Khóa luận tốt nghiệp: Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình triển khai đề tài: Thế giới nghệ thuật trong tập thơ

Mưa nguồn của Bùi Giáng, tác giả khóa luận đã nhận được sự giúp đỡ của

các thầy cô giáo trong khoa Ngữ Văn, các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam và

đặc biệt là Tiến sĩ - Giảng viên La Nguyệt Anh - người hướng dẫn trực tiếp.

Tác giả khóa luận xin được bày tỏ lòng biết ơn và gửi lời cảm ơn trân

trọng nhất tới các thầy cô.

Do năng lực nghiên cứu có hạn, khóa luận chắc chắn không tránh khỏi

những thiếu sót. Rất mong sự chỉ bảo,góp ý của các thầy cô và các bạn đồng

nghiệp.

Hà Nội, tháng 5 năm 2014

Sinh viên

Nguyễn Thị Kiều Ly

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan

Khóa luận Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi

Giáng là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, có tham khảo ý kiến của những người

đi trước, dưới sự giúp đỡ khoa học của Tiến sĩ - Giảng viên La Nguyệt Anh.

Khóa luận không sao chép từ một tài liệu, công trình có sẵn nào.

Hà Nội, tháng 5 năm 2014

Sinh viên

Nguyễn Thị Kiều Ly

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2

3. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 6

5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................ 6

6. Đóng góp của khóa luận ............................................................................ 6

7. Cấu trúc của khóa luận .............................................................................. 7

NỘI DUNG ....................................................................................................... 8

Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG........................................................... 8

1.1. Quan niệm về thế giới nghệ thuật và thế giới nghệ thuật thơ ................ 8

1.1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật .......................................................... 8

1.1.2. Thế giới nghệ thuật trong thơ .......................................................... 9

1.2. Bùi Giáng và sự nghiệp sáng tác thơ .................................................... 10

1.2.1. Vài nét về Bùi Giáng ...................................................................... 10

1.2.2. Sự nghiệp thơ của Bùi Giáng ......................................................... 12

Chương 2. THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG TRONG TẬP THƠ MƯA NGUỒN

CỦA BÙI GIÁNG ........................................................................................... 14

2.1. Hình tượng cái tôi trữ tình nhà thơ ........................................................ 14

2.1.1. Hình tượng cái tôi trữ tình .............................................................. 14

2.1.2. Hình tượng cái tôi trữ tình trong thơ Bùi Giáng ............................. 15

2.2. Hình tượng thời gian và không gian nghệ thuật .................................... 23

2.2.1. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 23

2.2.2. Không gian nghệ thuật ................................................................... 31

iii

Chương 3. MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU........... 44

3.1. Giọng điệu thơ ...................................................................................... 44

3.1.1. Giọng đối thoại............................................................................... 44

3.1.2. Giọng điệu tâm tình, thiết tha ........................................................ 45

3.2. Ngôn ngữ thơ ........................................................................................ 47

3.2.1. Ngôn ngữ thế tục, đời thường ........................................................ 48

3.2.2. Lạ hóa ngôn từ................................................................................. 52

KẾT LUẬN ..................................................................................................... 56

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 58

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Bùi Giáng là một trong những trường hợp đặc biệt của nền thi ca hiện

đại Việt Nam cuối thế kỉ XX. Nhắc đến Bùi Giáng người ta nghĩ đến một hiện

tượng mà cho đến tận hôm nay hãy còn đó rất nhiều vấn đề hấp dẫn vẫn chưa

được tỏ tường.

Đọc các tác phẩm của Bùi Giáng, ta có cảm tưởng như lạc vào thế giới

nghệ thuật vô cùng độc đáo và kỳ dị. Ai cũng dễ dàng cảm nhận Bùi Giáng rất

“không giống ai”, thế nhưng cái bản chất Bùi Giáng rất riêng, rất độc đáo ấy

là gì thì lại không mấy ai đủ tự tin để lí giải cặn kẽ. Tác giả Bùi Giáng và nhà

thơ Bùi Giáng đích thực bị chen lấn giữa những huyền thoại Bùi Giáng. Mặc

dù có một vị trí khá đặc biệt như vậy, nhưng cho đến nay, trong đời sống văn

học nước nhà, Bùi Giáng vẫn gần như là một “người lạ mặt”. Đặc biệt ở miền

Bắc, thi sỹ họ Bùi càng hết sức lạ lẫm.

1.2. Nghiên cứu về thơ Bùi Giáng, ngày càng có nhiều công trình công

phu và thành tựu ra mắt bạn đọc. Nhưng với một cuộc đời đa dạng và một tài

năng thơ đa diện và đa chất như ông, thì không phải mọi kết luận đều đã

thống nhất và bình ổn. Vì vậy, sự vẫy gọi từ thế giới thi ca của Bùi Giáng vẫn

là khả tính cho những ai quan tâm và muốn đi tìm cuộc đời và thế giới nghệ

thuật của thi sĩ tài năng dị biệt này.

Như Bùi Văn Sơn Nam - dịch giả, nhà nghiên cứu triết học, đồng thời là

người trong gia tộc (chú họ) Bùi Giáng, đã tâm sự: “Viết đôi lời về Bùi Giáng

không bằng đọc về Bùi Giáng. Đọc Bùi Giáng không bằng giao du với Bùi

Giáng. Giao du với Bùi Giáng không bằng sống như Bùi Giáng. Mà sống như

Bùi Giáng thật vui mà thật khó vậy. Ông thuộc vào loại thiên tài không định

nghĩa được, là một bí ẩn toàn diện trong cái vùn vụt, cái bất tuyệt thao thao,

cái nửa không nửa có nửa hư nửa thực” [10, tr.156]

Chính cái “lạ” cùng những màn sương mờ bao phủ cuộc đời - con người -

thơ Bùi Giáng đã thu hút chúng tôi bắt tay tìm hiểu đề tài: Thế giới nghệ thuật

trong tập Mưa nguồn của Bùi Giáng.

2. Lịch sử vấn đề

Khi tìm hiểu và khảo sát các nguồn tư liệu viết về Bùi Giáng, chúng tôi

nhận thấy số lượng các công trình nghiên cứu về Bùi Giáng đã được công bố,

xuất bản ở Việt Nam là không nhiều.

Qua khảo sát, chúng tôi được biết, đến nay đã có một số chuyên luận viết

về Bùi Giáng. Trong đó, có hai cuốn sách viết về Bùi Thi Sĩ đã được xuất bản

cách đây vài năm và đã khá quen thuộc với những người quan tâm đến Bùi

Giáng. Đó là cuốn Bùi Giáng trong tôi của tác giả Hồ Công Khanh, do Nhà

xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh in năm 2005 và cuốn Bùi Giáng -

thi sĩ kì dị của tác giả Trần Đình Thu do Nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 2005

và đã tái bản lần thứ hai.

Cuốn Bùi Giáng trong tôi như là một cuốn sách lưu giữ kỉ niệm nhiều hơn

là một công trình nghiên cứu mang tính học thuật về Bùi Giáng. Những bài viết

của Hồ Công Khanh nặng về cảm nhận hơn là phân tích, phê bình những thi

phẩm của Bùi Giáng.

So với cuốn Bùi Giáng trong tôi của Hồ Công Khanh, cuốn sách Bùi

Giáng - thi sĩ kì dị làm tốt hơn vai trò của một công trình nghiên cứu nhiều mặt

về văn nghiệp Bùi Giáng. Cuốn sách được ra đời trong kế hoạch viết một bộ

sách “phác hoạ chân dung các nhà văn nhà thơ trong đời sống thường ngày và

trong lao động nghệ thuật. Nó không phải là sách phê bình văn học. Nhưng đôi

chỗ vẫn kết hợp việc phân tích tác phẩm để minh hoạ cho cuộc đời tác giả. Tuy

(Vài lời đầu sách) [20]. Với cuốn sách này, có thể nói Trần Đình Thu đã bao

nhiên việc phân tích này sẽ không đi quá sâu như những cuốn sách phê bình”

quát khá rộng về đề tài Bùi Giáng mà ông đã chọn làm đề tài nghiên cứu. Trần

Đình Thu kể chuyện cuộc đời Bùi Giáng, kể về tài viết sách với tốc độ kinh

hồn, về những nguồn thi hứng dạt dào trong thơ ông, về những tác phẩm văn

học dịch mang đầy tính tư tưởng và triết lý… Không dừng lại ở phần nội dung

tư tưởng trong các tác phẩm của Bùi Giáng, Trần Đình Thu còn có những bài

đi sâu vào Ngôn ngữ thơ Bùi Giáng - vốn là thế mạnh và là một trong những

dấu hiệu khiến cho Bùi Giáng không thể lẫn vào với ai. Tác giả đề cập đến một

số cách “chơi” với ngôn ngữ ở Bùi Giáng: nói lái, vờn chữ. Chúng tôi khá tâm

đắc với một đoạn mà Trần Đình Thu nhận định về toàn bộ văn nghiệp của Bùi

Giáng- thi sĩ tự khoác và được thiên hạ khoác cho mình danh xưng “nhà thơ

điên”: “Bản chất của văn chương Bùi Giáng là sự tổng hòa của những nghịch

lý. Trong cái cà rỡn có sự đau xót, trong bỡn cợt có nỗi ngậm ngùi, trong sự

nghịch ngợm hồn nhiên trẻ thơ có sự uyên bác, trong điên loạn cuồng si là một

cõi mộng bát ngát đẫm tình. Cái nét riêng ấy không ai có được, không ai bắt

chước được và không thể có người thứ hai”.

Trong năm 2008, để kỉ niệm 10 năm ngày mất của Trung Niên Thi Sĩ

(1998 - 2008), có thêm hai cuốn sách về Bùi Giáng đã được Nhà Xuất bản Lao

động và Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây phối hợp xuất bản. Đó là Bùi

Giáng qua 99 giai thoại do Huyền Li sưu tầm và biên soạn và Bùi Giáng trong

cõi người ta do Đoàn Tử Huyến chủ biên. Hai cuốn sách xuất hiện trên thị

trường vào khoảng cuối năm 2008 và gây được một “cơn sốt” nho nhỏ trong

cộng đồng độc giả yêu thơ ông. Bùi Giáng qua 99 giai thoại là một cuốn sách

dễ đọc và gây nhiều hứng thú. Người ta tìm thấy trong đó những giai thoại về

một con người chưa bao giờ thôi đặc biệt. Con số 99 chỉ là một con số tương

đối, mang tính giới hạn để làm hấp dẫn thêm “một hiện tượng lạ, có thể nói,

độc nhất vô nhị, là Bùi Giáng”. Bùi Giáng trong cõi người ta là một công trình

biên soạn nghiêm túc, tập hợp một số lượng lớn những bài nghiên cứu về Bùi

Giáng từ trước đến nay, từ nhiều nguồn khác nhau. Mỗi nhà nghiên cứu đều

chọn cho mình một khía cạnh tâm đắc nhất để nhìn về con người cũng như phê

bình, nhận định về văn nghiệp của Bùi Giáng. Cuốn sách này thuộc vào loại

dày dặn và chỉn chu mang tính học thuật cao đã được xuất bản hợp pháp từ

trước đến nay ở Việt Nam.

Mýa nguồn là tập thõ ðầu tay của Bùi Giáng. Ðây là tập thõ tạo ðýợc ấn

týợng lớn nhất ðối với ðộc giả, khẳng ðịnh rõ phong cách tác giả và ðýợc coi

là tác phẩm “trong sáng” nhất của Bùi Giáng. Nhưng những công trình nghiên

cứu về tập Mưa nguồn thì vẫn chưa có mà nó chỉ được nhìn nhận qua một số

nhận xét của một số nhà phê bình. Theo nhận ðịnh chung của nhiều ngýời,

cho ðến thời ðiểm này, có lẽ “tập Mýa nguồn là tác phẩm quan trọng và chính

yếu nhất trong quá trình sáng tác của ông. Muốn tìm hiểu một cách chân xác

về cuộc ðời và thõ của ông, ðiều cần thiết trýớc tiên có lẽ là phải ði sâu vào

nội dung chính của tác phẩm này” [9, tr.45].

Trong bài Bùi Giáng, nguồn xuân, tác giả Đặng Tiến đã có những đánh

giá xác đáng về tập thơ Mưa nguồn: “Mưa Nguồn - thi phẩm đầu tay và đều

tay nhất của Bùi Giáng được in năm 1962, gồm có nhiều bài làm từ 1948. Lời

thơ trong sáng, tươi thắm và tha thiết” [10, tr.392]. Theo Đặng Tiến, thế giới

nghệ thuật trong thơ Bùi Giáng: “đã khởi đi từ nhiều hình ảnh thắm tươi, điệu

thơ ánh ỏi”, “Lời thơ tham dự với đất trời vào niềm hoan lạc của mùa xuân.

Thể thơ cổ điển, nhưng tác giả đã trộn lẫn thơ bảy và tám chữ, với âm điệu lạ

ở câu hai. Nhưng đặc sắc trong thơ Bùi Giáng thời ấy là những hình ảnh tân

kỳ trong thể thơ truyền thống” [10, tr.393]. Điều đó thường khó gặp lại ở

những tập thơ sau của Bùi Giáng: “Những bài thơ tin yêu cuộc sống, tươi

sáng và thắm thiết như vậy ít khi thấy ở những tập thơ sau, mà cũng ít người

nhắc đến” [10, tr.395].

Với Một thử nghiệm đọc thơ Bùi Giáng, tác giả Khế Iêm lại cho rằng:

“Mưa nguồn… là tác phẩm đầu tay… giọng thơ gân guốc và nhiều chất điền

giã” [10, tr.478]. Tuy nhiên, theo chúng tôi, nhận xét của Khế Iêm không phải

là trái chiều với Đặng Tiến, mà cho thấy, đây là cách nhìn khác, đa chiều về

thơ Bùi Giáng nói chung, Mưa nguồn nói riêng. Chính vì vậy, ý kiến của các

nhà nghiên cứu đã cho chúng tôi những gợi mở quý báu khi tìm hiểu thế giới

nghệ thuật thơ Bùi Giáng.

Cùng với những nghiên cứu về Bùi Giáng, tác giả Đỗ Lai Thúy trong bài

Bùi Giáng, nhà thơ của các nhà thơ, đã có một số nhận xét về thế giới trong

tập thơ Mưa nguồn. Đó là “một thế giới vừa quen thuộc vừa mới lạ. Trong cái

nhìn hiện tượng học cũng cây cỏ ấy, cũng bờ lúa ấy, cũng những bông hoa ấy,

nhưng dường như chúng xanh hơn, thắm tươi hơn” [10, tr.422]. Thiên nhiên

trong Mưa nguồn là thiên nhiên không bất động mà luôn “trôi chảy”, luôn

“trong thế tràn bờ: sự vật không chỉ là nó mà còn là không nó. Tức luôn trong

tư thế giao tiếp, đối thoại với mọi vật khác…”. Từ đặc điểm của thiên nhiên

trong Mưa nguồn, Đỗ Lai Thúy đồng thời nói lên một trong số những đặc

điểm ngôn ngữ trong tập thơ: “Ở Mưa nguồn, có rất nhiều những từ ngữ chỉ

sự giao tiếp, như “ngó”, “nhìn”, “nghe”, “chờ”, “rủ”,...”. Và nhờ thế, Bùi

Giáng có “một giọng điệu tâm tình đặc biệt” [10, tr.423].

