Luật doanh nghiệp nhà nước. Ngày 29/08/2006 Thủ tướng Chính phủ ban
hành quyết định số 199/2006/QĐ-TTg thành lập công ty mẹ – Tập đoàn Dầu
khí Việt Nam, tên giao dịch quốc tế là Vietnam Oil and Gas Group gọi tắt là
Petrovietnam (PVN) và tại quyết định số 198/2006/QĐ-TTg Thủ tướng Chính
phủ phê duyệt đề án thành lập Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam, tên giao
6677
dịch quốc tế là Vietnam National Oil and Gas Group.
Hình 6: Sơ đồ mô hình quản lý nhà nƣớc đối với Tập đoàn Dầu khí.
Cách thức quản lý nhà nước đối với Tập đoàn Dầu khí có điểm
khác so với các Tổng công ty nhà nước khác đó là Tập đoàn Dầu khí không
có Bộ chủ quản mà chịu sự chỉ đạo trực tiếp của Chính phủ, các vấn đề có liên
quan đều trình trực tiếp Thủ tướng Chính phủ giải quyết mà không thông qua
ý kiến của Bộ quản lý ngành. Với cách thức quản lý như thế này có ưu điểm
là mọi quyết định đều được xử lý một cách nhanh chóng, kịp thời, tạo điều
kiện thuận lợi cho sản xuất kinh doanh cũng như các quyết định đầu tư của
công ty. Tuy nhiên với cách thức quản lý này cũng có nhược điểm là không
có Bộ quản lý ngành để xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ các chiến lược,
quy hoạch, phát triển, các kế hoạch dài hạn, 5 năm và hàng năm; chỉ đạo và
hướng dẫn thực hiện, kiểm tra thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật,
chiến lược, quy hoạch, kế hoạch đã được duyệt; thẩm định, phê duyệt các dự
án đầu tư trước khi trình Thủ tướng Chính phủ…
Bộ Công thương đã không thực hiện được các chức năng về việc:
trình Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ chiến lược, quy hoạch phát triển tổng
thể, quy hoạch vùng, lãnh thổ, quy hoạch ngành; kế hoạch dài hạn và hàng
năm… với ngành dầu khí. Các chiến lược phát triển của ngành dầu khí Việt
Nam đến năm 2010, hay định hướng phát triển đến năm 2020, kế hoạch 5
năm…do Tập đoàn trực tiếp trình lên Thủ tướng Chính phủ; được tiến hành
các hoạt động dầu khí trên toàn bộ lãnh thổ, lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế,
thềm lục địa và hải đảo thuộc chủ quyền nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
6688
Việt Nam và được tiến hành các hoạt động dầu khí ở nước ngoài khi Chính
phủ cho phép. Mọi họat động tìm kiếm, thăm dò, khai thác dầu khí của các tổ
chức, cá nhân khác tại Việt Nam chỉ được tiến hành trên cơ sở ký hợp đồng
với Tập đoàn Dầu khí Việt Nam.
55.. NNggàànnhh HHàànngg kkhhôônngg VViiệệtt NNaamm
Bộ Giao thông vận tải là Bộ quản lý ngành đối với Tổng công ty
Hàng không Việt Nam còn các Bộ khác thì giám sát họat động của của Tổng
công ty theo các lĩnh vực chuyên ngành như về công tác kế hoạch đầu tư,
chính sách lao động và đơn giá tiền lương, quản lý vốn và chính sách tài
chính, các chính sách và công tác cán bộ… Lịch sử ngành Hàng không dân
dụng Việt Nam bắt đầu từ ngày 15/01/1956 khi Thủ tướng Chính phủ Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa ký Nghị định số 666/TTg thành lập Cục Hàng không
Dân dụng Việt Nam. Tháng 4/1993 Hãng Hàng không Quốc gia Việt Nam
(tên giao dịch là Vietnam Airlines) được thành lập và là doanh nghiệp nhà
nước trực thuộc Cục Hàng không Dân dụng Việt Nam. Ngày 27/05/1996 Thủ
tướng Chính phủ Việt Nam ký quyết định thành lập Tổng công ty Hàng
không Việt Nam là Tổng công ty nhà nước có quy mô lớn, lấy hãng Hàng
không quốc gia làm nòng cốt và bao gồm các đơn vị thành viên là doanh
nghiệp hạch toán độc lập, doanh nghiệp hạch toán phụ thuộc.
Tổng công ty được thực hiện kinh doanh dịch vụ về vận tải hàng
không đối với hành khách, hàng hóa ở trong nước và nước ngoài theo các kế
hoạch và chính sách phát triển ngành Hàng không dân dụng của nhà nước ta;
cung ứng các dịch vụ thương mại kỹ thuật Hàng không; xây dựng kế hoạch
phát triển, tạo nguồn vốn; kinh doanh xuất nhập khẩu các vật tư thiết bị,
nguyên nhiên liệu cho ngành Hàng không; liên doanh, liên kết với các tổ chức
kinh tế trong và ngoài nước và kinh doanh các ngành nghề khác theo quy định
của pháp luật.
Tổng công ty có quyền quản lý, sử dụng vốn, đất đai, tài nguyên và
6699
các nguồn lực khác của Nhà nước giao để thực hiện được các mục tiêu, các
nhiệm vụ đã được Nhà nước giao. Tổng công ty có quyền thuê và cho thuê tàu
bay dân dụng, thay thế, thế chấp, chuyển nhượng, cầm cố tài sản thuộc quyền
quản lý của Tổng công ty trừ những thiết bị, nhà xưởng và các công trình
quan trọng theo quy định của Chính phủ thì phải được cơ quan quản lý Nhà
nước cho phép dựa trên nguyên tắc bảo toàn và phát triển vốn của Nhà nước.
Tổng công ty cũng có quyền tổ chức quản lý, tổ chức họat động
kinh doanh trong phạm vi cả nước và quốc tế; tổ chức kinh doanh vận tải
Hàng không dân dụng, cung ứng các dịch vụ về vận tải Hàng không trên lãnh
thổ Việt Nam và ở nước ngoài; tổ chức bộ máy quản lý, tổ chức kinh doanh
phù hợp với mục tiêu, nhiệm vụ Nhà nước giao. Có quyền quyết định khung
giá hay giá mua, giá bán vật tư, nguyên liệu, sản phẩm, các dịch vụ chủ yếu;
xây dựng và áp dụng các định mức lao động; phân cấp việc tuyển chọn, thuê
mướn, bố trí sử dụng, đào tạo lao động, lựa chọn hình thức trả lương, thưởng
và các quyền khác của người sử dụng lao động theo quy định của pháp luật;
được quyết định mức lương, thưởng cho người lao động trên cơ sở đơn giá
tiền lương trên đơn vị sản phẩm, chi phí dịch vụ và hiệu quả hoạt động của
công ty. Trong lĩnh vực tài chính thì Tổng công ty có quyền sử dụng vốn và
các quỹ của Tổng công ty để phục vụ kịp thời các nhu cầu kinh doanh theo
nguyên tắc bảo đảm và có hiệu quả.
Theo điều lệ của mình, Tổng công ty Hàng không có thể chủ động
xử lý được hầu hết các vấn đề của mình trong sản xuất kinh doanh nhưng trên
thực tế có rất nhiều vấn đề mặc dù thuộc thẩm quyền của Ban lãnh đạo công
ty song công ty vẫn phải báo cáo, xin ý kiến chỉ đạo của các cấp trên chủ quản
như là Thủ tướng Chính phủ, Bộ Giao thông vận tải, Bộ Kế hoạch đầu tư…
Thêm một điểm nữa là ngành Hàng không dân dụng có đặc thù là những yêu
cầu rất khắt khe về phục vụ và an toàn trong khai thác nên bất kỳ sự chậm trễ,
7700
sai sót nào trong việc xử lý và các quyết định của cơ quan chủ quản đều có
thể dẫn đến những tổn thất rất lớn cho Tổng công ty như lịch bay, chi phí thuê
máy bay, tổ lái…ảnh hưởng đến uy tín, thương hiệu của đơn vị.
IV MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ THỰC TRẠNG CỦA VIỆC TÁCH
QUYỀN CHỦ SỞ HỮU VỚI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP
TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC
11.. MMộộtt ssốố ƣƣuu đđiiểểmm..
Qua nhiều năm thực hiện chủ trương đổi mới tổ chức, cơ chế quản
lý doanh nghiệp nhà nước, quyền tự chủ sản xuất kinh doanh của các doanh
nghiệp nhà nước đã có rất nhiều thay đổi theo hướng là tăng cường hơn sự tự
chủ, tự chịu trách nhiệm, hợp tác và cạnh tranh bình đẳng đối với các doanh
nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác. Quá trình tách quyền chủ sở hữu và
quyền quản trị doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà nước ở nước ta có
một số ưu điểm:
- Xác định rõ hơn quyền quản lý nhà nước, quyền của chủ sở hữu
và quyền của các cơ quan đại diện trực tiếp của chủ sở hữu (là Hội đồng quản
trị hoặc Giám đốc đối với những doanh nghiệp nhà nước không có Hội đồng
quản trị) tại doanh nghiệp đó; hạn chế dần từng bước sự can thiệp hành chính
trực tiếp vào sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước.
- Đã mở rộng và từng bước tăng cường quyền tự chủ của doanh
nghiệp nhà nước trong phân cấp đầu tư; thu hút được các nguồn vốn trên thị
trường theo quy định của pháp luật; chủ động trong việc sản xuất kinh doanh
những sản phẩm theo yêu cầu của thị trường trong nước và ngoài nước; tuyển
dụng nguồn nhân lực, trả lương người lao động theo các chính sách của công
ty mà không trái với quy định của pháp luật.
- Các doanh nghiệp cũng đã dần định rõ được nhiệm vụ của quản
trị doanh nghiệp, có những thay đổi về công nghệ và quản lý, tạo ra những
7711
động lực để thúc đẩy việc cải tiến tổ chức sản xuất, quản lý; nâng cao hiệu
quả kinh doanh, đẩy mạnh năng lực cạnh tranh và khả năng hội nhập của
mình.
- Các doanh nghiệp nhà nước cũng đã chủ động tham gia với các
cơ quan quản lý nhà nước trong việc xây dựng chiến lược và quy hoạch phát
triển ngành, xây dựng các bước đi trong quá trình hội nhập thị trường thế giới,
phát huy không khí dân chủ trong các doanh nghiệp nhà nước và tạo động lực
cho sự sáng tạo trong doanh nghiệp.
22.. MMộộtt ssốố nnhhƣƣợợcc đđiiểểmm..