Vấn đề ngôn ngữ luôn là vấn đề được quan tâm khi nhắc đến Bùi Giáng,

Mưa nguồn là tập thơ đầu tay trong sáng nhất, bởi vậy: “Ở Mưa nguồn, Bùi

Giáng chú trọng nhiều đến việc đưa ngôn ngữ trở về với bản tính nguyên sơ,

chân thực của nó. Và, cũng ở tập thơ này, Bùi Giáng cũng rất quan tâm đến

thể tính của thi ca. Ông tìm ở thơ, ở ngôn ngữ thơ và ở cái nên thơ.” [10,

tr.428].

Như vậy, qua việc khảo sát những tư liệu, những công trình nghiên cứu về

Bùi Giáng, chúng tôi thấy rằng mỗi tư liệu đều góp một phần không nhỏ trong

quá trình tìm hiểu con đường thơ đầy phức tạp của thi sĩ Bùi Giáng. Tuy nhiên

những tài liệu về tập Mưa nguồn vẫn còn rất hạn chế. Vì vậy, với đề tài này,

chúng tôi mong muốn góp phần vào công cuộc tìm hiểu một cách toàn diện

hơn về thế giới nghệ thuật trong tập Mưa nguồn nói riêng và trong cả sự nghiệp

thơ ca của Bùi Giáng nói chung.Và trên cơ sở những tài liệu này, chúng tôi tiếp

thu, học hỏi để có thể hoàn thành tốt khóa luận tốt nghiệp của mình.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

Khóa luận tập trung vào việc phân tích thế giới nghệ thuật trong tập thơ

Mưa nguồn của Bùi Giáng. Từ đó có thể hiểu hơn về thế giới nghệ thuật độc

đáo, kì dị của thi sĩ tài hoa này.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu: Khoá luận nghiên cứu, tìm hiểu thế giới nghệ

thuật trong thơ Bùi Giáng qua tập Mưa nguồn.

4.2. Phạm vi tư liệu: Khảo sát tập thơ Mưa nguồn - tập thơ đầu tay của

Bùi Giáng. Tuy nhiên, khóa luận không chỉ dừng lại khảo sát những sáng tác

trong tập thơ Mưa nguồn mà còn đặt trong mối quan hệ với những sáng tác

trước và sau đó của tác giả, khi cần thiết có sự liên hệ, mở rộng đến sáng tác

của các nhà thơ khác.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để triển khai đề tài này, chúng tôi sử dụng những phương pháp sau:

- Phương pháp thống kê - phân loại.

- Phương pháp phân tích - tổng hợp.

- Phương pháp so sánh - đối chiếu.

6. Đóng góp của khóa luận

Khóa luận hướng đến việc cung cấp một cái nhìn tương đối toàn diện

về thế giới nghệ thuật thơ của Bùi Giáng mà tiêu biểu trong tập Mưa nguồn,

để từ đó góp thêm tiếng nói khẳng định những đóng góp và vị thế của nhà thơ

trong tiến trình vận động và phát triển của thơ Việt Nam hiện đại. Bên cạnh

đó, khóa luận muốn góp phần giải mã và giới thiệu một chân dung văn học rất

đáng quan tâm của nền thơ ca Việt Nam cuối thế kỉ XX.

7. Cấu trúc của khóa luận

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Thư mục tài liệu tham khảo, Khóa luận

được cấu trúc thành 3 chương như sau:

Chương 1: Những vấn đề chung.

Chương 2: Thế giới hình tượng trong tập Mưa nguồn của Bùi Giáng.

Chương 3: Một số phương diện nghệ thuật tiêu biểu.

NỘI DUNG

Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG

1.1. Quan niệm về thế giới nghệ thuật và thế giới nghệ thuật thơ

1.1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật

Theo Từ điển thuật ngữ Văn học: “Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ

tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật... Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng

sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được sáng tạo ra theo các nguyên

tắc tư tưởng, khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lí của con

người, mặc dù nó phản ánh các thế giới ấy. Thế giới nghệ thuật có không

gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng,

quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng,… chỉ xuất hiện một cách có ước

lệ trong sáng tác nghệ thuật” [8, tr.302, 303].

Như vậy bản chất của thế giới nghệ thuật là đề cập đến vấn đề văn học

thể hiện đó là không gian, thời gian, là cảnh, là tình, là con người, là cuộc

sống… Những yếu tố này được nhìn qua lăng kính của người nghệ sĩ mang

tính hiện thực cuộc sống nhưng không hoàn toàn miêu tả, sao chép lại. Điều

này làm cho hiện thực trong văn học chứa đựng sự hấp dẫn đối với người đọc.

Mỗi thế giới nghệ thuật ứng với một quan niệm về thế giới, một cách cắt nghĩa

về thế giới. Như vậy, khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung tính độc

đáo về tư duy nghệ thuật của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn trong thế giới

quan, văn hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của nghệ sĩ.

Thế giới nghệ thuật là một chỉnh thể nghệ thuật bao gồm tất cả các yếu

tố, cấp độ của sáng tạo nghệ thuật. Mỗi cấp độ, yếu tố này lại có thể là chỉnh

thể nhỏ hơn được đặt trong mối quan hệ biện chứng nhất định xâu chuỗi với

các yếu tố khác. Nghiên cứu thế giới nghệ thuật là để tìm hiểu quy luật của

từng loại thế giới nghệ thuật, sự sáng tạo của chủ thể, quan niệm về nghệ

thuật, cuộc sống, nhân sinh… của người nghệ sĩ.

Thế giới nghệ thuật trong mỗi loại hình sáng tác và ở từng thể loại lại

có những đặc trưng riêng.

1.1.2. Thế giới nghệ thuật trong thơ

Khái niệm thế giới nghệ thuật rất rộng, nó bao gồm tất cả các yếu tố,

cấp độ của quá trình sáng tạo nghệ thuật. Do đặc thù của mỗi thể loại mà thế

giới nghệ thuật thơ có những yếu tố mang đặc trưng của thể loại. Khác với thể

loại tự sự, những yếu tố như nhân vật, cốt truyện, sự kiện… là những yếu tố

cơ bản trong thế giới nghệ thuật tự sự thì trong thế giới nghệ thuật thơ lại là

các yếu tố: hình tượng cái tôi trữ tình, không - thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ,

giọng điệu, thể loại... Tất cả các yếu tố này tạo nên thế giới nghệ thuật thơ.

Trong đó hình tượng nghệ thuật là yếu tố trung tâm của chỉnh thể, nơi tập

trung mọi mối quan hệ. Chúng tôi coi đây là góc độ tiếp cận tốt nhất để khám

phá thế giới nghệ thuật của văn học nói chung và tập thơ Mưa nguồn của Bùi

Giáng nói riêng.

Nghiên cứu thể loại trữ tình, trong cuốn Thơ trữ tình Việt Nam 1975 -

1990 (1998) Lê Lưu Oanh đã đưa ra khái niệm thế giới nghệ thuật qua hình

tượng cái tôi trữ tình. Tác giả viết: “Gọi cái tôi trữ tình là một thế giới nghệ

thuật bởi thế giới nội cảm này là một thể thống nhất có ngôn ngữ và quy luật

riêng phụ thuộc vào lịch sử, cá nhân, thời đại… Đi sâu vào thế giới nghệ

thuật được coi như một kênh giao tiếp với những mã số, kí hiệu, giọng nói

chương trình riêng, cần có thao tác phù hợp… Thế giới nghệ thuật của cái tôi

trữ tình là một thế giới mang giá trị thẩm mỹ” [15, Tr. 33,35]. Như vậy, hình

tượng cái tôi trữ tình là một yếu tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật thơ,

nó là hình tượng trung tâm, chi phối các yếu tố khác. Thế giới hình tượng

chịu sự chi phối của cách nhà văn nhìn nhận, cắt nghĩa đời sống. Bên cạnh đó,

cũng không thể bỏ qua các yếu tố khác.

Tìm hiểu thế giới hình tượng trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng,

chúng tôi nhận thấy thế giới hình tượng thơ ông rất đa dạng. Các hình tượng

thiên nhiên con người luôn kết hợp hài hòa giữa cảnh, sự, ý, tình. Trong nhiều

bài thơ khi cảm xúc dâng trào thì nổi rõ hình tượng tâm trạng.

Những vấn đề lý luận trên là cơ sở để chúng tôi tìm hiểu Thế giới nghệ

thuật thơ trong tập Mưa nguồn của Bùi Giáng - một thế giới nghệ thuật

độc đáo, khác lạ. Trong khuôn khổ của khoá luận, chúng tôi bước đầu đề cập

đến một số hệ thống hình tượng tiêu biểu của tập thơ Mưa nguồn:

- Hình tượng cái tôi trữ tình nhà thơ

- Hình tượng thời gian và không gian nghệ thuật

- Một số phương tiện hình thức tiêu biểu trong thế giới nghệ thuật thơ

Bùi Giáng.

1.2. Bùi Giáng và sự nghiệp sáng tác thơ

1.2.1. Vài nét về Bùi Giáng

Bùi Giáng sinh ngày 17 tháng 12 năm 1926, quê ở làng Thanh Châu, xã

Vĩnh Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam. Ông là con thứ hai trong gia

đình có 8 người con. Thân sinh của Bùi Giáng là cụ Bùi Thuyên, thân mẫu là

bà Huỳnh Thị Kiều. Khi vào miền Nam ông được gọi là Sáu Giáng. Thuở

nhỏ, ông theo học Tiểu học ở Hội An, học trung học tại Thuận Hóa - Thừa

Thiên. Năm 1948, gia đình ông tản cư về Trung Phước. Từ 1950 đến 1952,

ông chăn bò ở vùng Trung Phước. Đây là khoảng thời gian mà ông gọi là 15

năm chăn dê như Tô Vũ ngày xưa. Trong thập kỷ 60, 70 của thế kỉ XX, ông

có dạy học tại một số trường tư thục của Sài Gòn. Có thời gian ông điều trị

bệnh ở dưỡng trí viện Biên Hòa. Ông mất ngày 7 tháng 10 năm 1998 tại

Thành phố Hồ Chí Minh.

Bùi Giáng là một người gây kinh ngạc cho bất kì ai quan tâm tới ông.

Làm thơ, dịch tiểu thuyết của các tác gia danh tiếng trên thế giới, viết sách

nghiên cứu triết học Đông Tây kim cổ với những kiến thức vô cùng uyên

bác…nhưng đồng thời lại còn chạy la hét ngoài đường trong bộ dạng của

những người ta quen gọi là điên. Cuộc đời Bùi Giáng vì vậy luôn được bao

phủ bởi vô số những giai thoại ly kì, những thông tin hư hư, thực thực. Từ

năm 1962 trở đi, Bùi Giáng liên tục cho ra đời nhiều đầu sách. Mỗi năm đều

đều vài ba cuốn. Càng về sau càng nhiều hơn. Ông là một tác giả có tác phẩm

in ra đứng vào hàng kỉ lục ở miền Nam trước giải phóng. Sách của ông chất

thành chồng cao cả mét, thơ thì phải kể bằng đơn vị hàng nghìn bài. Tuy

nhiên ông hoàn toàn không phải một học giả cần mẫn, suốt ngày giam mình

trong thư viện, miệt mài bên trang sách mà thậm chí còn ngược lại. Nhiều

người gần gũi ông ngạc nhiên nói rằng họ chỉ thấy Bùi Giáng suốt ngày lang

thang, rong chơi, nhàn nhã, bia rượu uống tràn, thế nhưng khi nhà xuất bản

cần, chưa đến một ngày ông đã mang đến cả năm bảy trăm trang sách.

Bùi Giáng cuối cùng vẫn là một bí ẩn hoàn toàn trong cái vùn vụt, cái

bất tuyệt thao thao, cái chớp mắt đã là của nó. Quá trình tư duy và lao động

sáng tạo trong con người Bùi Giáng như thế nào? Ông đã hình thành những tứ

thơ ra sao? Vì sao ông có thể tuôn ra những câu thơ mà không cần suy nghĩ?

Đó là những câu hỏi mà rất nhiều người tò mò muốn biết nhưng có lẽ không

ai tìm hiểu được. Ông Huỳnh Ngọc Chiến, một người quen biết với Bùi Giáng

kể, một lần nọ có mấy người bạn ở Quảng Nam cùng ngồi uống cà phê với

Bùi Giáng, một người rất ái mộ Bùi Giáng tò mò hỏi ông thường làm thơ như

thế nào, thì Bùi Giáng cười và nói: “Qua làm thơ cũng giống như em là kỹ sư

mà làm toán lớp ba rứa thôi”. Theo ông Huỳnh Ngọc Chiến thì lúc đó Bùi

Giáng trả lời rất thành thật, chẳng có chút biểu hiện cao ngạo nào cả. Vì thế

có thể tin lời Bùi Giáng rằng, với ông, làm thơ là một công việc dễ dàng, đơn

giản như ta làm toán cộng, toán trừ, đặt bút vào là làm chứ không cần phải

suy nghĩ. Chính nhờ khả năng viết nhanh đó mà Bùi Giáng đã cho ra đời một

khối lượng tác phẩm đồ sộ như trên.

Như vậy, quá trình sáng tạo ra thế giới nghệ thuật của Bùi Giáng quả là

lạ thường. Thêm vào đó, cuộc đời Bùi Giáng còn có giai đoạn ông bị điên.

Trong bệnh viện ông vẫn sáng tác ra các tác phẩm của mình. Có lẽ chính

những yếu tố này đã tạo nên một thế giới kỳ dị và độc đáo trong thơ ông.

1.2.2. Sự nghiệp thơ của Bùi Giáng

Trong sự nghiệp văn chương của Bùi Giáng, thơ chiếm một vị trí rất

quan trọng. Với Bùi Giáng, thơ là người tình, người bạn trung thành trong

suốt cuộc đời. Bùi Giáng “làm thơ như sống và sống như làm thơ” [13, tr.27].

Chính Bùi Giáng sau khi “kiểm” lại gia tài văn hoá của mình đã thú nhận rằng

“chỉ có những tập thơ là ngộ nghĩnh mà thôi” [26, tr.1]. Vì thơ và cuộc sống

của Bùi Giáng là một nên ông từng khẩn khoản đề nghị “hãy để cho tôi điên

tôi dại. Đừng ai nói đến tôi và nhất là đừng có bàn đến thơ tôi” [10, tr.562].

Từ con người và sức thơ lạ lùng của Bùi Giáng, từ những giai thoại về

Bùi Giáng đã được dựng nên thì quả thật “Bùi Giáng là một hiện tượng độc

đáo của thơ Việt” [3, tr.15]. Chỉ trong hai năm 1962 - 1963 đã xuất bản tới 6

tập thơ: Mưa nguồn, Lá hoa cồn, Ngàn thu rớt hột, Màu hoa trên ngàn, Bài ca

quần đảo, Sa mạc trường ca. Trước năm 1975, Bùi Giáng cho ra mắt 8 tập thơ

và trở thành “một hiện tượng thơ”. Đến nay, Bùi Giáng có 11 tập thơ, 10 di cảo

thơ, 3 tập thơ viết chung được xuất bản. Số lượng thơ Bùi Giáng chưa xuất bản

còn là một bí ẩn như sự bí ẩn của con người - thơ ông vậy.