2.1 Chế độ hành chính chủ quản và sự quản lý lỏng lẻo phần vốn của nhà
nước tại các doanh nghiệp
Chế độ hành chính chủ quản mặc dù đã phát huy tác dụng tích cực
trong cơ chế cũ nhưng đến nay đã trở thành một trở ngại. Sự tồn tại của cơ
chế chủ quản dẫn đến hạn chế quyền chủ động và tính tự chịu trách nhiệm của
các doanh nghiệp nhà nước. Cơ chế hành chính chủ quản là căn nguyên để
các cơ quan chủ quản can thiệp trực tiếp vào hoạt động kinh doanh của doanh
nghiệp nhà nước, không tập trung vào giám sát, kiểm tra việc thực hiện quyền
sở hữu, buông lỏng các hoạt động về quản lý nhà nước. Mỗi cơ quan hành
chính chủ quản không phải là cơ quan chuyên nghiệp quản lý đầu tư nhưng lại
được giao các quyền khác nhau và mức độ khác nhau về việc thực hiện quyền
sở hữu tài sản và vốn tại doanh nghiệp nhà nước.
Nhà nước không thực hiện được đầy đủ quyền sở hữu nhà nước,
không thể kiểm soát được tình hình sử dụng, bảo toàn và phát triển vốn nhà
nước tại các doanh nghiệp nhà nước, càng không có biện pháp đúng đắn, đầy
đủ và kịp thời đối với nguồn vốn này dẫn đến việc sử dụng vốn và tài sản kém
hiệu quả, gây ra lãng phí. Trách nhiệm của cơ quản chủ quản và Bộ Tài chính
không rõ ràng đối với việc thực hiện quyền sở hữu cũng như hoạt động kém
hiệu quả của doanh nghiệp nhà nước nên không xác định rõ được chủ thể nào
7722
là người chịu trách nhiệm. Vốn và tài sản của nhà nước tại các doanh nghiệp
nhà nước không được kiểm kê, kiểm soát, hạch toán đầy đủ dẫn đến việc sử
dụng lãng phí, có hiện tượng tham ô, chia chác nhau.
Ngoài ra còn có thể nhận thấy một số những hạn chế sau của chế
độ chủ quản: doanh nghiệp nhà nước phải báo cáo quá nhiều về cùng một vấn
đề như kết quả sản xuất kinh doanh, lao động, tiền lương…cho các Bộ ngành
khác nhau; các Bộ chủ quản vẫn còn quyết định nhiều dự án mà thực chất là
chức năng điều hành sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước; các
Tổng công ty phải lấy ý kiến của các Bộ quản lý ngành và các Bộ tổng hợp
trước khi trình Thủ tướng Chính phủ nên rất dễ dẫn đến chậm trễ trong thời
gian sản xuất kinh doanh…
2.2 Vấn đề sở hữu và vấn đề quyền tự chủ
* Vấn đề sở hữu:
Cơ chế trách nhiệm và quyền chủ động của cán bộ quản lý doanh
nghiệp nhà nước chưa rõ ràng, Tình trạng thất thoát vốn nhà nước mà không
thể quy trách nhiệm cụ thể cho cá nhân, cơ quan nào đã làm cho doanh nghiệp
nhà nước trở thành đầu mối cho tài sản nhà nước thất thoát. Khu vực doanh
nghiệp nhà nước thu hút được đầu tư mạnh song quá trình đầu tư cũng còn
nhiều lãng phí do sự thiếu hiểu biết, thiếu thông tin thị trường…
Chưa tách bạch rõ giữa chức năng quyền sở hữu với chức năng
khác của nhà nước dẫn đến chức năng quyền sở hữu dễ bị coi nhẹ. Chưa có cơ
chế kiểm tra, giám sát đối với việc thực hiện quyền sở hữu của các cơ quan
công quyền khiến cho các cơ quan này thiếu trách nhiệm trong chức năng
thực hiện quyền sở hữu nhưng lại tích cực can thiệp làm hạn chế quyền tự chủ
của các doanh nghiệp nhà nước. Cơ chế thực hiện quyền và nội dung thực
hiện quyền sở hữu quá chú trọng đến thực hiện chức năng quản lý, ban hành
và thực thi pháp luật hơn là thực hiện quyền sở hữu để đảm bảo gia tăng giá
trị của tài sản thuộc quyền sở hữu nhà nước.
7733
* Vấn đề quyền tự chủ:
Tình trạng bao cấp cho doanh nghiệp nhà nước kinh doanh vẫn
chưa xóa bỏ hoàn toàn. Doanh nghiệp nhà nước không tích cực phát huy thế
mạnh của mình mà ít nhiều nghiêng về việc quan hệ tốt với cấp trên để tận
dụng bao cấp. Theo bảng xếp hạng của Bộ Tài chính năm 2008, trong số các
doanh nghiệp nhà nước chỉ có 44,4% doanh nghiệp xếp loại A; 39,5% doanh
nghiệp xếp loại B; 16,1% doanh nghiệp xếp loại C; và có tới 19,5% doanh
nghiệp thu lỗ.
Hội đồng quản trị vẫn phải báo cáo qua nhiều cấp mới thực hiện
được quyền chủ tài sản doanh nghiệp. Vai trò, quyền hạn và trách nhiệm của
Hội đồng quản trị với tư cách là đại diện trực tiếp chủ sở hữu của doanh
nghiệp nhà nước chưa được quy định rõ ràng, cụ thể:
- Các doanh nghiệp không được tự chủ trong việc phân bổ lỗ, lãi,
lợi nhuận thu được từ hoạt động sản xuất kinh doanh hoặc trong quá trình đầu
tư mới.
- Các Tổng công ty không có khả năng điều chỉnh vốn từ các đơn
vị lãi ít sang các đơn vị lãi nhiều, không được tự quyết định mức khấu hao tài
sản cố định của mình.
- Trách nhiệm về hành chính, kinh tế của Hội đồng quản trị, Tổng
giám đốc không được quy định cụ thể trong các văn bản pháp luật. Nhiều
doanh nghiệp nhà nước không có Hội đồng quản trị thì không rõ được cơ
quan nào sẽ là đại diện trực tiếp chủ sở hữu.
- Hầu như các quy định tạo quyền tự chủ cho doanh nghiệp nhà
nước chỉ được thực hiện sau khi có sự đồng ý, chấp thuận của cơ quan chủ
quản. Cùng với đó là các quy chế hoạt động của cá tổ chức chính trị, đoàn thể
làm doanh nghiệp bị hạn chế về quyền tự chủ sản xuất kinh doanh.
2.3 Một số nhược điểm khác
Chế độ tuyển dụng, sử dụng, đãi ngộ cán bộ quản lý doanh nghiệp
7744
nhà nước chưa phù hợp, chính sách và cơ chế nhân sự còn chậm đổi mới. Đội
ngũ cán bộ quản trị trong điều kiện mới chưa được chuẩn bị kịp thời, thích
ứng để hình thành nên một đội ngũ cán bộ chuyên nghiệp. Thực tế đã chứng
minh, doanh nghiệp nhà nước nào có đội ngũ cán bộ tài năng, tập trung vào
lợi ích chung cho đơn vị thì doanh nghiệp đó làm ăn phát đạt ví dụ như
Vinamilk, công ty cổ phần bóng đèn phích nước Rạng Đông… Và ngược lại,
doanh nghiệp nhà nước nào mà đội ngũ cán bộ quản lý chỉ lo lợi ích cá nhân
thì mặc dù có thể có lợi nhuận từ hoạt động sản xuất kinh doanh nhưng lại
không vào ngân sách nhà nước ví dụ như dệt may Nam Định,…
Trước đây đối với các doanh nghiệp nhà nước có Hội đồng quản
trị, việc Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc cùng nhận vốn dẫn đến
không phân biệt được trách nhiệm bảo toàn, phát triển nguồn vốn được giao
thực chất là thuộc về ai. Theo quy định của pháp luật thì Chủ tịch Hội đồng
quản trị là người lãnh đạo cao nhất của công ty nhưng đôi khi Chủ tịch Hội
đồng quản trị lại thụ động, ngồi chờ Tổng giám đốc đề nghị các quyết định
quản lý để ban hành, không nắm được các vấn đề về cán bộ, tài chính…trong
doanh nghiệp hay ngược lại, Chủ tịch Hội đồng quản trị lại can thiệp quá sâu
vào toàn bộ các vấn đề tổ chức, bố trí cán bộ, sản xuất kinh doanh dẫn đến
Tổng giám đốc lại trở thành thụ động, hoạt động của doanh nghiệp có nhiều
khúc mắc, các quy định chồng chéo, cấp dưới có tính chấp hành không cao.
Tóm lại, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
ở nước ta, mặc dù có sự tham gia của những loại hình doanh nghiệp khác
nhau song doanh nghiệp nhà nước vẫn đóng vai trò quan trọng, bổ sung thị
trường khi cần thiết, nắm giữ vị trí then chốt và là lực lượng quan trọng để
Nhà nước thực hiện chức năng xã hội. Chương II đã khái quát lại toàn bộ quá
trình thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp
trong các doanh nghiệp nhà nước từ khi nước Việt Nam Dân Chủ Cộng hòa
được thành lập. Đây là một quá trình thay đổi cơ chế quản lý, điều chỉnh các
7755
quy định của pháp luật để từng bước trao quyền quản trị doanh nghiệp, tự chủ
hoạt động sản xuất kinh doanh cho doanh nghiệp nhà nước, Nhà nước thể
hiện đúng vai trò của một nhà đầu tư và quản lý nền kinh tế, không can thiệp
vào hoạt động của doanh nghiệp. Bên cạnh những ưu điểm đạt được của quá
trình thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp
trong các doanh nghiệp nhà nước, Chương II cũng đã chỉ ra một số nhược
điểm còn tồn tại như: sự tồn tại của chế độ hành chính chủ quản dẫn đến việc
quản lý vốn lỏng lẻo; một số vấn đề liên quan đến sở hữu và quyền tự chủ;
chế độ sử dụng, đãi ngộ cán bộ… Chương III – chương tiếp theo của khóa
luận sẽ tập trung vào việc đưa ra một số định hướng và đề xuất giải pháp chủ
yếu để đẩy mạnh việc thực hiện tách quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị
doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà nước.
CCHHƢƢƠƠNNGG IIIIII:: MMỘỘTT SSỐỐ GGIIẢẢII PPHHÁÁPP ĐĐỂỂ ĐĐẨẨYY MMẠẠNNHH VVIIỆỆCC
TTHHỰỰCC HHIIỆỆNN TTÁÁCCHH QQUUYYỀỀNN CCHHỦỦ SSỞỞ HHỮỮUU RRAA KKHHỎỎII
QQUUYYỀỀNN QQUUẢẢNN TTRRỊỊ DDOOAANNHH NNGGHHIIỆỆPP TTRROONNGG CCÁÁCC DDOOAANNHH
NNGGHHIIỆỆPP NNHHÀÀ NNƢƢỚỚCC
I. CÁC ĐỊNH HƢỚNG NHẰM ĐẨY MẠNH VIỆC TÁCH QUYỀN
CHỦ SỞ HỮU RA KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP
7766
TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC.