Thơ Bùi Giáng, ngay từ thuở đầu đã rong chơi, lãng mạn, đã tinh nghịch,

nhẹ nhàng, hóm hỉnh, luôn luôn là những lời vấn đáp lẩn thẩn về ý nghĩa cuộc

đời, về lẽ tồn sinh, về những chuyện phù du, dâu bể, ẩn khuất một dục tình

khép mở:

Cá ở ngoài khe có ít nhiều

Cồn lau cỏ lách có hoang liêu

Em về có hỏi răng ri rứa

Nhắm mắt đưa chân có bận liều.

(Bờ trần gian)

Những dòng thơ trên đây, theo như lời Mai Thảo, Bùi Giáng đã làm

một mạch, tại chỗ, xuất bút thành thơ. Huyền thoại Bùi Giáng, thi sĩ bẩm sinh,

trong thập niên sáu mươi, bảy mươi, được xác định như một hiện tượng văn

học độc đáo. Như thể ông đã biết trước đường đi nước bước của thơ. Có khả

năng thiên bẩm về sự lang thang ngơ ngẩn của chữ trên đời, và chỉ cần huơ

tay, bắt chúng, nhốt vào câu lục bát.

Bùi Giáng có những câu thơ rất cao, rất tĩnh, rất sâu, thanh thản, gợi đến

hư vô trong một không gian lãng mạn trữ tình, ít thấy xuất hiện trong thơ Việt.

Buổi trưa đi vào giữa lòng lá nhỏ

Tiếng kêu kia còn một chút mong manh

Dòng nức nở như tia hồng đốm đỏ

Lạc trời cao kết tụ bóng không thành

(Hư vô và vĩnh viễn)

Không gian trong thơ Bùi Giáng, một cõi hư không đầy dấu hỏi, bồng

bế nhau đi, năm này qua tháng khác, một cõi trùng sinh, di động luân hồi.

Mưa nguồn là tập thơ đầu tay của Bùi Giáng. Cả tập có 141 bài thơ,

tính đến nay đã tái bản 5 lần. Đây là tập thơ tạo được ấn tượng lớn nhất đối

với độc giả, khẳng định rõ phong cách tác giả và được coi là tác phẩm “trong

sáng” nhất của Bùi Giáng. “Theo nhận định chung của nhiều người, cho đến

thời điểm này, có lẽ tập Mưa nguồn là tác phẩm quan trọng và chính yếu nhất

trong quá trình sáng tác của ông. Muốn tìm hiểu một cách chân xác về cuộc

đời và thơ của ông, điều cần thiết trước tiên có lẽ là phải đi sâu vào nội dung

chính của tác phẩm này” [23, tr.45]. Mưa nguồn là nơi bắt đầu cho một nguồn

thơ cuồn cuộn chảy trong con người Bùi Giáng. Với độc giả bao thế hệ, Mưa

nguồn là tác phẩm gợi cảm xúc lắng đọng để họ bộc lộ niềm thương mến và

trân trọng với Bùi Giáng.

Như vậy, tìm hiểu Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của

Bùi Giáng là một trong những các để ta có thể hiều hơn về thi sĩ kỳ dị này.

Chương 2. THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG

TRONG TẬP THƠ MƯA NGUỒN CỦA BÙI GIÁNG

2.1. Hình tượng cái tôi trữ tình nhà thơ

2.1.1. Hình tượng cái tôi trữ tình

Hình tượng cái tôi trữ tình là sản phẩm văn hóa tinh thần của loài người,

nó chỉ xuất hiện khi con người bước vào giai đoạn văn minh, khi tư duy thơ ca

đạt đến một trình độ nhất định. Xung quanh khái niệm về cái tôi trữ tình, đã có

rất nhiều cách hiểu khác nhau của các nhà khoa học, nhà triết học, nhà tâm lý

học, nhà phê bình văn học… Dù có nhiều cách hiểu khác nhau nhưng quan

niệm chung nhất thì Cái tôi trữ tình là sự thể hiện trực tiếp những cảm xúc và

suy tư chủ quan của nhà thơ hoặc của nhân vật trữ tình trước các hiện thực

cuộc sống. Mỗi nhà thơ lại có vô vàn trạng thái cảm xúc khác nhau được nảy

sinh dựa trên lịch sử của thời đại, dân tộc, của những tình cảm riêng tư… nên

cái tôi rất phức tạp, đa dạng. Nó có nhiều dạng thức tồn tại và nhiều hình thức

biểu hiện.

Khái niệm hình tượng cái tôi mà chúng tôi sử dụng ở đây nhằm xác

định một chủ thể đang tự bộc lộ với toàn bộ sức mạnh nhân cách, với mọi khả

năng của nó. Hình tượng cái tôi này chính là nhân vật trung tâm trong tác

phẩm thơ, mang vẻ đẹp độc đáo, không lặp lại.

Ở đây, chúng tôi nghiên cứu hình tượng cái tôi ở cấp độ nhà thơ trong

một tập thơ tiêu biểu. Ở cấp độ này, hình tượng cái tôi là một kiểu nhân vật

trong tác phẩm văn học. Cái tôi trữ tình trong thơ hiện lên qua cách cảm thụ

đời sống, qua cái nhìn, qua giọng điệu. Hình tượng cái tôi trữ tình đến với

người đọc bằng tâm trạng, qua tâm trạng. Nó không hoàn toàn đồng nhất với

con người tác giả mà là kết quả của sự điển hình hóa nghệ thuật khi cá nhân

nhà thơ nghe thấy mình trong người khác, với người khác và cho người khác.

Cùng với sự vận động của cuộc sống và sự thay đổi của lịch sử, cái tôi

trữ tình luôn vận động để làm mới mình, để theo kịp nhu cầu bộc lộ của bản

thân và nhu cầu thẩm mỹ của thời đại… Bởi thế mà trong mỗi thời đại thi ca

lại có một kiểu cái tôi trữ tình đóng vai trò chủ đạo, thể hiện sự tập trung cao

độ tinh thần của thời đại. Trên nền cái tôi chung ấy, mỗi nhà thơ lại có những

cách thể hiện bằng một cái tôi riêng. Ví như cái tôi trữ tình trong Thơ Mới là

một cái tôi cô đơn, sầu muộn, khát khao giao cảm với đời, với người. Thể

hiện cái tôi chung này mỗi nhà thơ lại có một cái tôi riêng: Lưu Trọng Lư

“triền miên sầu mộng”, Thế Lữ “ôm mộng chinh phu”, Xuân Diệu “cái tôi

cô đơn”… Hay trong thơ ca những năm 80 trở về đây nghiêng về cái tôi thế

sự với các tên tuổi như: Thanh Thảo, Nguyễn Duy… Dù ở dạng nào thì cái tôi

trữ tình vẫn chính là hình tượng nhân vật trữ tình - một yếu tố quan trọng nhất

ở cấp độ hình tượng trong cấu trúc chỉnh thể của tác phẩm trữ tình.

2.1.2. Hình tượng cái tôi trữ tình trong thơ Bùi Giáng

2.1.2.1. Cái tôi đầy ắp những kỷ niệm

Hầu như ít người biết chính xác chi tiết thuộc đời tư của Bùi Giáng.

Ông điên đảo với đời nhưng lại tỉnh táo trong nhận thức, kín đáo trong cuộc

sống tình cảm riêng tư.

Dù không được bày tỏ một cách trực tiếp, nhưng những biến cố quan

trọng trong cuộc sống riêng tư của Bùi Giáng được phản ánh khá tập trung và

đậm nét trong Mưa nguồn. Ngôn ngữ trong Mưa nguồn là ngôn ngữ mà “Kỷ

niệm đuổi theo lời” - kỷ niệm lan tỏa trong nguồn cảm xúc của Bùi Giáng. Từ

hình ảnh quê nhà, từ miền đất Trung Việt với rừng núi hoang sơ, sương ngàn

cỏ nội đến miền đất phương Nam trời mây sông nước, dưới ngòi bút của ông

hiện ra vẻ đẹp tự nhiên, mộc mạc và thuần khiết nhưng không kém phần nồng

nàn và quyến rũ.

Trong Nỗi Lòng Tô Vũ, Anh Lùa Bò Vào Đồi Sim Trái Chín, ông ghi

lại đoạn đời chăn dê, chăn bò nơi núi rừng Trung Việt với những cảm xúc

chân thành đầy nhân ái. Tâm thức ông nơi đây như hòa nhập, tan hút vào vẻ

đẹp hoang dại của thiên nhiên:

Anh lùa bò vào đồi sim trái chín

Cho bò ăn cỏ giữa rừng sim

Anh nhìn lên trời xanh đỏ chín

Anh ngó bốn bề cây lá gió rung rinh

(Anh Lùa Bò Vào Đồi Sim Trái Chín)

Kỷ niệm trong thơ Bùi Giáng còn là nỗi day dứt khôn cùng về cái chết

của người vợ trẻ, rồi bao năm tháng qua, nỗi quắt quay trong cơn đau cũ đã

ung thành mối nhành tư tiêu da diết trong buổi xế chiều:

Mỗi giây phút mỗi bất ngờ

Mỗi đêm tưởng tượng thẹn thò tình em

Tình em bao xiết êm đềm

Tình tôi như thể chênh vênh lạ thường

(Thôn nữ)

Kỷ niệm cũng là cuộc phiêu du trên những vùng miền, linh đinh với trời

đất lạ với bao ân tình như gió thoảng mây xa lại sâu sắc mặn mà. Đó là Bình

Dương trong Ruộng Bình Dương, là Lục Tỉnh trong bài Chào Thu Lục Tỉnh, là

cao nguyên vi vút gió núi mây ngàn lồng lộng:

Ngàn thông ơi ở đó đón bóng tà

Và giữ lại chuyện đời ta đi mất

Bước khúc khuỷu trong ngàn khe khóc lóc

Dặm mơ màng tăm tắp mấy mù khơi

(Giã Từ Đà Lạt)

Nói với đất? Nói với người? Hay tiếng vọng từ muôn cõi xa xăm hồn

vọng với những dư ba tươi trong lẩn khuất, rồi bất chợt bùng phát ba đào như

những viễn tưởng mù khơi? Không rõ! Bùi Giáng hồn nhiên bước qua bao núi

đồi xứ sở, chẳng để làm gì, chỉ mong thỏa nguyện ý phiêu bồng và vuông tròn

mối tình êm với người, với đất, với Phong Tình Cổ Lục Như Nhiên…

Bùi Giáng lặn ngụp hoài trong cuộc sinh ly, mong tìm lại hương vị

mênh mông của những người em gái ruộng đồng? Tìm bao hanh hao dịu dàng

vương vấn nguyên hoang của tâm hồn ngây thơ trinh nữ? Tìm lại lá hoa của

những tháng năm nào xa mút tầm tay:

Bàn chân bước người đi vào một thuở

Lá phân vân bờ cát bến sương rưng

Trời khuya khoắt phiêu du trăng bỡ ngỡ

Người đi đâu sông nước lạnh vô cùng?

(Người Đi Đâu)

Người đi đâu? Chẳng biết. Để nhà thơ ôm mộng trầm luân trong suối

biếc rừng già, quy hồi mà tìm kiếm những hương vàng cố quận, để thấy

những mái nhà tranh, những bờ ruộng cũ, đậm đà trong lời ca dao hồn hậu,

thân tình:

Viết thơ lạc mất mấy dòng

Viết trong tức tưởi sợ đồng lúa mong

Nước xanh lên dột đòng đòng

Ngày mai sẽ mất hạt lòng thơ ngây

(Ca Dao)

Để těm lại thời ấu thơ xưa cũ:

Bao lần anh cùng chúng em lận đận

Bôn ba băng rú rậm luống rùng mình

Những bận nào Quế Sơn Rù Rì con suối ngược

Nước trôi nguồn suối lũ cuốn phăng phăng

(Nỗi Lòng Tô Vũ)

Hoa, giá như cuộc đời không còn những cành lan, những đóa cúc,

những mai vàng lấp lóa trước sân mỗi độ mùa sang, như báo hiệu, như nũng

nịu, như cười cợt, như đong đưa… thì còn gì nữa cho một câu thõ giản ðõn

mà tha thiết lắng hồn:

Mùa xuân em có về không?

Nhành mai cố quận trổ bông dịu dàng…

Câu hỏi ấy nghe có rưng rưng? Cố quận? Cố quận! Là quê xưa. Là

chốn cũ. Là nơi bước chân lưu lạc luôn mong ngóng bữa trở về, từ dạo ngút

ngàn xa mãi những chân mây? Hay là cõi uyên nguyên thẳm sâu của mỗi sinh

linh trên cuộc thế phiêu hoang? Một câu hỏi từ tốn dịu dàng mà khơi biết bao

nhiêu mùa gió lũ trong trái tim con người, về thời gian, không gian, huyết

thống chôn nhau và khôn cùng kỷ niệm sơ đầu… Cố quận, là chỗ từ ấy ta ra

đi, và cũng là nơi hẹn bữa trở về…?

Cố quận, chỉ đơn giản là cố hương, cố quốc, cố đô? Hay cố quận là tất

thảy những gì đã lìa xa, xa mãi, để một hôm nhìn ngó lại bằng một con mắt:

Vì con mắt một lần kia đã ngó

Giưa nhân gian bủa dựng một bầu trời

Đài vũ trụ hồn nhiên bao rạng tỏ

Một nụ cười thế giới sẽ chia đôi…

(Ly Tao 2)

Hay:

Bây giờ đối diện riêng tôi

Còn hai con mắt khóc người một con

(Mắt buồn)

Như vậy, những biến cố trong cuộc đời cùng với tình yêu quê hương

tha thiết, tấm lòng luôn hướng về “cố quận” đã tạo nên cái tôi đầy ắp những

kỷ niệm trong thơ Bùi Giáng mà đặc biệt nó được thể hiện một cách sâu sắc

trong Mưa nguồn. Đến đây ta hiểu rằng, rốt ráo sau cùng của thi sĩ họ Bùi, là

muôn vàn huyền nhiệm khôn cùng ẩn mật đằng sau cái nếp gấp của kỷ niệm.

Và qua dòng chảy của những kỷ niệm ấy, ta hiểu hơn về cuộc đời ông, về con

người ông, đúng là “muốn hiểu chân xác về cuộc đời và thơ ông, điều cần

thiết trước tiên có lẽ phải đi sâu vào nội dung chính của Mưa nguồn”.

2.1.2.2. Cái tôi suy tư về thân phận con người

Từ hiện thực đau khổ của bản thân: đó là nỗi ám ảnh về cái chết của

người vợ trẻ của mình, Bùi Giáng tìm thấy nơi Nguyễn Du niềm đồng cảm

sâu xa về ý nghĩa bi đát của kiếp người, với những con người mà số phận bị

vùi dập trong biển dâu cuộc đời. Nguồn cảm của Nguyễn Du chảy song hành

cùng nguồn cảm của Bùi Giáng trong Mưa nguồn. Nhưng, khác với Nguyễn

Du, ông không cho rằng nguyên nhân của nỗi khổ đau kiếp người là do bởi

“thiên mệnh” hay “nghiệp báo” nào đó. Ông ý thức rõ cội nguồn của nỗi đau

khổ nằm ngay trong bản chất của con người, trong hiện hữu của chính nó, một

hiện hữu mà theo cách nhìn của Sartre, đầy ngẫu nhiên và phi lí. Cuộc đời vừa

là nơi độ thân, vừa là bến “trầm luân” của con người. Cách nhìn đời của Bùi

Giáng phần nào chịu ảnh hưởng của trào lưu triết học hiện sinh, nhất là của

Hiedegger, mang nặng tính chất bi quan nhưng không tuyệt vọng. Bởi ông là

người hiểu và dịch triết hiện sinh phương Tây sang tiếng Việt theo kiểu tư

tưởng - triết thi. Chính những lý do này đã khiến cho Bùi Giáng luôn suy tư,

trăn trở về vấn đề thân phận con người và từ đó tạo nên cái tôi suy tư về thân

phận con người trong Mưa nguồn.

Những nghi vấn và hoài nghi có tính bản thể người luôn hiện diện trong

thơ Bùi Giáng. Thân phận con người, nỗi hoài nghi về số kiếp, ta từ đâu lại? Ta

là ai? Những trầm luân, biến đổi làm sao đo đếm, đặt tên được? Đến bản thân

ta, ta còn không biết, nữa là… Ở Bùi Giáng, định mệnh Kiều và hiện sinh giao

hưởng với nhau thành một cấu trúc tư tưởng mới, tạo nên những vần thơ đậm

dấu Đạm Tiên, hắt ra những ánh siêu thực:

Em chết bên bờ lúa

Để lại bên đường mòn

Một dấu chân bước của

Một bàn chân bé con

Anh qua miền cao nguyên

Nhìn chân trời bữa nọ

Đêm cuồng mưa khóc điên…

(Bờ lúa)

Ít ai trong số các nhà thơ Việt Nam hiện đại lại viết nhiều về trần gian

như ông. Lúc thì: “nguyện yêu trần gian nguyên vẹn”, lúc thì: “sẽ tiếc thương

trần gian mãi mãi”, lúc khác là:

Ta đếm lại từng ngón tay ta lẩy bẩy

Đời chúng ta là mấy trăng tròn

(Vỗ về)

Ông đã nhận ra sự hữu hạn của kiếp người. Yêu thiết tha cõi trần gian,

nhiều khi ông nhìn trời đất như đứa bé. Ông hỏi sông: “Ngàn mây về mãi cuối

trời xa. Nước có bằng lòng đứng đợi ta”. Ông bập bẹ: “Trần gian ôi cánh

bướm cánh chuồn chuồn. Con kiến bé cùng hoa hoang cỏ dại. Con vi trùng sâu

bọ cũng yêu luôn”. Ông kêu lên thảng thốt: “ồ gót chân, anh đứng ngó như

ngây”. Ông òa khóc không gìn giữ: “Em ra đi đời bưng mặt khóc òa”. Nhưng

Bùi Giáng là đứa trẻ biết rằng “Diều đứt dây trẻ cũng cầm bằng”. Thơ ông từ

bài này sang bài khác, từ trang này sang trang khác thấm đượm mối lo âu cho

“Những nỗi đau về chẳng hẹn giờ”, “Những thân xương máu đã đành là ủy

mị”. Ông ngẫm về thân phận mình, về con người:

Người kia đứng lại

Nghe trời đầy xuống hai vai

(Nghe)

Gánh nặng đó ông gánh chịu suốt cả cuộc đời đơn độc của mình. Nhiều

khi ông thốt lên: “Đời dại khờ như một giấc chiêm bao”, nhiều khi ông lắng

nghe: “Mấy đời ly biệt rẽ đau một mình”. Nhiều khi ông van nài: “Em ở lại với

đời ta em nhé. Em đừng đi cho ta nắm tay em”… Ý thức sâu xa về sự hữu hạn

của kiếp người, của lẽ hợp tan, ông luôn phấp phỏng, lo lắng:

Nhưng em hỡi trần gian ôi ta biết

Sẽ rời xa vĩnh viễn với người thôi

(Phụng Hiến)

Con người quả thật bé nhỏ trước lẽ vô thường, trước những chuyển xoay

của tạo vật. Trong thơ Bùi tiên sinh có thể thấy sự dịch chuyển, đổi thay của

không gian, thời gian, bản chất và hiện tượng. Bùi Giáng buộc mình ý thức trong

từng sát - na sự ra đi của xác thân, của tình yêu, của vạn vật trong cõi ban sơ:

Em về mấy thế kỉ sau

Nhìn trăng có thấy nguyên màu ấy không

(Từ Kỷ Niệm Đầu)

Thị phi đã gắn cho ông những tên gọi khác nhau, nhưng Bùi Giáng

vẫn tự tại và tạo cho mình một cốt cách riêng, một minh triết trong đời

sống để xác định “cõi điên” của mình, một thứ triết lý vô ngôn giữa hữu

thức và vô thức, giữa đấu tranh và oán hận, giữa tình yêu và cuộc chiến.

Bởi vì thế, mặc dù đã ý thức được rằng màu sương đang mòn ruỗng, chiếc

lá chuyển màu, dòng nước miệt mài trôi và yêu thương rồi cũng mất… đo

đếm gì thì cũng không qua được số mệnh đời người nhưng Bùi Giáng vẫn

yêu tất cả mọi thứ trên đời:

Xin yêu mãi yêu và yêu nhau mãi

Trần gian ôi! Cánh bướm cánh chuồn chuồn

Con kiến bé cùng hoa hoang cỏ dại

Con vi trùng cùng sâu bọ cũng yêu luôn

(Phụng Hiến)

Ông mở đường cho một thế giới bất vụ lợi, đầy vị tha. Tấm lòng nhân ái ấy

đã trải dài trong văn thơ của ông, ông không chối từ, không chấp trược ông

dấn thân vào đời như một kẻ đương đầu với cuộc sống:

Tôi chấp thuận trăm lần trong thổn thức

Tôi bàng hoàng hốt hoảng những đêm đêm

Tôi xin chịu cuồng si để sáng suốt

Tôi đui mù để thỏa dạ yêu em

(Phụng Hiến)

“Phụng hiến” chính là cách để ông níu kéo hiện sinh trần thế một cách có ích,

ít ra là cho chính mình và cho thi ca: “Còn trang thơ thắm lại với trời hồng”.

Trần gian hỡi? Tôi đã về đây sống

Tôi đã tìm đâu ý nghĩa lầm than

Tôi ngẩng mặt ngó ngàn mây cao rộng

Tôi cúi đầu nhìn mặt đất thấp đen

(Phụng Hiến)

Ông tự nguyện nếm trải mật đắng giữa cõi đời này, mà cõi đời đâu có

hay! Bùi Giáng sống rất mực của kẻ sĩ dám làm và dám nhận, nghĩa khí của

một đấng mã thượng. Cuộc đời đối với ông là một cuộc đời ngao du “hành

hiệp” một cuộc đời phiêu bồng “Tiêu dao suốt cả mù sa bên rừng”.

Dường như nguyên sơ, uyên nguyên, tịch liêu, vô cùng là triết lý của

Bùi Giáng để ông tìm thấy niềm an ủi, mộng mị cỏ hoa. Chúng là thông điệp

được chứa đựng bằng ngôn từ ảo ẩn, bí truyền, có khi là điên loạn, bí mật và

đã trở thành cứu cánh thi pháp thơ. Và những câu thơ định mệnh của ông đã

tiên đoán chính xác cho bản mệnh đời và bản mệnh thơ ông:

- Thưa rằng li biệt mai sau

Là trùng ngộ giữa hương màu Nguyên Xuân

(Chào Nguyên Xuân)

Cảm thức hoài niệm, hoài vãng cũng là cách thi nhân đi tìm thời gian

đã đi không trở lại để đồng hiện thuở ban đầu: “Ngõ ban sơ, hạnh ngân dài -

Cổng xô còn vọng điệu tài tử qua”. Và thực tế, ông luôn mang chủ nghĩa xê

dịch cho ra đời một kẻ tiêu dao trần thế. Và ông tự nhận mình là người điên

viết những bài thơ bằng ngôn từ bất chợt, bừng tỉnh để mong đời hãy hiểu

lòng ông:

Người điên ngôn ngữ điệp trùng

Dở chừng như mộng dở chừng như mê

Thưa em ngôn ngữ quặt què

Làm sao nói được nghiệp nghề người điên

Như vậy, trong tập Mưa nguồn, cái tôi suy tư về thân phận con người

của Bùi thi sĩ được biểu hiện rất rõ. Ông đã đem đến cho bạn đọc những suy

tư, những trăn trở, hoài nghi về kiếp người. Từ đó, ông còn gieo vào mỗi

người cái tình yêu tha thiết đối với cuộc đời, sự dấn thân vào cõi đời này,

sống một cách “phụng hiến”. Khép lại phần cái tôi suy tư về thân phận con

người này, đâu đây vẫn còn vang vọng sự hóa giải gần như kì diệu những vui

buồn, ân nghĩa quanh đời hay cứu sinh cho mỗi kiếp đời cũng thế: sự sống và

cái chết đều sóng đôi. Hai câu thơ như chân lí bất biến:

Xin chào nhau giữa con đường đời

Mùa xuân phía trước, miên trường phía sau

2.2. Hình tượng thời gian và không gian nghệ thuật

2.2.1. Thời gian nghệ thuật

Thời gian nghệ thuật là thời gian mà ta có thể thể nghiệm trong tác phẩm

nghệ thuật với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp điệu nhanh hay chậm,

với các chiều dài thời gian hiện tại, quá khứ hay tương lai. Thời gian nghệ thuật

do được sáng tạo ra nên mang tính chủ quan, gắn với thời gian tâm lý. Nó có

thể kéo dài hay rút ngắn thời gian thực tế. Nó có thể đảo ngược hay vượt tới

tương lai. Nó có thể dừng lại. Thời gian nghệ thuật là một sáng tạo khách quan

trong chất liệu. Và điều đặc biệt là thời gian nghệ thuật là một biểu tượng, một

tượng trưng, thể hiện một quan niệm của nhà văn về cuộc đời và con người.

Nhìn vào thế giới nghệ thuật của Bùi Giáng, ta thấy ngôn ngữ thời

gian đầy khắp. Khảo sát những đơn vị từ ngữ chỉ thời gian trong tập Mưa

nguồn của Bùi Giáng, chúng tôi thấy gần như 141 bài thơ trong cả tập đều

có sự hiện diện của loại từ ngữ này, số lần xuất hiện nhiều với tỉ lệ rất cao.

Điều này đủ cho thấy, với Bùi Giáng, thời gian không chỉ là một đại lượng

vật lý mà nó còn là một nỗi ám ảnh thực sự.

Trên tiêu chí ý nghĩa, chúng tôi nhận thấy hai loại thời gian chủ yếu

trong Mưa nguồn: thời gian hiện thực và thời gian tâm trạng.

2.2.1.1. Thời gian hiện thực

Bùi Giáng là người luôn ý thức được bước đi của thời gian. Đối với

ông, thời gian trôi đi quá nhanh, để tất cả những gì tươi đẹp trong cuộc đời

này cứ thế phai úa, tàn héo dần. Gần như nhìn vào bất cứ đối tượng nào, Bùi

Giáng cũng thấy ẩn giấu trong chúng những dấu hiệu của sự tàn phai: cảnh

mất mát, những chiếc lá úa của những cuộc tình đã đi qua, những héo mòn

của một tâm hồn luôn đau đáu trước những đổi thay nghiệt ngã của kiếp nhân

sinh. Bởi vậy, thời gian hiện thực mà Bùi Giáng đề cập chủ yếu trong Mưa

nguồn là thời gian trong trạng thái phai tàn.

Hãy đọc những câu thơ đầy ắp tâm trạng:

- Năm canh bấc lụi nhoà lay lắt (Nhìn Cổ Lục - Thuý Kiều)

- Đêm võ vàng không gối mộng song song (Trở lại)

- Ngày sẽ hết tôi sẽ không trở lại (Phụng hiến)

- Giã từ vạn thuở đành câm tiếng

Vĩnh biệt thiên thu luống nghẹn lời (Nhìn Cổ Lục - Kim Trọng)

Có thể thấy rằng những từ: Võ vàng, lay lắt, vạn thuở, thiên thu, ngày

hết là những biểu hiện rõ ràng nhất cho nỗi buồn trước sự mất mát, tàn úa. Tất

cả đều bay đi trôi tuột khỏi tầm tay, để con người đa cảm ngồi đó xót xa.

Không chỉ thấy sự úa tàn của đất trời, Bùi Giáng còn cảm nhận được cả

sự hao khuyết, tàn phai trong chính con người mình.

Với tay sầu khổ hao mòn

Đầu nghiêng rũ tóc miệng tròn thơ ngây

Chiêm bao dàn rộng phai này

Liễu in giòng rụng thu đầy hồ phơi

(Sầu Lục tỉnh)

Một vài khái quát như thế để thấy rằng thời gian hiện thực là kiểu thời

gian luôn đi về trong nỗi ám ảnh của Bùi Giáng, khiến thi sỹ nhìn thấy sự héo

úa ở bất cứ nơi đâu trên cõi thế này. Qua khảo sát tập Mưa nguồn, chúng tôi

nhận thấy kiểu thời gian hiện thực được Bùi Giáng phản ánh một cách tập

trung nhất, rõ ràng nhất đó là hai thời điểm là mùa thu và chiều tối.

Chiều, tối là những lát cắt thời gian dễ dẫn người ta đến những cảm

giác tàn héo, phai úa. Lúc này con người cũng lắng lòng lại để cảm nhận rõ

ràng nhất sự tàn lụi, héo úa của vạn vật trước thời gian; sự hữu hạn, ngắn ngủi

của kiếp người trong cõi nhân sinh. Trong Mưa nguồn, Bùi Giáng bị ám ảnh

nhiều nhất bởi buổi chiều và buổi tối.

Các từ ngữ chỉ khoảng thời gian chiều tối được Bùi Giáng sử dụng trong

những kết hợp khá đa dạng. Đó là cách nhìn thời gian trong trạng thái động,

đang tiến dần đến sự phai tàn, kết thúc. Để tạo ra được cảm giác này, Bùi Giáng

để những danh từ chỉ thời gian chiều, tối, đêm kết hợp với những động từ như

xuống, bủa, đổ, về, buông, tới…

- Chiều xuống rồi tơ lòng rộn ràng rối (Nỗi lòng Tô Vũ)

- Chiều đem mây trắng bủa xanh trời (Em đi về giữa)

- Gió đêm về mở hé (Không đủ gọi)

- Sao đêm đổ xuống triều đầy (Mái hiên)

- Và sương sớm hay chiều buông liễu rũ (Một buổi trưa)

Một cách khác, ông cho kết hợp chúng với những tính từ gợi trạng thái

héo úa, tàn phai.

- Với đêm khuya vò võmộng khôn hàn (Ly tao)

- Năm canh bấc luỵ nhoà lay lắt (Nhìn cổ lục)

- Đêm võ vàng không gối mộng song song (Trở lại)

- Chút nắng chiều ngọn cây lay lắt (Tuổi trẻ)

Trong bài Người hải ngoại, Bùi Giáng dùng từ bủa thật đắt: Mộng

chiều bủa tóc vàng hoe, ánh nắng vàng heo hắt cuối ngày như bao phủ

khắp trời đất, vũ trụ. Dường như không sự vật nào dưới vòm trời này, kể cả

con người thoát khỏi sự “bủa vây” toàn diện đó. Để diễn tả được sự ngự trị

tuyệt đối này, thi sỹ sẽ phải viện đến những động từ gợi lên sự chủ động

hoàn toàn của chủ thể. Trong trường hợp này, động từ bủa là phương án

được Bùi Giáng lựa chọn. Nói đây là lựa chọn khó có thể thay thế còn bởi

lẽ người ta thường ví các giai đoạn trong quá trình phát triển của một đời

người với sự vận động của thời gian trong một ngày. Sinh ra, lớn lên,

trưởng thành, già đi rồi từ giã cuộc đời trần thế như một ngày bắt đầu từ

ánh sáng non tơ buổi bình minh, rực rỡ lúc trưa nắng, tàn tạ buổi chiều tà

rồi kết thúc bằng màn đêm u tối. Bởi thế, ánh chiều tà cũng bủa vây lấy

kiếp người khi đã ở bên kia dốc cuộc đời. Ám ảnh về sự phai tàn của kiếp

người ngắn ngủi này còn trở lại trong thơ Bùi Giáng nhiều lần nữa. Chẳng

hạn trong câu tôi bàng hoàng hốt hoảng những đêm đêm, lại một ngày nữa

sắp trôi qua, con người lại bước thêm một bước đến sự tàn héo nơi biên

giới cuộc đời. Một nỗi tiếc nuối dày vò tâm can, với những người ham sống

tột độ, ý thức rõ sự hữu hạn của kiếp người trước sự chảy trôi vô cùng vô

tận của thời gian thì tâm trạng nuối tiếc này được đẩy lên thành bàng

hoàng, hốt hoảng.