1.1 Nhà nước và sự bình đẳng với các doanh nghiệp trong vai trò một nhà
đầu tư.
1.1.1 Vai trò nhà đầu tư của nhà nước.
Nhà nước thực hiện quyền chủ sở hữu của mình với vai trò là
người đầu tư vốn bình đẳng như các nhà đầu tư khác. Trong tiến trình Việt
Nam thực hiện tổ chức, cải cách lại nền kinh tế cho phù hợp với quá trình hội
nhập kinh tế quốc tế đã cam kết, cơ chế vận hành nền kinh tế theo nguyên tắc
kinh tế thị trường từng bước được hiểu rõ hơn, khi mà các đối tượng tham gia
hoạt động sản xuất kinh doanh cùng một loại hàng hóa thì đều được Nhà nước
với tư cách là người quản lý đối xử một cách bình đẳng theo các quy định của
pháp luật. Các cơ quan nhà nước được giao cho trách nhiệm quản lý phần vốn
tại các doanh nghiệp có góp vốn của nhà nước cũng phải chịu sự chi phối của
các quy định pháp luật, cũng có trách nhiệm và quyền lợi như bất kỳ một nhà
đầu tư khác nào góp vốn vào trong doanh nghiệp. Như vậy thì nhà nước mới
thực hiện được công khai, minh bạch các chính sách kinh tế, thực hiện đối xử
bình đẳng với mọi thành phần kinh tế như cam kết trong Hiệp định gia nhập
WTO của Việt Nam.
1.1.2 Chuyển từ sự can thiệp trực tiếp của Nhà nước sang Nhà nước làm chức
năng quản lý vĩ mô đối với doanh nghiệp nhà nước.
Từ bài học của nhiều nước trên thế giới có thể thấy rằng: một trong
những nguyên nhân khiến các doanh nghiệp nhà nước hoạt động kém hiệu
quả đó là do sự can thiệp quá sâu của Chính phủ vào công việc kinh doanh
của doanh nghiệp. Các cơ quan quản lý vĩ mô tham gia vào việc xây dựng các
quyết định mang tính tác nghiệp hàng ngày của các doanh nghiệp.
Ở nước ta trong một thời gian dài chức giám đốc từng được coi là
cái ghế chứ không phải là nghề vì vậy mà Chính phủ thường chọn các nhà
chính trị làm giám đốc doanh nghiệp nhà nước. Do vậy mà ý chí chính trị đã
7777
chi phối các hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp tạo ra cơ chế
vừa tập trung quan liêu, vừa phân tán, nhiều tầng lớp trung gian làm triệt tiêu
tính năng động tự chủ của giám đốc, người lao động trong các doanh nghiệp
nhà nước. Cũng như những doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác,
doanh nghiệp nhà nước là một tổ chức kinh tế mà không phải là tổ chức chính
trị, chức năng cơ bản nhất của chúng là tiến hành các hoạt động sản xuất kinh
doanh nhằm thỏa mãn nhu cầu ngày càng tăng của xã hội. Quản lý của Nhà
nước đối với nền kinh tế nói chung và doanh nghiệp nhà nước nói riêng là
không thể thiếu được, vấn đề là nội dung và phương pháp quản lý phải thay
đổi. Mọi sự áp đặt chủ quan các chỉ tiêu pháp lệnh và cả sự ưu đãi của Chính
phủ đối với các doanh nghiệp nhà nước thông qua giá cả, lãi suất, thuế
khóa…đều không có hiệu quả. Vì thế Nhà nước phải chuyển từ sự can thiệp
trực tiếp vào các hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước
sang chức năng tạo môi trường cho các doanh nghiệp ấy tự do hoạt động, đó
là môi trường chính trị – xã hội, môi trường kinh tế, môi trường pháp lý, môi
trường y tế…
1.2 Đẩy mạnh chất lượng quản lý bộ máy Nhà nước.
Việc tách chức năng thực hiện quyền chủ sở hữu nhà nước ra khỏi
chức năng quản lý hành chính nhà nước để từng bước nâng cao chất lượng và
hiệu quả của bộ máy công quyền, nâng cao khả năng đáp ứng và phục vụ yêu
cầu của xã hội, giảm thiểu đến mức tối đa các điều kiện có thể nảy sinh tham
nhũng. Khi tách bạch chức năng của chủ sở hữu và chức năng quản lý nhà
nước sẽ tạo điều kiện thực hiện sự chuyên môn hóa cao đối với cơ quan quản
lý hành chính bởi vì mục tiêu cả hai nhiệm vụ này là không như nhau: đối với
việc quản lý nhà nước thì mục tiêu là tạo điều kiện thuận lợi tới mức tối đa
cho cộng đồng doanh nghiệp, còn mục tiêu của chủ sở hữu là lợi nhuận mà
doanh nghiệp thu được.
Cơ chế quản lý của Nhà nước đối với doanh nghiệp nhà nước về kế
7788
hoạch, về lao động, về phân phối thu nhập, về tài chính, kế toán thống kê, về
thanh tra, kiểm tra, về đầu tư xây dựng cơ bản…đã tạo lập hành lang pháp lý
tương đối đồng bộ theo hướng doanh nghiệp nhà nước thực hiện quyền tự
chủ, tự chịu trách nhiệm trong sản xuất kinh doanh, phân phối tiền lương, lợi
nhuận để lại. Khi giao quyền tự chủ kinh doanh cho doanh nghiệp nhà nước,
mấu chốt của vấn đề là làm thế nào để nhà nước vẫn kiểm soát được các
doanh nghiệp của mình. Tình hình thực tế cho thấy việc mở rộng quyền tự
chủ của doanh nghiệp nhà nước đã dẫn đến nâng cao tính năng động của các
doanh nghiệp nhà nước nhưng về cơ bản lại chưa đi liền với việc nâng cao
chất lượng giám sát của Nhà nước. Dẫn đến có tình trạng chồng chéo trong
giám sát của các cơ quan nhà nước, không giảm được sự lãng phí, vi phạm lợi
ích của nhà nước. Do vậy mà cần đẩy mạnh chất lượng quản lý bộ máy nhà
nước, đảm bảo cho sự phát triển của các doanh nghiệp nhà nước cũng như bảo
toàn và phát triển vốn Nhà nước.
1.3 Quản lý vốn của nhà nước tại doanh nghiệp.
Thực hiện các quyền chủ sở hữu tập trung và thống nhất để đảm
bảo việc quản lý nguồn vốn tại các doanh nghiệp thì cần phải có một bộ máy
quản lý biên chế gọn, có năng lực chuyên môn và phẩm chất chính trị, ít khâu
trung gian. Các cơ quan thực hiện quyền chủ sở hữu được có đủ thẩm quyền
trong việc quyết định đầu tư, bổ nhiệm cán bộ và phải chịu trách nhiệm trước
nhà nước về những quyết định của mình. Việc thành lập các cơ quan quản lý
tài sản nhà nước tại các doanh nghiệp để nâng cao trách nhiệm của các cơ
quan được giao quản lý vốn và tài sản doanh nghiệp nhà nước theo hướng là
gắn quyền lợi với trách nhiệm.
Không giống như các chủ đầu tư khác, người được giao quyền đại
diện phần vốn của Nhà nước không phải là chủ thực sự của phần vốn đó vì
vậy mà Nhà nước cần có những quy định để đánh giá hiệu quả đầu tư và sử
dụng vốn tại doanh nghiệp, từ đó cũng đánh giá được khả năng của đội ngũ
7799
cán bộ công chức làm công tác quản lý tại doanh nghiệp và có chế độ đãi ngộ
hợp lý. Xây dựng một đội ngũ những người làm công tác quản lý doanh
nghiệp mới có trình độ chuyên môn, phẩm chất chính trị: tạo mọi điều kiện
thuận lợi và các biện pháp hỗ trợ người lao động nâng cao năng suất, giảm chi
phí nguyên vật liệu và giá thành sản phẩm, tạo lợi nhuận cho Nhà nước cũng
như người lao động, để bảo toàn và phát triển nguồn vốn của Nhà nước.
II. GIẢI PHÁP NHẰM ĐẨY MẠNH VIỆC TÁCH QUYỀN CHỦ SỞ
HỮU RA KHỎI QUYỀN QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP TRONG CÁC
DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC
2.1 Làm rõ và thực hiện tốt chức năng quản lý nền kinh tế của Nhà nước
đối với các doanh nghiệp.
Việc phân định rõ chức năng quản lý hành chính của các cơ quan
hành chính Nhà nước với quản lý sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp
nhà nước giúp cho doanh nghiệp nhà nước thực sự thực hiện được quyền tự
chủ kinh doanh, linh hoạt và thích nghi với cơ chế kinh tế thị trường, có tác
dụng thúc đẩy quá trình cải cách hành chính, nâng cao hiệu quả hoạt động và
chức năng quản lý nhà nước của các cơ quan hành chính nhà nước. Cùng với
việc tách chức năng quản lý nhà nước với chức năng sản xuất kinh doanh còn
cần phân biệt rõ hoạt động hành chính với hoạt động sự nghiệp, dịch vụ công
trong các cơ quan hành chính nhà nước để tạo điều kiện cho các cơ quan này
tập trung vào thực hiện nhiệm vụ chủ yếu của quản lý hành chính nhà nước,
không can thiệp cụ thể để đảm bảo sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các
doanh nghiệp nhà nước.
Nhà nước cần quản lý các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh
tế khác nhau bằng pháp luật, bằng các công cụ, phương tiện công nghệ thông
tin hữu hiệu. Các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế khác nhau đều
bình đẳng với nhau trước pháp luật, do vậy cần phải nghiên cứu sửa đổi, bổ
sung hoàn chỉnh Luật và các văn bản dưới Luật có liên quan đến doanh
8800
nghiệp và doanh nghiệp nhà nước. Cần tạo được những đối xử bình đẳng giữa
doanh nghiệp nhà nước với các doanh nghiệp thuộc những thành phần kinh tế
khác bằng cách gỡ bỏ những ưu đãi, những đặc quyền đối với doanh nghiệp
nhà nước trong các lĩnh vực như tuyển dụng lao động, vay vốn ngân hàng,
chính sách bảo vệ tài nguyên môi trường… Ví dụ trong lĩnh vực vay vốn ngân
hàng, nên bãi bỏ hình thức bảo lãnh hành chính của các cơ quan chủ quản cấp
trên cho các doanh nghiệp nhà nước. Hiện vẫn còn có những quy định đối xử
không công bằng của ngân hàng đối với các công ty cổ phần, công ty trách
nhiệm hữu hạn và các doanh nghiệp nhà nước theo hướng giành thuận lợi
nhiều hơn cho doanh nghiệp nhà nước.
Tại nghị quyết Đại hội Đảng X đã xác định đến hết năm 2009 phải
tiến hành sắp xếp xong các doanh nghiệp nhà nước hoạt động sản xuất kinh
doanh theo hướng cổ phần hóa hoặc giao bán, khoán doanh nghiệp mà Nhà
nước không cần giữ cổ phần chi phối. Do đó cần có nghị định hướng dẫn để
đến sau năm 2009 này tất các cả doanh nghiệp hoạt động tại Việt Nam đều
phải tuân thủ thực hiện theo một nguồn Luật. Các doanh nghiệp không phân
biệt sở hữu đều phải có trách nhiệm đóng góp chi phí bảo vệ môi trường theo
nguyên tắc làm ảnh hưởng nhiều đến môi trường thì đóng góp nhiều, có
những hoạt động bảo vệ môi trường thì được khuyến khích.
Tóm lại, nhà nước cần tập trung vào 3 vấn đề lớn sau 5533: (1) Xây
dựng, ban hành hệ thống văn bản pháp luật đầy đủ, đồng bộ, thống nhất tạo
khung pháp lý cho doanh nghiệp nhà nước hoạt động; xác định chiến lược,
quy hoạch phát triển chung cho các ngành, các lĩnh vực; xây dựng cơ sở hạ
tầng kỹ thuật, ổn định kinh tế vĩ mô và môi trường thuận lợi cho doanh
nghiệp nhà nước hoạt động; (2) Tổ chức hướng dẫn thực hiện pháp luật như
tổ chức đăng ký kinh doanh, lưu giữ các thông tin cơ bản về doanh nghiệp
5533 HHooàànngg HHàà ((22000055)) QQuuáá ttrrììnnhh đđổổii mmớớii ccơơ cchhếế qquuảảnn llýý ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc ởở VViiệệtt NNaamm ttừừ 11998866 đđếếnn nnaayy,, tthhựựcc ttrrạạnngg vvàà ggiiảảii pphháápp,, ĐĐạạii hhọọcc KKiinnhh ttếế QQuuốốcc ddâânn..
8811
nhà nước, theo dõi hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước, đảm
bảo để các doanh nghiệp nhà nước hoạt động theo đúng điều kiện quy định tại
quyết định thành lập và đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật.
Ngoài ra nhà nước xây dựng, quy hoạch và tổ chức đào tạo, bồi dưỡng cán bộ
quản lý doanh nghiệp; (3) Thanh tra, kiểm tra, giám sát việc chấp nhà pháp
luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm theo quy định của pháp
luật.
2.2 Tiếp tục sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà nước
Nghị quyết Hội nghị lần thứ III Ban Chấp hành Trung ương Đảng
khóa IX đã nêu rõ mục tiêu cơ bản của sắp xếp, đổi mới và phát triển doanh
nghiệp nhà nước là nhằm nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của doanh
nghiệp nhà nước, để doanh nghiệp nhà nước góp phần quan trọng bảo đảm
các sản phẩm, dịch vụ công ích thiết yếu của xã hội và nhu cầu cần thiết của
quốc phòng, an ninh, là lực lượng nòng cốt đẩy nhanh tăng trưởng kinh tế và
tạo nền tảng cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước theo định
hướng xã hội chủ nghĩa.
Trong thời gian qua, nước ta đã tích cực sắp xếp, điều chỉnh cơ cấu
doanh nghiệp nhà nước hiện có, cổ phần hóa những doanh nghiệp mà Nhà
nước không cần giữ 100% vốn; sáp nhập, giải thể, phá sản những doanh
nghiệp hoạt động không có hiệu quả; giao bán, khóa kinh doanh, cho thuê các
doanh nghiệp quy mô nhỏ, không cổ phần hóa được và Nhà nước không cần
nắm giữ; đồng thời thực hiện chế độ công ty trách nhiệm hữu hạn đối với
doanh nghiệp Nhà nước giữ 100% vốn… Cần tiếp tục thực hiện việc sắp xếp
lại các doanh nghiệp nhà nước bằng các biện pháp đa dạng (ví dụ như sáp
nhập các doanh nghiệp nhà nước để giảm đầu mối; giải thể, tổ chức lại bộ
máy và thay đổi nhân sự, bán toàn bộ hay một phần tài sản của doanh nghiệp,
cho thuê tài sản nhà xưởng mặt bằng, khoán quản lý doanh nghiệp; đặc biệt là
đẩy nhanh và hoàn thành tiến trình cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước)
8822
nhằm loại bỏ những doanh nghiệp làm ăn thua lỗ, sản xuất kinh doanh kém
hiệu quả và dồn vốn vào các doanh nghiệp còn lại. Việc sắp xếp lại các doanh
nghiệp nhà nước sẽ đem lại những kết quả tích cực, khu vực doanh nghiệp
nhà nước được lành mạnh hóa, thích ứng và năng cao khả năng cạnh tranh,
hiệu quả sản xuất kinh doanh trong nền kinh tế thị trường.
2.3 Tăng cường việc quản lý vốn của Nhà nước đối với nguồn vốn Nhà
nước trong các doanh nghiệp.
Vốn hóa toàn bộ tài sản nhà nước tại các doanh nghiệp nhà nước kể
cả là giá trị quyền sử dụng đất có thời hạn. Nhà nước sẽ quản lý vốn theo tính
hiệu quả sinh lời trên nguồn vốn đầu tư chứ không phải là quản lý hiện vật
của các doanh nghiệp nhà nước. Các doanh nghiệp nhà nước hoạt động kinh
doanh cần đánh giá lại tài sản của mình. Nhà nước giao cho doanh nghiệp
nguồn vốn này và chỉ quản lý giá trị đã được giao, còn hiện vật dưới hình
thức nào là thuộc quyền quản trị của doanh nghiệp nhà nước miễn là các
doanh nghiệp này sử dụng có hiệu quả. Nhà nước sở hữu vốn của doanh
nghiệp còn pháp nhân doanh nghiệp sở hữu các tài sản cụ thể của doanh
nghiệp, như vậy đã tách biệt giữa quyền của chủ sở hữu pháp nhân và quyền
của pháp nhân đó.
Khi đã công ty hóa doanh nghiệp nhà nước thì các quyết định bên
trong của doanh nghiệp do doanh nghiệp tự định đoạt. Nhà nước chỉ có nhiệm
vụ là kiểm soát hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp thông qua hiệu quả tài
chính. Doanh nghiệp nhà nước tự chủ về tiền lương, tiền thưởng, các phục lợi
tập thể… còn Nhà nước kiểm soát tỷ suất sinh lời trên vốn của Nhà nước để
đảm bảo suất sinh lời trên vốn của Nhà nước, bảo đảm và phát triển nguồn vốn.
Theo chỉ thị số 316/CP của Hội đồng bộ trưởng, các doanh nghiệp
nhà nước được trao quyền sử dụng và trách nhiệm bảo toàn vốn sản xuất kinh
doanh hay gọi là khoán vốn. Với hình thức khoán vốn về cơ bản là không tách
được chức năng sở hữu ra khỏi chức năng kinh doanh, sự can thiệp của bộ
8833
máy hành chính nhà nước vào các hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp
chưa được khắc phục. Vấn đề doanh nghiệp tự chịu lỗ lãi không được giải
quyết vì muốn bù lỗ phải lấy vốn tự có hoặc nâng giá sản phẩm mà vốn tự có
thì khó khăn, nếu nâng giá thì lại không bán được sản phẩm. Hơn nữa hệ số
khoán trong từng chu kỳ nhận khoán là không thay đổi nên các yếu tố sản
xuất kinh doanh khó di chuyển được, doanh nghiệp không thể chủ động. Do
đó đề xuất việc khoán lợi nhuận cho các doanh nghiệp nhà nước.
Khoán lợi nhuận cũng có nghĩa là chủ sở hữu chỉ quản lý bằng lợi
nhuận, chủ sở hữu nắm được lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận của doanh nghiệp
mà giám đốc tạo ra cho mình. Về phía giám đốc thì có toàn quyền sử dụng
toàn bộ tài sản vốn liếng của doanh nghiệp miễn là không vi phạm các quy
định của pháp luật, quy định tài chính do chủ sở hữu đề ra. Nếu tiết kiệm
được các yếu tố đầu vào của quá trình sản xuất kinh doanh để tạo ra thêm
được lợi nhuận thì tiền lương, tiền thưởng của giám đốc càng cao và ngược lại
nếu không đạt được tỷ suất lợi nhuận tối thiểu theo quy định thì giám đốc phải
chịu trách nhiệm theo khế ước đã thỏa thuận. Với tư cách là người làm công,
các giám đốc được thuê rất sợ mất việc, giảm nguồn thu từ họat động chuyên
môn của mình, thứ nữa là danh dự và địa vị xã hội cho nên giám đốc phải tìm
mọi cách để duy trì sự phát triển của doanh nghiệp trên cơ sở là tạo ra nguồn
lợi nhuận ngày càng cao trong kinh doanh.
2.4 Xây dựng, hoàn thiện tổ chức và hoạt động của cơ quan quản lý vốn
Nhà nước tại doanh nghiệp.
Các doanh nghiệp nhà nước chịu sự kiểm tra, quản lý, giám sát của
pháp luật nói chung và của các Bộ quản lý chuyên ngành ở từng lĩnh vực nói
riêng. Các Bộ trưởng được Thủ tướng Chính phủ ủy quyền làm đại diện chủ
sở hữu nhà nước, phải xây dựng được cơ quan tham mưu riêng cho quản lý
doanh nghiệp phù hợp với đặc thù ngành và kinh tế quốc tế. Như vậy chỉ có
một cơ quan chịu trách nhiệm duy nhất trước Nhà nước, trước pháp luật về
8844
việc bảo toàn và phát triển các loại vốn thuộc sở hữu chung toàn dân; giải
quyết nhanh chóng, kịp thời và thống nhất những vấn đề phát sinh trong thực
tiễn về tài sản, vốn của Nhà nước trong quá trình hoạt động của các loại hình
doanh nghiệp nhà nước.
Hình 7: Sơ đồ mô hình tổ chức quản lý vốn của doanh nghiệp nhà nƣớc
cấp Chính phủ.