Như vậy, tần số, số lượng cùng cách sử dụng tài tình đã chứng minh

rằng: chiều tối là khoảng thời gian có sức ám ảnh mãnh liệt với Bùi Giáng, nó

trở thành một trong hai biểu hiện rõ nhất cho kiểu thời gian hiện thực trong

Mưa nguồn.

Khoảng thời gian tiêu biểu thứ hai là mùa thu. Qua thống kê, chúng tôi

lọc ra được 121 lượt sử dụng danh từ chỉ mùa,trong đó Bùi Giáng dành 58

lượt từ gọi tên mùa thu. Đây là một tỷ lệ khá cao, là một dấu hiệu gợi mở ra

nhiều điều, buộc người nghiên cứu phong cách tác giả không thể không chú ý.

Nhắc đến mùa thu, người ta dễ liên tưởng đến nỗi buồn thương trước sự tàn

phai. Trên cái nền khung cảnh chung đó, mùa thu đi vào thi ca, đi vào lòng

người với tâm trạng của một mùa buồn - thương - tiếc. Bùi Giáng cũng không

nằm ngoài thông lệ ấy.

Theo thống kê của chúng tôi, 57/58 lượt từ ngữ chỉ mùa thu được nhắc

đến trong Mưa nguồn gợi ra mùa thu buồn, giữ tỷ lệ 98,28%. Chẳng hạn:

Giẫm trang đời lá rụng úa thu phai (Một buổi trưa)

Mắt đã khép lúc thu mờ đã phủ (Người xưa)

Bước lang thang đã hao mònmấy thu (Kỉ niệm)

Rõ ràng, Bùi Giáng chỉ thấy trong với mùa thu nỗi heo may, tàn úa.

Cùng với khoảng thời gian chiều tối, chúng trở thành hai biểu hiện tiêu biểu

nhất, đủ để tạo nên kiểu thời gian hiện thực với trạng thái phai tàn trong Mưa

nguồn của Bùi Giáng.

2.2.1.2. Thời gian tâm trạng

Bùi Giáng luôn yêu con người và yêu cuộc đời một cách chân thành và

say đắm:

Xin yêu mãi và yêu nhau mãi

Trần gian ôi! Cánh bướm cánh chuồn chuồn

Con kiến bé cùng hoa hoang cỏ dại

Con vi trùng sâu bọ cũng yêu luôn

(Phụng hiến)

Nhưng ông luôn phải đối diện với những tình cảnh:

Bây giờ riêng đối diện tôi

Còn hai con mắt khóc người một con

(Mắt buồn)

Hơn thế nữa, thời gian hiện thực trong Mưa nguồn đã đặt con người

và thiên nhiên vào trạng huống tàn lụi, và lẽ dĩ nhiên, khi phải hằng ngày đối

diện với sự tàn tạ của cỏ cây hoa lá, của tình lứa đôi, của thân thế con người,

chúng ta luôn nuối tiếc thời gian vàng son, thời gian sinh sôi nảy nở của vũ

trụ. Chính những điều này đã dẫn đến một hệ quả là kiểu thời gian tâm trạng

trong thơ Bùi Giáng. Trong Mưa nguồn, ta thấy bóng dáng của thời gian tiếc

nuối, thời gian ngóng trông, thời gian buồn nhớ đầy khắp. Điều này tạo nên

kiểu thời gian tâm trạng nổi bật trong tập thơ này.

Thật vậy, đọc Mưa nguồn, độc giả thường xuyên bắt gặp những từ ngữ

chỉ những cung bậc cảm xúc, những sắc thái tình cảm như:

Tiếc nuối - nhớ thương: dấu chân người xưa, nhớ nhung trời bữa trước,

tư lự sóng hôm sau, níu thu hường đã phai, níu lại dòng sông chảy, ngàn sau

hoài vọng, tiếc thương trần gian, xuân sắp rụng mất rồi, ngày tháng tiếc

thương, nỗi niềm xưa, thao thức nghe mùa tan, dư vang ngày trước đâu rồi, tìm

xa vắng, ghì giữ ân tình, thuở xưa kia, nhớ vô cùng bữa nọ, thương tiếc mãi,

giòng hoài cảm, nhớ lại lần xưa, lòng nhớ nhung, bến cũ ngậm ngùi, đợi khắp

nẻo đường, em đừng đi, tiếng cũ ngậm ngùi, ngàn thương nhớ, ngân lời hoài

vọng cũ, kỉ niệm đi về, nhớ đốt gan, đất thương nhớ, canh dài tiếc thương, nhớ

ngang ngửa dưới trăng, nắng buồn thương nhớ, một trời thu để nhớ nhung,

bàn chân nhớ phố xa…

Buồn đau: Khổ đau khôn hàn, đời xuân lay lắt, tuổi thơ buồn, giòng lệ

khóc, nửa đời khổ đau, sầu một thuở, đêm ứa lệ, sầu gieo ngang ngửa, thế kỷ

đau thương, những buổi chiều buồn, sầu hận thiên thu, sầu kỉ niệm, nỗi đời thê

thảm, sầu hoang vu, đêm võ vàng, sầu thiên cổ, đời bưng mặt khóc oà, buồn

tiêu tao, buồn tinh tú, sầu vĩnh hạ, hiu hắt đợi, vàng võ mong, ngàn thu hận…

Biệt ly: Vĩnh biệt trần gian, tơi bời ly biệt, ngàn năm ly biệt, mấy đời ly

biệt, vĩnh biệt dĩ vãng, người đi bỏ lại giữa người, giã từ vạn thuở, vĩnh biệt

thiên thu, ngàn năm vĩnh biệt, tiếng chào…xa rồi, đường thu chia ngả, ly biệt

tơi bời, buổi mai ly biệt, ly biệt mai sau, niềm ly biệt…

Nỗi đau là quá lớn, biệt ly luôn hiện hữu như một nỗi nhức nhối tâm

can, dường như thi sỹ mang trong mình cả nỗi buồn nhân thế bao la, rộng

lớn. Bởi thế, đọc Mưa nguồn, độc giả dễ bắt gặp những từ ngữ chỉ đơn vị

thời gian rất lớn kết hợp với những từ ngữ chỉ sự chia ly như: mấy ngàn

năm ly biệt, mấy đời biệt ly, giã từ vạn thuở, vĩnh biệt thiên thu, ngàn

năm vĩnh biệt, một đời ly biệt…Thời gian xa cách là quá lớn, một khoảng

cách muôn trùng không thể xoá lấp, đã ra đi là đi mãi không về, bởi vậy,

những cuộc chia ly vốn đã mang trong mình nó bao nhiêu nhớ thương,

quyến luyến nay nỗi buồn thương biệt ly càng trở nên nhức nhối.

Cũng bởi nỗi ám ảnh biệt ly luôn dày xé nên tác giả Mưa nguồn luôn

hoài vọng quá khứ để nhớ, để tiếc, để thương. Những động từ diễn tả hành

động giữ lại một cách quyết liệt được Bùi Giáng sử dụng một cách ráo riết.

Đối tượng của những sự níu giữ này cũng thật đặc biệt. Chúng không phải là

những thứ thông thường có thể bảo lưu được bằng các thao tác lưu trữ, mà

chúng là: thời gian đang tịnh tiến trôi đi - Níu thu hường đã phai, ôm giữ

tháng ngày, níu xuân bay biến; dòng nước đang chảy về xuôi - Níu giữ dòng

khe, níu lại dòng sông chảy; kể cả thác nguồn - Níu ngàn sóng cuộn thác

nguồn… Đó còn là ước vọng níu giữ những thứ thuộc thế giới tinh thần, vô

hình vô ảnh - Ghì giữ ân tình, ôm ghì kỉ niệm... Đó là những sự cố gắng trong

tuyệt vọng của một người yêu con người, yêu cuộc đời chân thành say đắm,

luôn khát khao giao cảm mãnh liệt.

Biệt ly xa cách muôn trùng như thế, níu giữ trong vô vọng như thế nên

nỗi đau càng quặn xé tâm can. Một nỗi đau mang tầm vũ trụ. Bởi thế, đọc

Mưa nguồn, độc giả bắt gặp những đơn vị từ ngữ chỉ thời gian lớn, khoảng

cách xa, mức độ cao kết hợp với những từ ngữ gợi lên nỗi đau như: ngàn năm

khổ đau, khổ đau khôn hàn, nửa đời khổ đau, đời sầu, sầu thiên cổ, sầu hoang

vu, sầu một thuở, sầu ngàn năm, sầu mấy dặm đường, sầu hận thiên thu, đời

thê thảm, ngàn thu hận, buồn tinh tú, nguyệt hờn, hờn núi sông…

Dường như nỗi đau - buồn đã vượt qua cấp độ cá nhân vươn đến tầm

nhân loại. Một nỗi đau đời, một nỗi buồn nhân thế đang hiện hữu nơi một con

người nhỏ bé mang trái tim vũ trụ.

Tác giả Mưa nguồn luôn chìm đắm trong những ám ảnh thời gian khôn

nguôi như thế, luôn giằng xé giữa thực tại phũ phàng và quá khứ ăm ắp kỉ

niệm. Trở về với quá khứ là một cách để tự an ủi lòng mình, một cách để

kiếm tìm hạnh phúc. Nhưng hạnh phúc với Bùi Giáng thật giản dị và cũng

thật đặc biệt, không giống bất cứ ai.

Ta sẽ đợi nghe đời em kể lại

Thuở xưa kia… bờ nước ấy xưa kia

Ta sẽ đợi nghe đời em nói mãi

Bên đời ai vạn đợi đã chia lìa

(Xuân Thu Trang Phượng)

Dù đã tự đánh lừa lòng mình khi trở về với quá khứ vàng son như thế

nhưng nỗi buồn nào có vơi được bao nhiêu. Thời gian luôn tịnh tiến, để sống

lại buổi hồi nguyên là điều không thể, vì thế, ông tìm nguồn an ủi ở cõi khác

và may mắn thay, ông đã tìm thấy. Tương lai là điểm đến, là nơi để nhà thơ hi

vọng sẽ gặp lại được những kỉ niệm trong quá khứ. Vì lẽ đó, Bùi Giáng đã

làm một cuộc hẹn hò giữa quá khứ và tương lai.

Mai sau hẹn với ban đầu

Chờ nhau ngõ khác ngó màu nguyên xuân

(Hẹn ước)

Như vậy, trong Mưa nguồn, những từ ngữ chỉ thời gian luôn ngập tràn

một sự buồn thương luyến nhớ. Ta dường như không thấy bóng dáng của

những ngày tháng hạnh phúc, vui vầy mà toàn những ngày buồn, đêm nhớ,

mùa đau thương. Có chăng, đó chỉ là những ngày vui trong quá khứ hiện về

trong hoài niệm hay những huyễn hoặc trong tương lai. Nhưng những niềm

hạnh phúc nhỏ nhoi này lại chỉ được hiện về trong rêu phong nỗi nhớ. Nó

được cộng hưởng với kiểu thời gian hiện thực héo úa cũng luôn hiện hữu làm

nên biểu tượng về sự phôi pha trong Mưa nguồn của Bùi Giáng.

2.2.2. Không gian nghệ thuật

Cũng như thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật là hình thức tồn

tại của thế giới nghệ thuật. Nếu như mọi vật trong thế giới đều tồn tại trong

không gian ba chiều: cao, rộng, xa và chiều thời gian, thì không có hình tượng

nghệ thuật nào không có không gian, không có nhân vật nào không có một

nền cảnh nào đó. Nhưng không gian nghệ thuật có điểm đặc biệt. Bản thân

người kể chuyện hay nhà thơ trữ tình cũng nhìn sự vật trong một khoảng

cách, góc nhìn nhất định, tức là trong không gian. Không gian nghệ thuật là

mô hình thế giới độc lập có tính chủ quan và mang ý nghĩa tượng trưng của

tác giả. Nó là sản phẩm sáng tạo của người nghệ sĩ nhằm biểu hiện con người

và thể hiện một quan niệm nhất định về cuộc sống, do đó không thể quy nó về

sự phản ánh giản đơn không gian địa lý hay không gian vật lý, vật chất.

Mưa nguồn là những kỷ niệm khôn nguôi về mảnh đất quê hương, là

nỗi nhớ niềm thương về hoài niệm của quá khứ. Nó còn là những mộng mị,

chiêm bao về kiếp người. Khảo sát tập Mưa nguồn, chúng tôi nhận thấy rằng

có hai loại không gian chủ yếu đó là: Không gian của quê hương xứ Quảng và

Không gian mộng tưởng.

2.2.2.1. Không gian của quê hương xứ Quảng

Trang thơ của Bùi Giáng tràn ngập hình ảnh thiên nhiên nơi xứ Quảng -

miền quê hương yêu dấu của nhà thơ. Bùi Giáng là nhà thơ có lòng yêu quê

hương sâu đậm. Không được phát ngôn một cách cụ thể nhưng những “phố

thị”, “cố quận”, “đười ươi” là những địa chỉ, những hình ảnh thường xuyên

xuất hiện, đã phản ánh lòng nặng tình quê của thi sĩ họ Bùi. Hình ảnh thiên

nhiên mang đậm hồn quê trải theo dọc dài các sáng tác của Bùi Giáng. Ông

thương quý từng hòn đá bờ khe, từng chân mây mái rạ, từng con kiến, con

chuồn chuồn châu chấu, từng bóng nắng chiều, từng bờ sông bóng mạ hay

những mùa lũ khốn khó… Tất cả những hình ảnh thân thương và thân quen của

hồn quê xứ Việt đều mang trọn tâm tình con người đã hóa thành cái tôi yêu quê

hương tha thiết rất mực phiêu nhiên trong thơ ông.

Không gian xứ Quảng là một không gian rộng lớn, xuất hiện dày đặc

trong các thi phẩm của Bùi Giáng. Từ khởi điểm một đời thơ cho đến khi trần

gian về cõi khác, lúc nào hồn thơ cũng bị rằng buộc bởi núi rừng, triền cỏ, hoa

đồng Duy Xuyên. Trong khoảng không gian rộng lớn này, điểm dừng đầu tiên,

chúng ta đặc biệt quan tâm, đó là một thời ông tự nhận là Tô Vũ mục dương ở

núi rừng xứ Quảng. Đây là không gian khơi nguồn cảm hứng thi ca Bùi Giáng.

Khoảng trời thơ đầu tiên của Bùi Giáng đến là:

Hôm nay tôi kiếm củi trong rừng

Lạc mất đường về chợt bỗng dưng

Sực nhớ rằng đây rừng núi thẳm

Là quê thân thiết biết bao chừng.