Tổng công ty đầu tư và kinh doanh vốn nhà nước (SCIC – State
Capital Investment Corporation) là mô hình mới mẻ của Việt Nam, chính thức
hoạt động từ ngày 17/12/2006. Vậy nhưng SCIC lại thực hiện quyền sở hữu
nhà nước đối với một số tiền khổng lồ và với danh mục đầu tư hết sức đa
dạng. Theo thống kê của SCIC, tính đến ngày 28/2/2009 cơ quan này đang
quản lý 776 doanh nghiệp, tổng giá trị mà SCIC nhận bàn giao (tính đến cuối
năm 2008) là 6924 tỷ đồng. Đến 2010 khi mà quá trình cổ phần hóa được
8855
thực hiện xong nếu chỉ khoảng 1/3 số vốn nhà nước chuyển cho SCIC thì họ
đã quản lý danh mục tài sản đến 10 tỷ đôla. Do đó việc hoàn thiện tổ chức và
hoạt động của SCIC có ý nghĩa quan trọng:
- Khẩn trương tăng cường năng lực quản lý, điều hành, kể cả bổ
sung chức năng, nhiệm vụ cho SCIC. Thường xuyên đánh giá để xác định
năng lực của SCIC, tính toán khả năng được nhà nước giao thực thi quyền sở
hữu. Cho phép SCIC tuyển dụng chuyên gia tài chính nước ngoài, xác lập cơ
chế lương, thưởng cho nhà quản lý, cho nhân viên…
- Hoàn thiện quy chế pháp lý và cụ thể hóa điều lệ cho SCIC theo
quy luật kinh tế thị trường, ngăn chặn việc cơ quan nhà nước can thiệp hoạt
động của SCIC, cho phép SCIC được hợp tác kinh doanh với các tổ chức kinh
tế, tài chính quốc tế có uy tín để nâng cao hiệu quả đầu tư, học tập thêm các
kinh nghiệm quản lý.
- Thực hiện nghiêm túc việc chuyển phần vốn nhà nước (của Bộ,
địa phương) ở các doanh nghiệp nhà nước đã chuyển đổi cho SCIC. Thí điểm
chuyển phần vốn nhà nước ở một số Tổng công ty cho SCIC.
- Nhà nước chỉ nên đặt mục tiêu duy nhất cho SCIC là tối đa hóa
giá trị vốn nhà nước và hàng năm SCIC được khoán một khoản cố tức cố định
cho nhà nước. Ngoài mức cổ tức cố định này SCIC được quyền quyết định
phân chia lương, thưởng theo pháp luật. Ban hành cơ chế đặc thù về kiểm
toán, giám sát và công khai, minh bạch, niêm yết cho SCIC để đảm bảo sự
kiểm soát của nhà nước, sự giám sát của dân chúng và các cổ đông liên quan.
- Xác định ngành, lĩnh vực cho SCIC được phép đầu tư để SCIC
đầu tư những ngành quan trọng thiết yếu, tránh đầu tư ngành doanh nghiệp
ngoài quốc doanh có thể đầu tư được. Hạn chế nắm giữ phần vốn nhà nước ở
8866
các công ty độc lập quy mô vừa và nhỏ.
Hình 8: Mô hình tổ chức quản lý vốn của doanh nghiệp nhà nƣớc tại các
bộ quản lý ngành.
Cần chuyển đổi một cách hữu hiệu từ phương thức đầu tư, quản lý
và sử dụng vốn của Nhà nước theo cách quản lý hành chính thông qua việc
cấp phát vốn từ ngân sách Nhà nước sang phương thức đầu tư, quản lý và sử
dụng vốn của Nhà nước theo phương thức hạch toán kinh doanh đối với quá
trình đầu tư vốn cho các loại hình doanh nghiệp nhà nước. Với phương thức
hạch toán kinh doanh này nhằm đảm bảo các mục tiêu đã đề ra, thực hiện
những chỉ tiêu hiệu quả về kinh tế, chính trị, xã hội.
2.5 Tăng cường hệ thống chế định của Nhà nước đối với các doanh nghiệp
nhà nước
2.5.1 Hoàn thiện công cụ pháp luật
Nhắc đến cơ chế thị trường là sự phong phú, đa dạng của các sản
phẩm hàng hóa dịch vụ, kết quả của sự tự do linh hoạt và tính mềm dẻo năng
động trong sản xuất kinh doanh. Tuy nhiên cũng không thể tự do ăn cắp, tự do
dùng tài sản của Nhà nước để kinh doanh bất hợp pháp nhằm mục đích vun
vén cho cá nhân đặc quyền, đặc lợi. Pháp luật ra đời ngoài chức năng tạo hành
8877
lang cho các doanh nghiệp tự do hoạt động còn góp phần tích cực vào việc
ngăn ngừa và xử lý những hành vi kinh doanh bất hợp pháp đảm bảo kỷ
cương pháp luật. Để tạo ra được luật chơi và cơ hội tốt cho các doanh nghiệp
nhà nước thực hiện tự chủ chủ của mình, đảm bảo sự quản lý tập trung và có
hiệu quả của nhà nước trước hết phải có được một hệ thống pháp luật đồng
bộ.
Làm rõ một số điều tại Nghị định 86/2002/NĐ-CP ngày
05/11/2002 của Chính phủ như 5544:
- Điều 8: Về việc thực hiện đại diện chủ sở hữu nhà nước tại doanh
nghiệp có vốn nhà nước (hiện chưa có văn bản pháp luật về thực hiện các
quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước đối với công ty nhà nước)
- Điều 10: Về quản lý nhà nước các tổ chức kinh tế tập thể và kinh
tế tư nhân (chưa làm rõ được mối quan hệ giữa công nghiệp và nông nghiệp
trong kinh tế tư nhân và kinh tế tập thể)
- Điều 14: Về quản lý tài chính, tài sản như hiện nay vẫn còn hạn
chế giao quyền cho các Bộ trong việc quản lý tài chính, tài sản. Mối quan hệ
các Bộ trong việc xây dựng, thực hiện chức năng quản lý nhà nước đối với
các ngành, lĩnh vực được phân công theo dõi còn hiều hạn chế dẫn đến giữa
các Bộ cũng làm mất thời gian xin ý kiến lẫn nhau
Luật Doanh nghiệp đã mở ra nhiều hình thức trả lương cho người
làm công tác quản lý: có thể thỏa thuận lương theo thâm niên, theo năng lực
và theo công việc thực tế đang đảm nhiệm. Vì vậy cũng cần xây dựng Nghị
định để xác định rõ trách nhiệm và quyền lợi của người điều hành. Đặc biệt
cũng cần có những hướng dẫn về chế độ đãi ngộ phù hợp với sự cống hiến
của đội ngũ những người làm công tác quản trị doanh nghiệp. Chúng ta cần
5544 NNgguuyyễễnn ĐĐặặnngg TTưườờnngg AAnnhh ((22000077)),, TTáácchh qquuyyềềnn cchhủủ ssởở hhữữuu rraa kkhhỏỏii qquuyyềềnn qquuảảnn ttrrịị ddooaannhh nngghhiiệệpp –– MMôô hhììnnhh qquuảảnn ttrrịị mmớớii ttrroonngg ddooaannhh nngghhiiệệpp nnhhàà nnưướớcc,, ĐĐạạii hhọọcc NNggooạạii TThhưươơnngg
8888
phân biệt được rằng mặc dù người quản trị doanh nghiệp có thể là công chức
được cử sang làm quản lý các doanh nghiệp nhà nước thì trong thời gian làm
quản lý doanh nghiệp họ vẫn có quyền được hưởng thành quả của mình tại
doanh nghiệp như một doanh nhân thực sự.
Như vậy sự hình thành đồng bộ hệ thống luật pháp có liên quan
đến họat đông sản xuất kinh doanh và hoạt động công ích tại các doanh
nghiệp nhà nước ở nước ta là không thể chậm trễ. Vấn đề hiện nay là cần có
sự cụ thể hóa Luật doanh nghiệp 2005, Chính phủ có sự phân công cụ thể cho
các cơ quan chức năng mà trực tiếp là Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính,
…chuẩn bị các văn bản hướng dẫn thi hành Luật. Tiến trình cải cách mới theo
hướng đảm bảo tính tự của của doanh nghiệp nhà nước đồng thời tăng cường
vai trò quản lý vĩ mô của Nhà nước phụ thuộc rất nhiều vào nỗ lực và chủ
trương của các cơ quan kể trên.
2.5.2 Ban hành Nghị định hướng dẫn thi hành Luật doanh nghiệp 2005 về
một số vấn đề:
* Nhà nƣớc không can thiệp vào ngành nghề kinh doanh của doanh nghiệp
Khác với Luật doanh nghiệp nhà nước 2003, Luật doanh nghiệp
2005 đã mở rộng phạm vi kinh doanh của các doanh nghiệp mà không phân
biệt ai là chủ sở hữu. Trong đó các doanh nghiệp được phép hoạt động kinh
doanh trên mọi lĩnh vực mà pháp luật không cấm, luật không quy định bắt
buộc các các doanh nghiệp thuộc Bộ công thương không được tham gia trong
lĩnh vực ngân hàng hay nông nghiệp… Trên cơ sở quy định này mà nhiều
Tổng công ty nhà nước đã mở rộng hoạt động thành lập các công ty cổ phần
hoạt động trong những lĩnh vực hoàn toàn khác với ngành nghề truyền thống
của mình.
Trong Nghị định hướng dẫn cần quy định rõ số lượng ngành nghề
yêu cầu phải có sự thỏa thuận đặc biệt của các cơ quan quản lý nhà nước để
tránh tình trạng luật thì quy định mở còn các cơ quan thực thi lại vận dụng tùy
8899
tiện để gây khó khăn cho doanh nghiệp. Cần cân nhắc lại về việc một Tổng
công ty nhà nước hay một tập đoàn kinh tế phải có một ngành nghề kinh
doanh chủ yếu vì như thế không phù hợp với yêu cầu khách quan hình thành
các doanh nghiệp có quy mô lớn. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, doanh nghiệp nhà nước phải được tự do lựa chọn và quyết định
chiến lược kinh doanh, ngành nghề kinh doanh nhằm đảm bảo thu được lợi
nhuận tối đa.
* Nhà nƣớc không hạn chế địa bàn kinh doanh
Các doanh nghiệp được tự chọn địa bàn kinh doanh phù hợp với
khả năng tài chính, nguồn nhân lực hiện có và khả năng mở rộng thị trường
mà không phụ thuộc vào bất kỳ cơ quan nào, qua đó mở rộng khả năng cạnh
tranh để cung ứng cho người tiêu dùng những sản phẩm có chất lượng tốt, giá
cả hợp lý… Trong quá trình phát triển, khi doanh nghiệp đã tận dụng được
các khả năng thuận lợi để mở rộng thị trường, nâng cao sản lượng thì họ có
quyền quyết định đầu tư tại các địa phương mà họ có khả năng cạnh tranh, có
khả năng thu được nguồn lợi nhuận lớn. Nếu như tiếp tục ràng buộc doanh
nghiệp theo phương thức quản lý hành chính sẽ làm mất đi cơ hội kinh doanh,
phát triển thị trường của doanh nghiệp.
Trong điều kiện mở cửa kinh tế thì khả năng phát triển thị trường,
chiếm lĩnh thị trường là yếu tố quan trọng nhất đối với các doanh nghiệp nhà
nước. Không vì phân địa giới hành chính mà hạn chế các doanh nghiệp nhà
nước phát triển thị trường kể cả thị trường nước ngoài. Cần có những chính
sách khuyến khích các doanh nghiệp nhà nước phát triển ra thị trường ngoài
nước ví dụ như Tổng công ty viễn thông quân đội phát triển thị trường di
động tại Lào, Campuchia; Tập đoàn Dầu khí Việt Nam tham gia hợp đồng
thăm dò và khai thác dầu khí tại Angeri…
2.6 Xóa bỏ chế độ hành chính chủ quản và tăng cường quyền tự chủ về quản trị
9900
doanh nghiệp cho các doanh nghiệp.
Việc xóa bỏ cơ chế chủ quản không có nghĩa là xóa bỏ chức năng
của nhà nước, làm mờ nhạt vài trò của chủ sở hữu, nó đảm bảo quyền tự chủ
kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước. Khắc phục tối đa sự trùng lặp, chồng
chéo giữa các cơ quan nhà nước trong việc quản lý hoạt động sản xuất kinh
doanh của doanh nghiệp nhà nước. Các cơ quan nhà nước chỉ tập trung vào
hoạt động quản lý nhà nước trong các lĩnh vực, ngành nghề mà mình phụ
trách. Xóa bỏ cơ chế chủ quản sẽ thúc đẩy doanh nghiệp nhà nước hoạt động
theo pháp luật và các căn cứ thị trường. Cơ chế chủ quản của các Bộ, các cơ
sở quản lý ngành và sự lẫn lộn giữa quản lý nhà nước và chủ sở hữu sẽ không
còn lý do để tồn tại.
Các giải pháp về cơ chế quản lý để tăng cường quyền tự chủ trong
sản xuất kinh doanh cho các doanh nghiệp nhà nước, đưa các doanh nghiệp
nhà nước hoạt động theo nguyên tắc hạch toán kinh doanh, cạnh tranh bình
đẳng với các loại hình doanh nghiệp khác mà vẫn đảm bảo vị trí, vai trò của
mình. Cần đổi mới các chính sách giao quyền tự chủ cho doanh nghiệp nhà
nước trên các nội dung cụ thể:
2.6.1 Về cơ chế quản lý tài chính
Nhà nước chuyển hình thức cấp vốn sang đầu tư vốn; chuyển từ
định mức vốn sang vốn điều lệ cho doanh nghiệp đồng thời nhà nước cũng
phải đảm bảo đủ vốn điều lệ và không thu tiền sử dụng vốn tạo sự bình đẳng
giữa doanh nghiệp nhà nước và các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh
tế khác. Phần vốn đầu tư vào doanh nghiệp nhà nước được tính cả giá trị
quyền sử dụng đất theo quy định của pháp luật. Nhà nước tăng quyền tự chủ
tài chính cho doanh nghiệp nhà nước đồng thời gắn với trách nhiệm bảo toàn
và phát triển vốn. Nhà nước cần cho phép các doanh nghiệp nhà nước được
tiếp cận, thu hút các nguồn vốn trên thị trường, doanh nghiệp nhà nước tự
9911
chịu trách nhiệm về hiệu quả sử dụng và trả nợ khoản vốn vay. Chấm dứt tình
trạng dùng ngân sách nhà nước để bù lỗ, miễn thuế, xóa nợ cho doanh nghiệp
nhà nước.
Về việc vay vốn ngân hàng để kinh doanh sẽ hoàn toàn do ngân
hàng định đoạt việc cho vay căn cứ vào hiệu quả của dự án mà không có bàn
tay can thiệp, chỉ định của nhà nước. Mở rộng và đa dạng hóa hơn nữa các
hình thức thuê mua tài chính, tạo hành lang pháp lý cho họat động này tồn tại
và phát triển ổn định, đổi mới và tái đầu tư, gắn lợi ích vật chất với hiệu quả
kinh doanh. Ngoài phần vốn do nhà nước đầu tư vào, doanh nghiệp nhà nước
có thể tự huy động. Việc huy động vốn để kinh doanh được thực hiện theo
nguyên tắc tự chịu trách nhiệm, tự hoàn trả, đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn
được huy động mà không được làm thay đổi hình thức sở hữu của doanh
nghiệp nhà nước. Nhà nước quản lý vốn doanh nghiệp nhà nước bằng giá trị
tài sản tại doanh nghiệp mà không quản lý bằng tài sản hiện vật, do vậy phải
để cho các doanh nghiệp nhà nước được chủ động xử lý các tài sản dư thừa,
vật tư hay hàng hóa ứ đọng.
Doanh nghiệp nhà nước được quyền tự chủ trong việc phân phối và
trích lập các quỹ từ lợi nhuận sau thuế (như quỹ đầu tư phát triển, quỹ dự
phòng tài chính, quỹ khen thưởng và phúc lợi…). Nhà nước cũng cần có
chính sách đối với những tài sản do doanh nghiệp nhà nước đầu tư bằng
nguồn vốn vay và đã trả hết nợ bằng nguồn khấu hao cơ bản cũng như là
chính sách đối với lợi nhuận do chính tài sản đó làm ra theo hướng thực hiện
hài hòa các lợi ích, phù hợp với từng ngành nghề, lĩnh vực cụ thể, từ đó
khuyến khích được doanh nghiệp tiếp tục đầu tư phát triển. Nhà nước cũng
cần có phương án xử lý nợ đối với các khoản nợ hiện nay của một số doanh
nghiệp nhà nước như thông qua công ty mua bán nợ và tài sản, tránh tình
trạng nhà nước phải xử lý giãn nợ, xóa nợ thuế…giúp cho các doanh nghiệp
nhà nước được lành mạnh hóa tình hình tài chính.
9922
2.6.2 Về đầu tư và đổi mới, hiện đại hóa công nghệ
Nhà nước cần tăng thêm quyền và trách nhiệm của doanh nghiệp
nhà nước trong quyết định đầu tư trên cơ sở chiến lược, quy hoạch phát triển
đã được phê duyệt; được quyết định các dự án đầu tư, sử dụng quỹ khấu hao
để đầu tư, đổi mới tài sản cố định; sử dụng vốn, tài sản của doanh nghiệp để
liên doanh liên kết, góp vốn với các doanh nghiệp khác; thuê, mua một phần
hoặc toàn bộ doanh nghiệp khác để phát triển hoạt động sản xuất kinh doanh
của mình. Doanh nghiệp nhà nước phải được hưởng các chế độ ưu đãi đầu tư,
tái đầu tư theo quy định của pháp luật; xóa bỏ cơ chế xin – cho trong đầu tư
và quan hệ tài chính giữa nhà nước và các doanh nghiệp nhà nước. Ngay cả
khi cần phải đầu tư mới hoặc cần hiện đại hóa, phát triển doanh nghiệp theo
chương trình quốc gia, nhà nước cũng không theo phương thức cấp phát như
trước mà chuyển sang hình thức quỹ đầu tư hoặc công ty đầu tư tài chính của
nhà nước.
Doanh nghiệp nhà nước được áp dụng các chế độ ưu đãi với người
có công đóng góp vào đổi mới công nghệ, mang lại hiệu quả thiết thực cho
doanh nghiệp. Đối với các sáng kiến cải tiến kỹ thuật, công nghệ, cơ chế quản
lý, các biện pháp tăng năng suất lao động, tiết kiệm nguyên vật liệu… thì tùy
theo giá trị làm lợi mà doanh nghiệp nhà nước sẽ có quyền tự quyết định mức
thưởng cho các cán bộ, nhân viên của mình để khuyến khích mọi người hăng
hái tham gia vào quá trình sản xuất kinh doanh, nâng cao hiệu quả và tính
cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường. Nhà nước cũng có các chính
sách khuyến khích, hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư đổi mới công nghệ, đổi mới
máy móc thiết bị nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp, mở
rộng thị trường hội nhập kinh tế khu vực và thế giới như là: khuyến khích đầu
tư tài chính cho khoa học và công nghệ; được vay vốn từ ngân hàng, quỹ phát
triển khoa học và công nghệ với mức lãi suất ổn định, hợp lý…
9933
2.6.3 Về cơ chế sử dụng lao động, tiền lương
Doanh nghiệp nhà nước thực hiện chuyển chế độ biên chế sang
hợp đồng; cơ chế tuyển chọn, đào tạo, sử dụng lao động theo quy định của
pháp luật trên cơ sở của hợp đồng lao động và sự thỏa ước tập thể. Đối với
lượng lao động dôi dư nhà nước cần có chế độ, chính sách giải quyết một
cách dứt điểm thông qua trợ cấp mất việc, thôi việc hoặc là cho đi đào tạo lại.
Về tiền lương áp dụng việc không chế lương tối thiểu nhưng không khống chế
mức lương tối đa. Các doanh nghiệp nhà nước được tự chủ trong việc trả tiền
lương, tiền thưởng trên cơ sở là tốc độ tăng tiền lương phải thấp hơn tốc độ
tăng năng suất lao động và không bị gò bó bởi đơn giá lương, các thang, bảng
lương. Nhà nước ban hành quy định làm cơ sở về pháp lý cho việc tính toán
lương của doanh nghiệp trên cơ sở hiệu quả kinh doanh đồng vốn nhà nước
đầu tư. Có như vậy thì tiền lương, tiền thưởng mới thực sự tạo động lực
mạnh, gắn người lao động với kết quả sản xuất kinh doanh, để người lao động
sáng tạo, mang hết sức của mình vì sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp;
đồng thời góp phần thu hút được nguồn nhân lực có chất lượng cao làm việc
tại doanh nghiệp, tăng khả năng cạnh tranh cho các doanh nghiệp nhà nước
trong nền kinh tế thị trường.
2.6.4 Về tổ chức bộ máy và nhân lực
Mở rộng quyền tự chủ, đổi mới quản lý nội bộ doanh nghiệp theo
mô hình Hội đồng quản trị hoặc Chủ tịch doanh nghiệp, xác định rõ ràng trách
nhiệm của giám đốc điều hành. Tăng trách nhiệm của mỗi cá nhân tương
xứng với nhiệm vụ, quyền hạn được giao. Đối với doanh nghiệp nhà nước có
Hội đồng quản trị cần quy định rõ quyền hạn là cơ quan đại diện chủ sở hữu
nhà nước tại doanh nghiệp; Hội đồng quản trị phải là cơ quan quyền lực cao
nhất, hoàn toàn chịu trách nhiệm trước người ra quyết định thành lập doanh
nghiệp (chủ đầu tư nhà nước) và trước pháp luật về kết quả sản xuất kinh
doanh cũng như những hoạt động khác của doanh nghiệp. Hội đồng quản trị
9944
có toàn quyền nhân danh doanh nghiệp nhà nước để giải quyết các vấn đề liên
quan đến việc xác định mục tiêu, nhiệm vụ và quyền lợi của doanh nghiệp
nhà nước trừ một số thẩm quyền của chủ sở hữu phân cho các cơ quan, tổ
chức khác đại diện chủ sở hữu thực hiện. Nhà nước cần có quy định về chế độ
tiền lương, thưởng cũng như các hình thức khen thưởng, kỷ luật cụ thể để
khuyến khích, động viên và qui rõ trách nhiệm của các thành viên Hội đồng
quản trị tương ứng với kết quả sản xuất kinh doanh mà doanh nghiệp nhà
nước đó thu được.