(Người về)

Ông đã tìm thấy ở sim ngàn sổ lá, rừng truông thác đổ một mối giao tình

thân thiết, gần gũi, gắn bó. Hồn thơ ông tìm đến thiên nhiên không chỉ như

những ẩn sĩ xưa, để thanh lọc tâm hồn, chốn núi rừng nguyên sơ ấy còn là cội

nguồn của cảm hứng sáng tạo nghệ thuật, nơi phát tiết chữ tình say đắm, là lời

hẹn đầu, lời ước nguyện trăm năm.

Mưa nguồn - tập thơ đầu tiên có một ý nghĩa mưa móc suối nguồn chảy

vào tâm hồn mát ngọt hương yêu của chính người thơ để thành thi cảm thi tứ

chăng? Ở đấy thiên nhiên và con người có sự giao hòa kì diệu. Thiên nhiên

luôn rộng mở, bao la không bờ bến để con người ngao du từ sơn thủy diện tiền

đến chân trời xa ngút ngát:

Mưa có tạnh nhưng chân trời còn mãi

Những giọt sương là lệ ở trong mây

Dòng sông đi cho nước nói ngàn ngày

Rằng biển rộng không bến bờ em ạ.

(Không đủ gọi)

Thiên nhiên gắn bó sâu nặng với con người như hành trang từ nguồn đến

đích để “Mai sau còn dự hội nào - Ngó nhau từ kỉ niệm đầu bão giông”. Tận

cùng ngây ngất của tình yêu hoa cỏ là một tự nguyện chan hòa, chia sẻ:

Anh nằm xuống để nhìn lên cho thỏa

Anh thấy lòng mở rộng đón trời xa

Chìm ngây ngất vào trong đôi mắt lá

Anh lim dim cho chết lịm tâm hồn

(Anh lùa bò vào đồi sim trái chín)

Ở đó, thi sĩ đã lùa bò vào đồi sim trái chín để được như Tô Vũ ngày

xưa hòa mình vào không gian thiên nhiên hoang dại mà tận hưởng cuộc sống

suối nguồn.

Có một thực tế, Bùi Giáng là người tha hương sầu xứ đến ám ảnh. Vì

vậy, không gian quê hương là không gian của nỗi nhớ, là khoảng trời chứa đầy

tâm trạng của người con Quảng Nam xa quê. Hàng loạt những địa danh quê

hương được lặp đi lặp lại trong thơ ông. Nào những Trà Linh, Đá Dừng, Hòn

Dựng, nòa những Thanh Châu, Vĩnh Trinh, Lệ Trạch, Bảo An, Xuân Đài, nào

những Đại Lộc, Điện Bàn, Tiên Phước, Thanh Bình, cứ mãi đi về trong cảm

xúc thi ca, nhà thơ như muốn dặn lòng đừng quên, không bao giờ quên một

khoảng trời quê.

Trong Mưa nguồn, Bùi Giáng đã mở ra nột không gian thơ chân chất khi

đang rong chơi giữa lòng phồn hoa. Đó là Quảng Nam - một trong những xứ

nghèo của miền Trung - nơi mà những con lũ trên non hằng năm vẫn chảy về

xuôi, cuốn trôi phăng đồng. Những dòng nước đục cuộn qua, vườn tược tiêu

điều và lòng người thê thảm lắm:

Em về ở lại đây thôi

Nghe mùa nước lũ nguồn trôi phăng đồng

Một trăm cây lá bên rừng

Gửi trong tiếng vọng xa chừng ngàn mây

Mười con xóm nhỏ bên này

Nhắc nhau nhớ lại cái ngày bên kia

(Tiếng vọng)

Nhớ lại những ngày lênh đênh, trôi dạt qua làng bên tránh lũ cùng cô

thôn nữ xinh xinh. Cô mang về rất nhiều hương vị mênh mông của rừng suối,

huyền bí của khói mây? Và để hồn thơ ai cứ mãi mơ màng:

Người xuống theo dòng trôi nước lũ

Màu sim màu móc núi sương mây

Suối đá gập ghềnh hôm sớm tụ

Khói mù mịt thổi xuống đồi cây

(Người xuống)

Mưa nguồn ra đời đã hơn một phần tư thế kỉ. Thời gian trôi qua, bão

giông đời lắng dịu, chúng ta giờ đây có điều kiện thử thong thả đem một chút

tâm tình người nông dân quê hương xứ Quảng của ông để lắng nghe tiếng nói

thiết tha của lời thơ đạm nhiên trong Mưa nguồn. Đó là tiếng nói thiết tha với

cỏ hoa hồn du mục của người sống trong cảnh mù sương nội cỏ:

Én đầu xuân, tuyết đầu đông

Rừng cô tịch ngóng nội đồng trổ hoa

Người dân Việt Nam, nhất là người dân quê xứ Quảng Nam nghèo nàn

của miền Trung sỏi đá, vốn luôn chịu khó chịu thương hai sương một nắng,

sống trọn cùng thiên nhiên và vui buồn cùng đất trời. Tâm hồn của Bùi Giáng

vẫn là tâm hồn của người nông dân chân chất, nên lời thơ ông vẫn mênh mang

như ca dao trên bãi lúa nương dâu. Và thiên nhiên đó đã mang trọn tâm tình

con người mà hòa tan vào viễn tưởng mênh mông:

Viết thơ lạc dấu sai dòng

Viết trong tức tưởi sợ đồng lúa mong

Nước xanh lên đọt đòng đòng

Ngày mai sẽ mất hạt lòng thơ ngây.

(Ca dao)

Trong bài Chiều, nhà thơ mở đôi mắt hoang mang nhìn đất trời với tất cả

nỗi ngạc ngạc hồn hồn của con người Sơ Thủy. Và tình yêu, từ đó, cũng hòa

tan trong viễn tưởng mênh mang kia để biến thành man mác tuyết sương:

Những nhịp bước bên đường còn dội mãi

Vang về đâu không vọng lại hồi âm

Của réo rắt riêng một lần mãi mãi

Gió phương trời ủ mộng giữa hoa tâm.

(Chiều)

Tâm hồn nhà thơ mở rộng ra đón nhận mọi viễn tưởng kỳ diệu của thiên

nhiên để nó trở thành lẽ sống và lẽ chết của chính mình. Cái cùng cực phức tạp

cũng ở nơi thơ ông, cái cực kì đơn giản cũng ở nơi ông:

Mây đứng lại chân trời phủ khói

Dòng sông đi đò bến đợi ngu ngơ

Chiều trời đẹp tâm tình em không nói

Đất với trời chung một nỗi bơ vơ

(Không Đủ Gọi Một Lần)

Từng hòn đá bờ khe, từng chân mây mái rạ, từng con kiến, con chuồn

chuồn châu chấu, từng bóng nắng chiều, từng bờ sông bóng mạ… tất cả những

hình ảnh thân thương và thân quen của hồn quê xứ Việt đều mang trọn tâm tình

con người mà hóa thân vào thơ ông rất mực tự nhiên mà cũng rất đỗi tài hoa:

Nhìn, em nhé, bên bờ kia gió thổi

Lá xanh vườn theo cỏ mượt ngân nga

Tơ vi vút một đời thương nhớ tuổi

Của trăng dằm xuống dọ dẫm bên hoa

(Bờ Nước Cũ)

Như vậy, không gian quê hương xứ Quảng với những hình ảnh thiên

nhiên tươi đẹp chính là nơi để cái tôi trữ tình đầy ắp những kỷ niệm nương tựa.

Ở đó, ta thấy một hồn thơ luôn giao hòa với thiên nhiên và cuộc sống, một tình

yêu quê hương sâu đậm đã trở thành nỗi ám ảnh trong ông. Tấm lòng ấy là tấm

lòng của người con xa xứ, ông luôn mong muốn có một ngày trở lại “cố quận”,

nhưng sao cứ tăm cá mịt mùng…

2.2.2.2. Không gian mộng tưởng

Với cảm thức thời gian là phai tàn, là buồn thương nhớ tiếc khôn nguôi,

dường như thiên nhiên của không gian quê hương xứ Quảng vẫn chưa phải là

nơi để hồn thơ ông lắng lại. Bùi Giáng bị ám ảnh bởi những kỷ niệm, những hoài

vọng về quá khứ, những thực hư về kiếp người, ông luôn ngụp lặn trong cõi

mộng để có thể thỏa những khát vọng, những ước muốn. Vì thế, bên cạnh không

gian quê hương xứ Quảng, trong tập Mưa nguồn, không gian mộng tưởng, của

chiêm bao, hư ảo đầy khắp. Nó được dựng lên để tác giả có thể thỏa những khát

vọng, những cảm xúc trong tâm hồn mình. Không gian hư ảo với khói sương,

mộng mị:

Hồng quân ướm bức tiêu tao

Mùa măng Vĩnh Phúc đưa vào hư không

Bóng du ải Bắc phiêu bồng

Thổi sương ngần bạch quyên vào cõi Nam.

(Sầu Lục Tỉnh)

Không gian là những chiêm bao:

Em về bủa rộng chiêm bao

Buồn sông bóng mạ chìm sâu bên giòng.

(Sầu Ca Sĩ)

Trong Mưa nguồn, tràn ngập không gian đó là một thế giới mộng. Nó

được biểu hiện rõ ràng nhất thông qua danh từ “mộng”.

Thế giới mộng là một phương thức nghệ thuật giúp cái tôi cá thể nhà thơ

được tự do bộc lộ cảm xúc, nỗi khát khao, ước ao. Cảm hứng về cõi mộng cho

thấy sức mạnh nội tâm của ý thức cá nhân, của trí tưởng tượng một khi được

giải phóng thật sự. Mộng là một trong những thước đo chất thơ của thơ, là cảm

hứng sáng tạo nghệ thuật đáng quý và đáng trân trọng. Theo P. Valery, “mơ

mộng là nhận thức”. Bằng mơ mộng, Bùi Giáng đã đi vào hồn mình, mộng du

vào thế giới sáng tạo nghệ thuật.

Tần số xuất hiện trực tiếp của từ mộng trong 141 thi phẩm của tập Mưa

nguồn khá dày đặc. Theo khảo sát của chúng tôi, từ mộng hiện diện 65 lần

trong 51 bài thơ (kể cả một trường hợp ở tên bài thơ). Như vậy, 36,2% số bài

thơ trong tập Mưa nguồn có sự xuất hiện của từ này. Tỷ lệ trung bình số bài

trên lần là 141/51 = 2,2 bài/lần. Không chỉ có mặt với tần số cao, số lýợng lớn

mà bản thân chữ mộng trong tập thõ này cũng xuất hiện với muôn hình muôn

vẻ. Nó không chỉ là những giấc mộng, giấc mơ mà còn là gối mộng, thuyền

mộng, nẻo mộng, cõi mộng, sơ nguyên mộng… Dưới bút thơ Bùi Giáng, mộng

được cấp thêm những hàm nghĩa mới, có khi là một nỗi sầu trải rộng khắp

không gian, trời biển, bủa vây lấy lòng người - Em phiền mộng bờ thanh thiên

kim hải (Biểu tượng). Có lúc lại là một tâm trạng cô đơn đến tột bậc giữa đất

trời - Ai người đâu nữa để sẻ chia/Trời đất hoang mang buổi mộng lìa (Anh đi

về giữa). Khi lại là một trạng thái êm nhẹ, thanh thoát - Và yêu thương như lá

ở bên hoa / Và luyến ái như tơ vàng bốn ngã / Bủa vi vu như thoáng mộng la

đà (Ly tao)… Một vài khái quát như thế để thấy rằng, thế giới mộng tràn ngập

trong Mưa nguồn. Mộng trở thành một không gian nghệ thuật huyền diệu

trong thơ Bùi Giáng.

Khảo sát các trường hợp sử dụng từ mộng của Bùi Giáng trong Mưa

nguồn, chúng tôi không thấy trường hợp nào nó xuất hiện với tư cách một

động từ. Tất cả 65 lần xuất hiện trong Mưa nguồn đều là danh từ hoặc tính từ.

Điều này cho thấy mộng trong Mưa nguồn hoặc là một cõi sống hoặc là một

trạng thái tình cảm chứ không phải là một hoạt động - thứ hoạt động của vô

thức thường ập đến trong giấc ngủ say. Thi nhân đi giữa cõi mộng từng bước

sợ sệt, ngại ngùng như lo đạp vào những linh thiêng của trời đất rơi rắc

xuống. Nó rất khác với thơ mộng của Hàn Mặc Tử, khác với thơ mộng của

Chế Lan Viên vốn luôn muốn chiếm hữu trọn vẹn nó bằng một thái độ rất

quyết liệt. Thế giới mộng trong thơ Bùi Giáng gần với Lưu Trọng Lư hơn, rất

ít hành động, động tác. Nhà thơ hình như luôn ở trong trạng thái lưỡng phân,

không biết mình đang sống trong không gian nào, luôn chập chờn giữa cõi mơ

và cõi thực. Bởi thế, mọi cử chỉ cũng trở nên đầy bâng khuâng, dè dặt, sẽ

sàng, mọi từ ngữ gợi lên động tác, hoạt động đều bị gạt ra khỏi trường kết hợp

của từ mộng.

Trong Mưa nguồn, chúng tôi thấy nét độc đáo của thế giới mộng được

biểu lộ rõ nhất qua các định ngữ nghệ thuật đi kèm từ mộng. Tức là qua các

thao tác lựa chọn từ ngữ để kết hợp với từ mộng trong các trường hợp xuất

hiện của từ này, Bùi Giáng đã tạo ra những dấu ấn cá nhân rõ nét. Tạo ra

những cách biểu đạt đầy ấn tượng.

Trước hết, Bùi Giáng cho kết hợp từ mộng với những từ cùng trường

nghĩa với nó để tạo nên những “mộng kép”, mộng chồng lên mộng. Chẳng

hạn: những từ như mơ, chiêm bao… được tác giả sử dụng nhiều lần để kết hợp

với từ mộng tạo ra những mộng mơ, mơ mộng, mộng chiêm bao… và cùng với

chúng là những giấc mộng trùng điệp.

Nhìn nhau mộng đã bước vào trong mơ (Thưa em Sài Gòn)

Vào trong mơ em mộng giấc êm đềm (Ly tao)

Gợi mãi triền miên mơ giữa mộng (Hương bay suối cũ)

Nhịp thay vần là mộng giữa chiêm bao (Thưa)

Đi đi em nguồn giậy mộngchiêm bao (Người đi đâu)

Dường như sống trong cõi mộng vẫn là chưa đủ để thi nhân thoả mãn

những ước vọng thực tại. Bởi vậy, người phải từ trong mộng này bước vào

một cõi mộng khác để những khao khát, những ước muốn của mình được

chắp cánh bay xa ngõ hầu tâm hồn mình được vỗ về an ủi. Tạo ra một không

gian nghệ thuật huyền diệu, trong đó mộng gối mộng, chiêm bao nối tiếp

chiêm bao trong một cõi mộng mơ hư ảo, dường như Bùi Giáng đã ý thức

sâu sắc về sự hư ảo của kiếp nhân sinh. Cuộc đời con người chỉ thoáng qua,

nay còn mai mất. Tất cả chỉ là mộng là mơ là ảo ảnh. Trong sự thức nhận đó,

mộng xuất hiện trong Mưa nguồn như là một biểu tượng đầy ám ảnh.