Hội đồng quản trị có quyền chỉ định hoặc thuê giám đốc theo hợp
đồng, chủ động tuyển chọn, bổ nhiệm, miễn nhiễm hoặc ký hợp đồng, chấm
dứt hợp đồng theo hướng chủ yếu là thi tuyển. Giám đốc doanh nghiệp có
thẩm quyền ra quyết định bổ nhiệm, miễn nhiệm, khen thưởng, kỷ luật đối với
cán bộ chủ chốt của doanh nghiệp theo phân cấp của Hội đồng quản trị. Nhà
nước cần có cơ chế khuyến khích vật chất, tinh thần đồng thời nâng cao trách
nhiệm của giám đốc doanh nghiệp nhà nước: có quyền chủ động tổ chức bộ
máy quản lý và tổ chức kinh doanh phù hợp với mục tiêu, nhiệm vụ nhà nước
giao; đặt chi nhánh, văn phòng đại diện trong và ngoài nước. Chủ tịch Hội
đồng quản trị không thể kiêm chức vụ giám đốc doanh nghiệp nhà nước vì
như thế sẽ dẫn đến sự trùng lặp chức năng đại diện chủ sở hữu và chức năng
quản lý kinh doanh tại doanh nghiệp.
2.7 Hình thành đội ngũ những nhà quản lý doanh nghiệp giỏi.
Trong hoạt đông sản xuất kinh doanh tại doanh nghiệp nhà nước
cán bộ quản lý có vai trò vô cùng quan trọng, là nhân tố quyết định sự thành
công hay thất bại, sự tồn tại và phát triển của các doanh nghiệp. Trong quá
trình đổi mới cơ chế quản lý doanh nghiệp nhà nước từ nền kinh tế kế hoạch
hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường và trong công cuộc công nghiệp hóa,
hiện đại hóa đất nước thì vai trò của cán bộ quản lý, điều hành doanh nghiệp
nhà nước lại càng quan trọng. Cán bộ quản lý doanh nghiệp nhà nước phải
9955
vừa đảm bảo tổ chức quản lý doanh nghiệp sản xuất kinh doanh đạt hiệu quả
cao, vừa phải trực tiếp thực hiện đường lối đổi mới của Đảng và nhà nước.
Muốn vậy người cán bộ quản lý doanh nghiệp nhà nước phải là người có kiến
thức về quản lý, về kinh tế và chuyên môn kỹ thuật cao, có sức khỏe tốt, có
năng lực lãnh đạo và quản lý, điều hành sản xuất kinh doanh.
Trong cơ chế mới hiện nay khi mà chủ sở hữu nhà nước đã dần về
đúng với chức năng quản lý vĩ mô còn quyền sử dụng tài sản vốn liếng thuộc
về doanh nghiệp thì giám đốc có toàn quyền tổ chức, điều hành doanh nghiệp
trên cơ sở định hướng của nhà nước bằng pháp luật và chính sách kinh tế.
Như đã trình bày ở trên, đó là quyền xây dựng và vận hành kế hoạch kinh
doanh, là quyền tìm kiếm thị trường, khai thác vật tư và tiêu thụ sản phẩm,
quyền lựa chọn công nghệ và dây chuyền sản xuất, quyền tổ chức bộ máy
quản lý doanh nghiệp, quyền mở rộng quan hệ hợp tác và liên doanh, liên
kết…Đồng thời giám đốc cũng là người chịu trách nhiệm trước chủ sở hữu
trong việc làm tăng giá trị tài sản, vốn liếng và các khoản đóng góp vào ngân
sách nhà nước, chịu trách nhiệm về đời sống vật chất và tinh thần của cán bộ
công nhân viên trong doanh nghiệp. Với những chức năng này nếu giám đốc
không có năng lực quản lý giỏi thì tính tự chủ của doanh nghiệp nhà nước chỉ
là hình thức và dẫn đến hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp sẽ
tránh khỏi những khó khăn. Do vậy yêu cầu đặt ra là tập trung xây dựng đội
ngũ những nhà doanh nghiệp giỏi có đủ sức quản lý doanh nghiệp nhà nước
tiến hành sản xuất kinh doanh có hiệu quả trong cơ chế thị trường:
- Đẩy tới một bước việc đào tạo mới và đào tạo lại giám đốc
doanh nghiệp nhà nước. Ở nước ta các trường đại học kinh tế đều đã tiến hành
thành lập khoa quản trị kinh doanh hoặc không cũng đã đưa bộ môn quản trị
kinh doanh vào chương trình. Song do nhu cầu của thực tiễn cũng như kinh
nghiệm của một số quốc gia khác, cần có chủ trương, tiến hành thành lập
9966
trường đại học chuyên ngành để đào tạo nghề giám đốc.
- Song song với quá trình đào tạo mới, đào tạo lại, cần đẩy mạnh
hình thức bồi dưỡng nhằm bổ sung kiến thức, hiện đại hóa bộ não của các
giám đốc. Đây cũng là một trong những con đường đào tạo lại có kết quả đối
với phần đông các giám đốc còn đang đương chức. Tuy nhiên cần phải tổ
chức lại hệ thống trường lớp nhằm thống nhất sự quản lý của nhà nước về
chương trình, về tài chính, phương thức tiến hành…
- Đa dạng hóa loại hình đào tạo bồi dưỡng, gắn đào tạo lý thuyết
với hoạt động thực tiễn.
- Ngoài ra đội ngũ giám đốc doanh nghiệp nhà nước ở nước ta
hiện nay có thể còn được hình thành, nâng cao kiến thức từ: hình thức đào tạo
từ xa qua các phương tiện thông tin đại chúng, qua các sách báo viế về quản
trị doanh nghiệp; tổ chức các câu lạc bộ giám đốc, hội thảo khoa học nhằm
trao đổi và học tập kinh nghiệm giữa các nhà doanh nghiệp…
Như vậy, Chương III của khóa luận đã chỉ ra những phương
hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh việc tách quyền chủ sở
hữu và quyền quản trị doanh nghiệp trong doanh nghiệp nhà nước ở nước ta
hiện nay. Các giải pháp được đưa ra nhằm tập trung vào giải quyết các vấn
đề:
1. Tăng cường quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước đi
đôi với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật kinh tế phù hợp với thể chế kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
2. Hoàn thiện cơ chế thực hiện quyền sở hữu nhà nước, tăng
hiệu quả đầu tư, chống lãng phí, thất thoát, xóa bỏ bao cấp đối với doanh
nghiệp nhà nước theo định hướng Nhà nước là chủ đầu tư bình đẳng với các
chủ thể đầu tư khác.
3. Chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước, đa dạng hóa hình thức
9977
sở hữu trong doanh nghiệp nhà nước, xóa bỏ cơ chế hành chính chủ quản.
4. Xây dựng cơ chế công khai, minh bạch trong tổ chức hoạt
động của chủ thể kết hợp với tăng cường năng lực của Nhà nước trong việc
kiểm tra, giám sát tổ chức hoạt động của doanh nghiệp nhà nước.
5. Đổi mới, sắp xếp doanh nghiệp nhà nước để nâng cao tính
chuyên nghiệp và nâng cao năng lực kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước
9988
và đội ngũ quản lý.
KKẾẾTT LLUUẬẬNN
Qua quá trình nghiên cứu về mặt lý thuyết, thực tiễn việc tách
quyền chủ sở hữu ra khỏi quyền quản trị doanh nghiệp trong các doanh
nghiệp nhà nước cũng như nghiên cứu đưa ra các phương hướng và giải pháp,
em xin có một số những kết luận sau đây:
1. Doanh nghiệp nhà nước được hình thành và phát triển ở các
quốc gia trên thế giới mà không chỉ có ở các nước xã hội chủ nghĩa. Có 5
nguyên nhân chính dẫn đến sự hình thành của doanh nghiệp nhà nước: (1) Do
nhu cầu khôi phục lại nền kinh tế đã bị tàn phá nặng nề sau chiến tranh; (2)
Thực hiện quốc hữu hóa toàn bộ các xí nghiệp tư bản nước ngoài sau khi
giành được độc lập; (3) Thành lập các doanh nghiệp nhà nước để cung cấp
các hàng hóa công cộng, tạo công ăn việc làm… ; (4) Thành lập các doanh
nghiệp nhà nước như những đàu tàu dẫn dắt nền kinh tế ở những nước đang
phát triển; (5) Thành lập các doanh nghiệp nhà nước để nắm giữ những ngành
công nghiệp đặc biệt quan trọng. Ở nước ta hiện nay, do quá trình sắp xếp lại
doanh nghiệp nhà nước để nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả hoạt động sản
xuất của chúng mà số lượng các doanh nghiệp nhà nước giảm đi đáng kể. Tuy
nhiên, doanh nghiệp nhà nước vẫn nắm vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc
dân.
2. Trong nền kinh tế thị trường, doanh nghiệp nhà nước cũng như
những loại hình doanh nghiệp khác, phải thể hiện sự nhanh nhạy, năng động
của mình để sản xuất kinh doanh, đầu tư phát triển, tiếp cận và không ngừng
mở rộng thì trường, nâng cao năng suất lao động… Do đó, Nhà nước với tư
cách là chủ sở hữu không được can thiệp vào quá trình quản trị của doanh
nghiệp, các doanh nghiệp có quyền quản trị, tự quyết định các kế hoạch sản
9999
xuất, tự chủ về tài chính, chế độ tiền lương…, có quyền quyết định các
phương án vay và sử dụng nguồn vốn miễn là chịu trách nhiệm trả nợ và hiệu
quả sử dụng nguồn vốn vay, bảo đảm và phát triển nguồn vốn của Nhà nước.
Từ khi thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến nay, Nhà nước ta đã
từng bước có những cải cách trong cơ chế quản lý, các quy định của luật pháp
để mở rộng quyền cho các doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên để đảm bảo
quyền sở hữu của Nhà nước, đồng thời nhằm đảm bảo trật tự Nhà nước mà
việc thực hiện quyền tự chủ của doanh nghiệp nhà nước luôn kèm theo cụm từ
‘theo quy định của pháp luật’, do vậy quyền tự chủ của các doanh nghiệp nhà
nước ở Việt Nam là quyền tự chủ có điều kiện, trong khuôn khổ của pháp
luật.