Mộng trùng điệp mộng đã tạo nên cả một trường mộng trong Mưa

nguồn. Không còn là những mộng mơ đơn lẻ nữa mà là cả một một “tập hợp

mộng” được sắp xếp bên cạnh nhau, cùng liên kết cộng hưởng tạo ra một thế

giới huyền diệu dìu dắt tâm hồn thi sỹ. Thế giới mộng này được nhắc đi

nhắc lại trong Mưa nguồn tới tám lần với những ngôn từ đa dạng như:

trường mộng, cõi mộng, trang mộng, nẻo mộng… như một sự khẳng định về

một cõi mộng mơ luôn hiện diện trong tập thơ này.

Sóng phơi trường mộng từ trong giậy nguồn (Mùa phượng cũ)

Cỗi nguồn trường mộng thơ ngây (Không bờ)

Giã từ cõi mộng điêu linh (Về buôn bán)

Thứ hai, Bùi Giáng để mộng kết hợp với những danh từ chỉ địa điểm để

chỉ ra nguồn gốc, xuất xứ của giấc mộng như: mộng nguồn - Thời gian xê xích

có bao nhiêu / Những mộng nguồn bay giữa gió nhiều (Anh đi về giữa) hoặc

với những danh từ khác để xác định phạm vi, không gian tồn tại của thế giới

mộng. Thuộc trường hợp này có thể kể đến mộng giữa mộng, mộng giữa hoa

tâm, mộng trong tay, mộng trong sương…

Còn nữa hay không mộng giữa nguồn (Em đi về giữa)

Gió phương trời ủ mộng giữa hoa tâm (Chiều)

Đứng trên bờ nghe rã mộng trong tay (Hang rừng)

Ý thức rõ cuộc đời này vốn chóng qua, mỗi tích tắc trôi qua là một

bước tịnh tiến tới điểm cuối cuộc đời. Thi sỹ vốn ham sống nên luôn nuối tiếc

cuộc đời, ông muốn trở về nơi bắt đầu để mong kéo dài cuộc lữ hành trần

gian. Đây là tâm thế thường trực của Bùi Giáng trong Mưa nguồn, là tâm sự,

là cảm hứng chính để ông sáng tạo ra từ mộng nguồn đầy ám ảnh. Nỗi ám ảnh

này luôn đeo bám, khiến thi nhân luôn phải băn khoăn khi ai đó cứ mãi bước

đi về cuối con đường mà không một lần ngoái lại, nhìn về nơi xuất phát.

Em đi chân bước với tay buông

Còn nữa hay không mộng giữa nguồn

(Em đi về giữa)

Những cuộc trở về nguồn trong cõi mộng luôn thôi thúc Bùi Giáng để ông

tạo ra những: sơ nguyên mộng, nguyên sơ mộng, mộng xưa, mộng cũ, mộng

đầu… Những từ chỉ thời gian được Bùi Giáng cho đi kèm với mộng đều mang ý

nghĩa chỉ thời gian quá khứ, thậm chí là quá khứ rất xa, là thuở ban đầu.

Còn sơ nguyên mộng sau tà áo xanh (Áo xanh)

Mộng đầu lạc nẻo đi hoang (Tượng số hai)

Thứ ba, mộng được Bùi Giáng đặt trong sự kết hợp với những tính từ

chỉ tính chất, đặc điểm tạo nên những cách biểu đạt về thế giới mộng rất cụ

thể, sinh động. Giá trị biểu trưng của mộng được biểu hiện rõ nét nhất ở

những trường hợp thuộc loại này. Đây cũng chính là kiểu kết hợp chiếm số

lượng lớn nhất trong 65 lượt xuất hiện của các kết cấu có từ mộng trong Mưa

nguồn (41 lần, tỷ lệ 63,1%). Thuộc kiểu kết hợp này có thể kể ra mộng hờ,

mộng rơi, mộng vàng, mộng xanh, mộng úa, mộng thừa, mộng con, mộng

hoa, sầu mộng, kỳ mộng, rã mộng, phiền mộng,ảo mộng, mộng mông lung,

mộng la đà, mộng lây lất, mộng miên man, mộng tiêu ma, vò võ mộng, mộng

hoang phế… Hầu hết đây là những từ gợi lên một thế giới trong trạng thái úa

tàn, hoang phế. Con người trong thế giới ấy cảm nhận một cách rõ ràng sự hư

vô của hữu thể. Những buồn vui trong cuộc đời chỉ như một giấc mộng hờ -

Mộng hờ biết có buồn vui em về (Phương Tây); nhà cửa, xe cộ, tiền tài, danh

vọng… chỉ là chút thoảng qua trong giấc mộng rơi - Tờ sách đưa gần như

mộng rơi (Không đề); thậm chí thân xác này cũng chỉ là hư nát, là chút tàn

tro cát bụi khi thác xuống lòng đất, linh hồn rời thể xác về với cõi vô cùng.

Thân tro bụi đó Bùi Giáng gọi là mộng thừa - Hồn bỏ lại mộng thừa trong

thớ đất (Màu xuân). Và cuộc hành trình của kiếp người trong cõi nhân thế

cũng chỉ như một giấc mộng hoang phế - Mảnh băng tuyết khóc rẫy ruồng /

Mộng hoang phế rụng bên nguồn nước xanh (Hiện thể). Để rồi khi mộng tàn

con người sẽ đi đến tận cùng cõi thế, rời bỏ chốn hư không tạm bợ để cập

bến vĩnh hằng.

Rõ ràng, tâm thức Bùi Giáng luôn hướng về cõi vô thường, đó là đích

tới, là bến đỗ cuối cùng. Còn cuộc đời này chỉ là một giấc sầu - mộng - dài -

Đời dại khờ như một giấc chiêm bao. Thế nhưng, dù là tạm bợ thì cũng đáng

sống và phải sống cho trọn. Bùi Giáng nhận thức sâu sắc điều đó và hoà mình

trọn vẹn vào nó - Ừ thế sao? Em hãy rủ ta vào (Và màu xuân đó). Bởi thế, dù

cả Mưa nguồn là một thế giới mộng tràn ngập nhưng đó không phải là một

cõi mộng phiêu linh huyền ảo, ngược lại ông gắn mộng với đời thực, coi đời

thực như một giấc mộng, kéo mộng về gần với thực tại, phục vụ cõi thực và

song hành với cuộc sống trần thế. Cõi thực và cõi mộng luôn tồn tại song

song, đồng hành cùng nhau giữa cuộc đời. Thi nhân đi về giữa hai cõi sống ấy

luôn phải phân thân trước sự mời mọc của cả hai thế giới đồng hiện. Mỗi bên

có niềm vui, nỗi buồn riêng. Sự huyền diệu, êm ái thoát tục của cõi mộng la

đà sát cánh cùng buồn vui thế tục của cõi thực. Đây chính là điều quan trọng

khiến thế giới mộng của Bùi Giáng tránh được mặt tiêu cực của nó và mộng

của ông cũng khác thơ truyền thống ở sự dung hoà thực - mộng này.

Nửa xin để lại bên cầu

Nửa xin trường mộng nhiệm màu mang đi

(Hôm qua mộng)

Sự gắn quyện thực - mộng này trở lại trong Mưa nguồn qua một số biểu

hiện khác. Chẳng hạn Bùi Giáng đã hữu hình hoá thế giới mộng vô hình để

mộng có thể hoà vào trong thực một cách tự nhiên:

Em về đẩy mộng lên vai

Chào xuân ngả nón bụi ngày gió ru

Mừng vui con mắt ngây thơ

Mây nghiêng như lệ pha mờ chiêm bao

(Anh về Bình Dương)

Thi sỹ không tuyệt đối hoá thực cũng không phủ định nó, không coi

trọng đến mức tuyệt đối mộng cũng không xem nhẹ thế giới huyền vi này.

Thoát khỏi mộng để chào đón cõi thực trong tâm trạng hồ hởi, mừng vui với nụ

cười yên lành luôn nở trên môi, nhưng thi sỹ cũng không “bỏ mộng cô đơn”,

ông đem mộng theo mình về với đời thực, vác mộng trên vai rong ruổi khắp nơi

trên chốn trần thế này để một khi chán cảnh “rong chơi giữa đìu hiu phố thị”

(lời Bùi Giáng tự bạch) ông lại đặt mộng xuống và bước vào trong đó.

Cũng chính sự dung hoà thực - mộng khiến thi sỹ luôn tự cân bằng

được tâm trạng mình. Dù đôi lúc cảm thấy chút bàng hoàng, trống trải khi

giấc mộng tàn: “Ai người đâu nữa để sẻ chia/Trời đất hoang mang buổi mộng

lìa” (Anh đi về giữa). Nhưng đó chỉ là những cảm xúc thoáng qua, thi nhân

luôn ý thức được thực tại mới là cõi đáng sống, mộng chỉ là để thực tại được

đẹp hơn nên dù thế giới mộng có sức hấp dẫn bao nhiêu đi nữa thì sau khi

rong chơi thoả thuê trong nó cũng có lúc phải trở về thực tại và Bùi Giáng đã

bước qua cõi mộng với một tâm thế hoàn toàn chủ động - Giã từ cõi mộng

điêu linh/Tôi về buôn bán với mình phôi phai (Về buôn bán).

Như vậy, Bùi Giáng đã tạo ra một không gian nghệ thuật độc đáo trong

Mưa nguồn. Đó là không gian mộng tưởng, chiêm bao, hư ảo, huyền diệu, nó

là biểu tượng về sự hư ảo của kiếp người trên cõi thế. Và cũng có thể thấy

rằng, thi sỹ đã rất thành công trong việc xây dựng không gian nghệ thuật qua

từ mộng để tạo nên biểu tượng mộng đầy độc đáo.

Chương 3

MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU

3.1. Giọng điệu thơ

Giọng điệu là phương diện cơ bản cấu thành hình thức nghệ thuật của

tác phẩm văn học, “giọng điệu phản ánh lập trường xã hội, thái độ, tình cảm

và thị hiếu thẩm mỹ của tác giả, có vai trò rất lớn trong việc tạo nên phong

cách nhà văn và có tác dụng truyền cảm cho người đọc” [8, tr.134]. Không

phải bất cứ ai cũng có thể tạo nên cho mình giọng điệu mà những nhà văn

phải thực sự có tài năng mới có thể tạo cho mình một giọng điệu riêng.

Thơ trữ tình - bản thân nó đã khác với các thể loại văn học khác, nó

như một bản tự thuật tâm trạng, nó thể hiện những tâm trạng điển hình, những

lát cắt của cảm xúc mãnh liệt. Bởi thế ngoài âm và nghĩa ra thơ còn có giọng.

Giọng thơ ít nhiều thể hiện phong cách nghệ thuật của tác giả. Trong văn học

Việt Nam, ta thấy có vô vàn những giọng thơ khác nhau như: giọng châm

biếm, đả kích của Tú Xương, giọng trữ tình cách mạng Tố Hữu, giọng u sầu,

ảo não của Huy Cận… Và Bùi Giáng thì sở hữu giọng điệu thơ rất độc đáo:

đối thoại và giọng tâm tình, tha thiết.

3.1.1. Giọng đối thoại

Ấn tượng trong giọng điệu thơ Bùi Giáng mà chúng tôi bắt gặp đầu tiên

đó chính là giọng đối thoại. Lẽ thường, đối thoại thường chỉ xuất hiện trong

văn xuôi, trong cuộc sống thường ngày, rất ít xuất hiện trong thơ. Nhưng đối

với Bùi Giáng - một thi sĩ độc đáo này thì lại khác, với ông, làm thơ, bình thơ

là một cuộc đối thoại. Khi làm thơ, ông thường hay “gửi” đến một ai đó. Vì

thế mỗi bài thơ dường như là một cuộc trò chuyện vô hình giữa người gửi và

người nhận. Đối thoại với trời đất thiên nhiên hoa cỏ bốn mùa, đối thoại với

người kim cổ Đông Tây, đối thoại với chính bản thân mình. Trong những vần

thơ của ông, không ít lần Bùi Giáng đối thoại với chính mình:

“Hỏi tên? Rằng biển xanh dâu

Hỏi quê? Rằng mộng ban đầu đã xa

Gọi tên rằng một hai ba

Đếm là diệu tưởng, đo là nghi tâm.”

(Chớp biển, tr. 132)

Trong Mưa nguồn, Bùi Giáng cũng đã tạo nên những cuộc đối thoại như

vậy để tạo nên giọng hội thoại với những lời hỏi đáp luân phiên ngay trong thơ:

Hỏi rằng: người ở quê đâu

Thưa rằng: tôi ở rất lâu quê nhà

Hỏi rằng: từ bước chân ra

Vì sao thấy gió dàn xa dặm dài…

(Chào Nguyên Xuân)

Với công thức “hỏi rằng, thưa rằng”, đoạn thơ giống như một đoạn

thuật lại một cuộc hội thoại như bao cuộc chuyện trò trong cuộc sống thường

ngày. Không những vậy, trong Mưa nguồn, giọng đối thoại còn biểu hiện ở

chỗ nó giãi bày thành thực, bộc lộ hết mình, tha thiết hướng tới người đời mà

tìm niềm đồng cảm:

Thưa rằng: - ở cái quái gì

Chàng đi thiếp cũng xin đi với chàng

(Về buôn bán)

Như vậy chúng ta thấy rằng, giọng đối thoại trong thơ Bùi Giáng được

cất lên trong những cuộc trò chuyện vô hình. Tức là, người sáng tạo như đang

phân thân thành nhiều nhân vật theo sự phát triển của dòng cảm xúc, để làm

nên một cuộc đối thoại ngầm - đối thoại trong độc thoại. Chính điều này tạo

nên tính trữ tình độc đáo trong thơ Bùi Giáng.

3.1.2. Giọng điệu tâm tình, thiết tha

Trong Mưa nguồn, ngoài giọng đối thoại, chúng tôi nhận thấy còn có

giọng điệu tâm tình, thiết tha. Giọng điệu này rất tiêu biểu trong tập thơ, nó

xuất phát từ một con người yêu hết mình, sống hết mình với trần gian.

Có thể thấy rằng, mỗi bài thơ mà thi sĩ viết ra đều như tự bộc bạch hoặc

nói với ai. Ngôn ngữ thi nhân đầy những tự biểu cảm bày tỏ thái độ của người

nói, như:

Cũng lay lắt bởi đời xuân em ạ

Thế nên chi anh cũng viết giòng này

(Những Nhành Mai)

Hay

Mở con mắt một lần lên tiếng thử

Em ồ em, anh nói một lời này

(Những Nhành Mai)

Chính những ngôn ngữ ấy góp phần vào biểu hiện giọng điệu thiết tha,

sâu lắng của nhà thơ. Ta bắt gặp trong tập thơ, dù ở bất cứ trong tâm trạng

nào thì thi sĩ vẫn cất lên giọng tha thiết, đắm say.