3. Quá trình thực hiện tách quyền chủ sở hữu và quyền quản trị
doanh nghiệp trong các doanh nghiệp nhà nước ở nước ta có rất nhiều ưu
điểm như mở rộng quyền tự chủ sản xuất kinh doanh cho doanh nghiệp nhà
nước, các doanh nghiệp nhà nước chủ động thực hiện các quyền kinh doanh
của mình, tăng cường đầu tư, đổi mới công nghệ, tham gia liên doanh liên
kết…để phát triển. Đồng thời các cơ quan quản lý Nhà nước cũng xác định rõ
nhiệm vụ của mình, không can thiệp sâu vào các hoạt động của doanh nghiệp,
đóng vai trò như những nhà đầu tư khác: đầu tư và thu lợi…Tuy vậy vẫn còn
tồn tại một số những vấn đề liên quan đến chế độ hành chính, chế độ nhân sự
- đãi ngộ, quyền sở hữu và quyền tự chủ… Trong quá trình từng bước thực
hiện việc tách quyền chủ sở hữu và quyền quản trị doanh nghiệp trong các
doanh nghiệp nhà nước, xuất hiện mô hình chủ quản. Mặc dù chế độ chủ quản
đã góp phần quản lý được toàn diện các mặt hoạt động của doanh nghiệp nhà
nước theo phân công của Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ; Chính phủ,
Thủ tướng Chính phủ trực tiếp giải quyết các vấn đề lớn, có tính định hướng
và cơ chế hoạt động cho các Tổng công ty 91 nhưng có rất nhiều những hạn
110000
chế về chế độ báo cáo; về thẩm quyền quyết định đầu; về báo cáo tình hình
của Tổng công ty… Từ đó đặt ra vấn đề cần xóa bỏ chế độ chủ quản, để nâng
cao tính tự chủ, tính cạnh tranh của các doanh nghiệp nhà nước.
4. Từ việc nghiên cứu lý thuyết và tình hình thực tiễn, khóa luận đã
đưa ra một số phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh
việc thực hiện tách quyền chủ sở hữu và quyền quản trị doanh nghiệp trong
các doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam. Các giải pháp mà khóa luận đề cập
đến bao gồm: làm rõ và thực hiện tốt chức năng quản lý nền kinh tế của Nhà
nước đối với các doanh nghiệp; tiếp tục sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà
nước; tăng cường việc quản lý vốn của Nhà nước đối với nguồn vốn Nhà
nước trong các doanh nghiệp; xây dựng, hoàn thiện tổ chức và hoạt động của
cơ quan quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp; tăng cường hệ thống chế
định của Nhà nước đối với các doanh nghiệp nhà nước; xóa bỏ chế độ hành
chính chủ quản và tăng cường quyền tự chủ về quản trị doanh nghiệp cho các
doanh nghiệp nhà nước; hình thành đội ngũ những nhà quản lý doanh nghiệp
giỏi.
5. Để sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước được
thành công là phụ thuộc rất nhiều vào kết quả sản xuất kinh doanh của các
doanh nghiệp nhà nước, cụ thể hơn nữa là phụ thuộc vào hiệu quả sử dụng
vốn nhà nước hiện đang nằm ở trong các doanh nghiệp. Chính từ nguồn lợi
nhuận và các khoản thuế thu được từ các doanh nghiệp nhà nước, Nhà nước
sẽ dùng để tiếp tục đầu tư mở rộng sản xuất, đổi mới công nghệ, tạo ra thêm
nhiều công ăn việc làm mới, thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Chính vì vậy mà
vấn đề tạo ra được những động lực mới tác động tích cực đến doanh nghiệp
nhà nước là vấn đề rất quan trọng, từng bước xóa bỏ chế độ chủ quản, để các
110011
doanh nghiệp nhà nước thực sự nắm quyền tự chủ.
TTÀÀII LLIIỆỆUU TTHHAAMM KKHHẢẢOO
1. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Giáo trình kinh tế chính trị Mác – Lênin. Nhà
xuất bản Chính trị Quốc Gia
2. Bộ Luật Dân sự 2005. Nhà xuất bản Tư pháp
3. Luật doanh nghiệp 2005, Nhà xuất bản Thống kê
4. Luật đầu tư. Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia
5. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc
lần thứ IX, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia
6. Ủy ban thường vụ Quốc hội (2006) Báo cáo kết quả giám sát việc thực
hiện cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước
7. Hoàng Hà (2005), Quá trình đổi mới cơ chế quản lý doanh nghiệp nhà
nước ở Việt Nam từ 1986 đến nay – Thực trạng và giải pháp, Đại học
Kinh tế Quốc dân
8. Tiến sĩ Võ Đại Lược, Giáo sư, Tiến sĩ Cốc Nguyên Dương (1997), Cải
cách doanh nghiệp nhà nước ở Trung Quốc – So sánh với Việt Nam,
Nhà xuất bản Khoa học Xã hội
9. Nguyễn Văn Đặng (2006) Tổng công ty nhà nước hướng tới hội nhập
kinh tế quốc tế, Nhà xuất bản Giao thông vận tải
10. Nguyễn Văn Đặng (2006) Xu hướng và giải pháp cạnh tranh, kiểm soát
độc quyền trong công nghiệp, Nhà xuất bản Lao động
11. Nguyễn Đặng Tường Anh (2007), Tách quyền chủ sở hữu ra khỏi
quyền quản trị doanh nghiệp – Mô hình quản trị mới trong doanh
nghiệp nhà nước, Đại học Ngoại Thương
12. Đoàn Phúc Thanh (1996), Đảm bảo tính tự chủ kinh doanh của doanh
nghiệp nhà nước theo cơ chế thị trường ở nước ta hiện nay, Học viện
110022
Hành chính Quốc Gia Hồ Chí Minh
13. Dương Hoàng Oanh (2002), Cải cách doanh nghiệp nhà nước ở Trung
Quốc từ 1978 đến nay, Viện Kinh tế Thế giới
14. Phạm Minh Tuấn (2007), Quan hệ pháp lý giữa nhà nước và doanh
nghiệp nhà nước ở Việt Nam hiện nay, Học viện Hành chính Quốc gia
15. Vũ Đình Bách (2001) Đổi mới tăng cường thành phần kinh tế nhà
nước, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia
16. Lê Đăng Doanh (1996), Cơ sở khoa học và thực tiễn của công cuộc đổi
mới kinh tế ở Việt Nam, Đại học Kinh tế Quốc dân.
17. PGS. TS Ngô Quang Minh (2004), Kinh tế nhà nước và quá trình đổi
mới doanh nghiệp nhà nước
18. Tập thể tác giả (1996) Cải cách doanh nghiệp nhà nước – Thực tiễn
Việt Nam và kinh nghiệm thế giới, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia
19. Viện nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương (2002) Cải cách doanh
nghiệp nhà nước – tình hình ở Việt Nam và kinh nghiệm một số nước
trên thế giới
20. Vũ Minh Trai (2000) Thực trạng và giải pháp sắp xếp lại các doanh
nghiệp nhà nước thuộc thành phố Hà Nội, Nhà xuất bản Chính trị Quốc
gia
21. Nguyễn Thị Thanh Hà (2001) Nâng cao hiệu quả cải cách doanh
nghiệp nhà nước, Tạp chí Lý luận Chính trị số 12
22. Lee Kang Woo (2002), Quá trình đổi mới doanh nghiệp nhà nước ở
Việt Nam giai đoạn 1986 – 2000, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân
văn.
23. Malcolm Gillis, Dwight H.Perkins, Michael Roemer,… (1990), Kinh tế
học của sự phát triển (Bản tiếng Việt), Viện nghiên cứu quản lý kinh tế
Trung ương
24. Trương Văn Bân – chủ biên, Nguyễn Khang – người dịch (1996), Bàn
về cải cách toàn diện doanh nghiệp nhà nước, Nhà xuất bản Chính trị
110033
Quốc gia
25. Paul A.Samuelson, William D.Nordhaus (1989), Kinh tế học (Bản tiếng
Việt), Viện kinh tế học
26. Nghị định số 50/HĐBT ngày 22/03/1988:
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/1981_to_1990/1988/198803/19880322
0001
27. Số 388/HĐBT – Quy chế thành lập và giải thể doanh nghiệp nhà nước
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/1991_to_2000/1991/199111/19911120
0001
28. Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa 1946:
http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237n1nqnqnqn3
1n343tq83a3q3m3237nvn&cochu
29. Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa 1959:
http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237n1nqnqn4n3
1n343tq83a3q3m3237nvn&cochu
30. Hiến pháp Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1980:
http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237n1nqn4n0n3
1n343tq83a3q3m3237nvn&cochu
31. Hiến pháp Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1992:
http://laws.dongnai.gov.vn/1991_to_2000/1992/199204/199204180001
32. Luật doanh nghiệp nhà nước 1995:
http://legal.khaitri.vn/Index.asp?Act=View&Doc=10659&Pro=12&Tre
e=25
33. Luật doanh nghiệp nhà nước 2003:
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/2001_to_2010/2003/200311/20031127
0001
34. Quyết định 217/QĐ - HĐBT ngày 14/11/1987:
http://legal.khaitri.vn/Index.asp?Act=View&Doc=11941&Pro=12&Tre
110044
e=25
35. Nghị định số 98 – HĐBT ngày 02/06/1988:
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/1981_to_1990/1988/198806/19880602
0001
36. Nghị định số 27 – HĐBT ngày 22/03/1989:
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/1981_to_1990/1989/198903/19890322
0001
37. Quyết định số 195 – HĐBT ngày 02/12/1989:
http://legal.khaitri.vn/Index.asp?Act=View&Doc=11943&Pro=12&Tre
e=51
38. Nghị định số 133/2005/NĐ-CP:
http://vbqppl3.moj.gov.vn/law/vi/2001_to_2010/2005/200510/2005102
00003/lawdocument_view
39. Luật tổ chức Chính phủ:
http://laws.dongnai.gov.vn/2001_to_2010/2001/200112/200112250002
/lawdocument_view
40. Nghị định số 86/2002/NĐ-CP:
http://vbqppl3.moj.gov.vn/law/vi/2001_to_2010/2002/200211/2002110
50001/lawdocument_view
41. Nghị định số 55/2003/NĐ-CP:
http://www.nea.gov.vn/luat/toanvan/Nghidinh_55-03_ND-CP.htm
42. Nghị định 39/CP: http://www.nea.gov.vn/luat/toanvan/Nghidinh_34-
03_ND-CP.htm
43. Số 39/1995/NĐ-CP - Điều lệ mẫu về Tổ chức và hoạt động của Tổng
công ty nhà nước:
http://vbqppl.moj.gov.vn/law/vi/1991_to_2000/1995/199508/19950827
0001
44. Lịch sử phát triển ngành Dầu khí Việt Nam
http://www.pvn.vn/?portal=news&page=detail&category_id=7&id=38
110055
8
http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_%C4%91o%C3%A0n_
D%E1%BA%A7u_kh%C3%AD_Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB
%87t_Nam
4455.. Xuân Hòa, Doanh nghiệp nhà nước cần thể hiện vai trò ổn định vĩ mô
110066
hhttttpp::////wwwwww..vvnneexxpprreessss..nneett//GGLL//KKiinnhh--ddooaannhh//22000088//0088//33BBAA0055550066//