Khi nhà thơ bộc lộ tình yêu cuộc sống, yêu con người một cách chân thành:

Xin yêu mãi yêu và yêu nhau mãi

Trần gian ôi! Cánh bướm cánh chuồn chuồn

Con kiến bé cùng hoa hoang cỏ dại

Con vi trùng cùng sâu bọ cũng yêu luôn

(Phụng hiến)

Thi sĩ nguyện yêu trần gian mãi mãi, tình yêu ấy dường như đạt đến sự

tột đỉnh:

Tôi đã nguyện yêu trần gian nguyên vẹn

Hết tâm hồn và hết cả da xương

(Phụng hiến)

Khi buồn, tuyệt vọng nhà thơ vẫn giữ cho mình sự tha thiết ấy:

Ngày sẽ hết tôi sẽ không trở lại

Tôi sẽ đi và chưa biết đi đâu

Tôi sẽ tiếc thương trần gian mãi mãi

Vì nơi đây tôi sống đủ vui sầu

(Phụng hiến)

Có lúc nhà thơ lại đau khổ, sững sờ trong tuyệt vọng:

Từ đây chân bước về ta sợ

Không nói nữa rồi! tiếng bặt âm

(Tàn nhẫn)

Lúc khác lại ân cần với giọng thân thương trìu mến rất dân giã:

Mình ơi! Tôi gọi bằng nhà

Nhà ơi! Tôi gọi mình là nhà tôi

(Về buôn bán)

Như vậy, dù ở những trạng thái cảm xúc đối cực: buồn, vui, đau khổ, thất

vọng, tuyệt vọng thì thi sĩ Bùi Giáng vẫn cất lên giọng tha thiết, đắm say. Nhà

thơ luôn hướng về độc giả như để giãi bày, tâm sự, như để cất lên tiếng thơ yêu

đời tha thiết và chính giọng điệu tha thiết đã là sợi dây lan truyền cảm xúc đến

mỗi độc giả.

3.2. Ngôn ngữ thơ

Ngôn ngữ có một vị trí đặc biệt quan trọng trong thơ ca. Ngôn ngữ là

công cụ, là chất liệu cơ bản của văn học, vì vậy văn học được gọi là loại hình

nghệ thuật của ngôn từ. M. Gorki khẳng định “Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất

của văn học” [8, tr.185]. Ngôn ngữ thơ cũng là một trong những yếu tố quan

trọng để tạo nên phong cách của các nhà thơ. Mỗi nhà thơ đều có cách sử

dụng ngôn ngữ của riêng mình, điều này tạo nên nét độc đáo của mỗi người.

Với Bùi Giáng, một thi sĩ luôn có đam mê với ngôn ngữ. Ông luôn đùa

giỡn với ngôn ngữ. Dưới bàn tay tài hoa của ông, những con chữ dường như

là rất mới lạ với độc giả. Như dịch giả Nguyễn Nhật Anh khẳng định ngôn

ngữ Bùi Giáng mang đến nhiều từ ngữ vừa quen, vừa lạ. Có thể nói, chưa có

một nhà thơ nào có trường từ vựng phức tạp như Bùi Giáng. Đóng góp của

Bùi Giáng về mặt ngôn ngữ đối với Tiếng Việt là điều hiển nhiên, rõ ràng thể

hiện trong thơ của ông. Trong tập Mưa nguồn, Bùi Giáng cũng đã mang đến

cho bạn đọc những trải nghiệm thú vị trong trò chơi ngôn ngữ của mình.

3.2.1. Ngôn ngữ thế tục, đời thường

* Từ ngữ sinh hoạt

Trong sáng tạo văn học, đặc biệt là trong lĩnh vực thi ca, về mặt lí thuyết,

khi lấy ngôn ngữ làm chất liệu để tạo nên tác phẩm, nhà thơ có thể lựa chọn và

sử dụng mọi loại từ ngữ trong vốn từ toàn dân. Tuy nhiên, trên thực tế, từ ngữ

thơ ca lại “mang nặng tính đặc tuyển”. Những từ ngữ đưa vào thơ thường là kết

quả của một sự tuyển lựa của các nhân nghệ sỹ, không những thế, thậm chí

chúng còn được nhà thơ gọt giũa để tăng thêm tính hoa mỹ cho ngôn từ. Từ ngữ

mang phong cách khẩu ngữ, sinh hoạt vì thế rất ít có cơ hội được đi vào thơ. Tất

nhiên, trong văn học Việt Nam xưa cũng như nay, nhiều nhà thơ có cá tính sáng

tạo mạnh mẽ đã khai thác, sử dụng lớp từ này và đã mang lại những hiệu quả

nghệ thuật to lớn. Nhưng đó vẫn chỉ được coi là những hiện tượng đơn lẻ. Tuy

nhiên, chính những hiện tượng hiếm hoi đó đã chứng minh một điều: từ ngữ

mang phong cách sinh hoạt cũng như bất kì lớp từ ngữ nào khác đều có thể

mang lại giá trị nghệ thuật cho thơ nếu nhà thơ thực sự có tài năng, biết sáng tạo.

Trong tập Mưa nguồn, chúng tôi thống kê được 107 từ ngữ với 136 lượt

sử dụng loại từ ngữ này. Ví dụ: chết điếng, vén xiêm, nghĩ mà kinh, nhe răng, ù

té, thì thôi, quái gì, sực nhớ, chó sủa, chửa hoang, thôi rồi, bực quá, xương

xẩu, lát nữa, lỗ chân lông, mớ tóc, thôi chết, quả thật, gây cấn (gay cấn), lẽo

đẽo, có vui gì, hoặc có thể, không chịu nỗi, còn lưa, thôi đã uổng, rủ rê, ừ thế

sao, phen này, phen nữa, căng thẳng, ngại, không hề, mặc sức, mình mẩy, dù

sao nữa…Có thể nói, những cách tân ngôn ngữ thơ của Bùi Giáng, trong đó có

việc sử dụng với tần số cao những từ ngữ thuộc phong cách khẩu ngữ đã góp

phần làm mới ngôn ngữ thơ. “Ngôn ngữ là một thứ quặng luôn luôn được làm

giàu bởi đời sống, bởi những biến chuyển xã hội” [19, tr.379]. Nhưng những

ngôn từ ấy phải được “phun ra tình cờ”, phải được cảm nhận và được xử lý một

cách tự nhiên “sao cho chúng sống được, cựa quậy được, lấp lánh được” [19,

tr.379-380], đó mới là thành công thực sự của tác giả. Trong Mưa nguồn, Bùi

Giáng phần nào đã đạt được điều này. Ta thấy có những từ ngữ sinh hoạt trong

Mưa nguồn được bật lên thật tự nhiên nhưng lại có sức ám ảnh lạ kỳ, tác động

mạnh mẽ đến tâm hồn và suy nghĩ của độc giả.

Trong Mưa nguồn, Bùi Giáng còn có kiểu sử dụng từ ngữ mang phong

cách khẩu ngữ khá đặc biệt. Ông đặt những từ ngữ “lấm lem bụi đất” đời

thường bên cạnh những mĩ từ được trau chuốt cẩn thận một cách hết sức tự

nhiên. Với ngôn ngữ và bằng ngôn ngữ, Bùi Giáng đã hoà mình một cách trọn

vẹn vào hiện thực đời sống để cảm, để sống cùng và để thanh lọc nó, ít nhất là

trong thơ. Độc giả có thể sẽ bật cười hoặc trố mắt ngạc nhiên với một vài từ

ngữ hoặc câu thơ thật thô ráp xen lẫn vào giữa những từ ngữ được đãi lọc cẩn

thận. Đó cũng là một cách để những câu thơ Bùi Giáng không bị trôi tuột theo

quán tính. Hãy kiểm nghiệm điều này qua một số trường hợp.

Lẫn trong không khí trang trọng của những tiên thề, chép núi tạc sông,

song điệu, loan phụng... nhà thơ đặt chen vào giữa một vén xiêm gây ra được

những ấn tượng mạnh mẽ và khác biệt:

Tiên thề trang trọng thảo một phen

Chép núi tạc sông gấm dệt bằng

(…)Tạ tình song điệu loan sầu phụng

Nể ý đôi hầu thiếp vén xiêm

(Nhìn cổ lục - Dương Giao Tiên)

Chính cái ấn tượng đó sẽ lưu giữ những câu thơ của Bùi Giáng lâu bền

trong lòng độc giả bao thế hệ.

Như vậy, với tài năng của mình, Bùi Giáng đã thực sự làm cho những từ

ngữ còn “lấm lem bụi đời”, còn rất thô nhám trở nên đầy sống động và tự nhiên,

làm cho câu thơ trở nên mộc mạc, gần gũi, đa thanh và đậm chất đối thoại hơn.

Nó dự báo sự xuất hiện của kiểu ngôn ngữ đầy chất “bụi bặm”, “táo tợn” trong

thơ Việt Nam không lâu sau đó. Những cách tân ngôn ngữ, trong đó có việc sử

dụng từ ngữ sinh hoạt trong các tập thơ sau Mưa nguồn như Lá hoa cồn, Ngàn

thu rớt hột, Màu hoa trên ngàn, Bài ca quần đảo, Sa mạc trường ca… được nhà

thơ thực hiện một cách quyết liệt, táo bạo hơn.

* Cụm từ cố định

Cụm từ cố định, ở đây chúng ta hiểu là những “cấu kiện đúc sẵn”, ngắn

gọn, súc tích, bền vững, có hàm lượng ngữ nghĩa cao, rất đa dạng, đa nghĩa.

Chúng rất quen thuộc với người Việt và là sản phẩm của nhân dân, được xem

là nghệ thuật ăn nói của nhân dân, được nhân dân vận dụng thường xuyên

trong sinh hoạt ngôn ngữ hàng ngày.

Khảo sát tập Mưa nguồn, chúng tôi nhận thấy cụm từ cố định được Bùi

Giáng sử dụng ở hai dạng: dạng nguyên khối và dạng không đầy đủ (tạm gọi

là những biến thể).

Ở dạng nguyên khối, các cụm từ cố định trong câu thơ Bùi Giáng về cơ

bản được sử dụng với ý nghĩa tương tự như khi chúng đứng độc lập ở ngoài

câu. Đó là những cụm từ: lên thác xuống ghềnh (Thì xin em cũng lên thác

xuống ghềnh - Phụng hiến), gà con mất mẹ (Gà con mất mẹ chạy bâng quơ -

Bờ trần gian), đầu hai thứ tóc (Đầu hai thứ tóc gió ngàn thổi tung - Đổ quán),

đổ quán xiêu đình, cỏ nội hoa đồng, nhắm mắt đưa chân, diều đứt dây …

Ở dạng biến thể, các kết cấu sẵn có này được sử dụng linh hoạt hơn.

Qua khảo sát chúng tôi bắt gặp ba kiểu biến thể sau trong Mưa nguồn:

Kiểu thứ nhất, Bùi Giáng tách các “cấu kiện đúc sẵn” này thành các

mảnh khác nhau, thêm các “phụ kiện” vào rồi ghép chúng lại với nhau.

- Em đứng mũi, anh chịu sào có vững (Phụng hiến)

- Gió tràng giang, trăng đại hải (Nhỏ dại)

- Em quốc sắc, em thiên hương đã uổng (Hận)

- Em thiên tài, em quốc sắc (Giòng sông trắng)

Về mặt ý nghĩa, chúng tôi nhận thấy các cấu trúc tách - ghép trong các câu

thơ của Bùi Giáng có nhiều nét tương đồng như các cụm từ nguyên gốc.Tuy

nhiên, về sắc thái biểu cảm và sức ám gợi của ngôn ngữ thơ thì rõ ràng có sự

khác biệt. Kiểu thứ hai, trật tự các thành tố trong cụm bị đảo lộn, tạo nên

những kết hợp lạ tai, tăng sức biểu đạt cho câu thơ. Chẳng hạn thành ngữ

thề non hẹn biển khi đi vào câu thơ Bùi Giáng được đảo lộn lung tung vị trí

các tiếng để tạo nên cách nói mới khá lạ tai: Nối quan ải, nối biển thề dặn

non (Buổi hội). Cụm từ hồng nhan bạc mệnh vốn dùng để chỉ những người

phụ nữ có tài, có sắc thường hay gặp nhiều gian nan vất vả nay vào thơ Bùi

Giáng được đảo thành bạc mệnh hồng nhan.Có khi, Bùi Giáng đảo trật tự để

tăng thêm tính hài hước, đặt dấu ấn tài hoa trong ngôn ngữ của thi sỹ.

Em chẳng cùng tôi ngó nữa trăng

Thì thôi đuôi đứt con thằn lằn

(Nhe răng)

Thằn lằn đứt đuôi được biến thể thành đuôi đứt con thằn lằn để chỉ

sự chấm dứt, kết thúc một điều gì đó. Bùi Giáng nhắc đến sự chia lìa của

em và tôi cũng dứt khoát như thằn lằn đứt đuôi - chia tay nhưng không bi

luỵ mà rất dí dỏm.

Với việc sử dụng rất linh hoạt các cụm từ cố định trong thơ, Bùi Giáng

đã mở ra nhiều chiều liên tưởng thú vị trong sự đa nghĩa của các kết cấu có

sẵn. Qua đó, đặt lên từng con chữ dấu ấn ngôn ngữ - văn hoá dân tộc, đồng

thời là dấu ấn riêng của Bùi thi sỹ.

Qua những gì đã phân tích, chúng tôi nhận thấy Bùi Giáng đã khá phóng

túng trong việc sử dụng ngôn ngữ đời thường, thế tục, biến nó thành một tín hiệu

nghệ thuật quan trọng trong thơ. Chính điều này đã tạo nên nét riêng biệt và độc

đáo trong thơ Bùi Giáng.

3.2.2. Lạ hóa ngôn từ

Nói đến phong cách Bùi Giáng, trên báo chí, từ trước đến nay, thỉnh

thoảng có người xem đó là một phong cách tắc tị hay quậy phá, bỡn cợt, rất

thiếu nghiêm túc. Hình như không phải. Theo tôi, ít có nhà thơ nào say mê và

trân trọng ngôn ngữ như Bùi Giáng. Ông có đùa nghịch với chữ nghĩa thì

cũng chỉ là một cách để trắc nghiệm quyền năng của ngôn ngữ. Và bằng cách

này hay cách khác ông đã lạ hóa ngôn từ để tạo ra những từ ngữ vô cùng độc

đáo, gây ấn tượng mạnh đến bạn đọc.

*Đảo trật tự từ ngữ thông thường

Sử dụng các cấu trúc nghịch đảo vốn không phải là điều hiếm gặp trong

sáng tạo nghệ thuật ngôn từ. Tuy nhiên, kiểu đảo trật tự cú pháp (sắp xếp các

đơn vị ngôn ngữ trên mô hình câu thơ, đảo trật tự các thành phần câu để tạo ra

những cách diễn đạt mới, tăng thêm sức biểu đạt cho câu thơ) mới là phép tu từ

được dùng một cách phổ biến. Còn ở cấp độ từ ngữ, các cấu trúc đảo ngược tuy

không phải là “độc quyền” của một cá nhân nghệ sỹ nào, nhưng vẫn là điều ít

gặp trên thực tế. Hơn thế, sử dụng kiểu cấu trúc này như là một ám ảnh nghệ

thuật theo cách Bùi Giáng đã làm để gửi gắm những ý tưởng đột phá, tạo ra

những liên tưởng bất ngờ, thú vị cho độc giả thì quả không có nhiều trên thi đàn

Việt Nam.

Khảo sát tập Mưa nguồn, chúng tôi thống kê được 50 lượt sử dụng các

từ ngữ mà trật tự các yếu tố trong từ và trật tự các từ trong cụm từ có sự đảo

ngược so với mô hình ngữ pháp quen thuộc của tiếng Việt. Ở trường hợp thứ

nhất, chúng tôi thu được 19 lượt từ như: lịch sử được gọi là sử lịch, phôi pha

thì gọi là pha phôi, xanh đời, xanh lá, xanh cây dùng thay cho đời xanh, lá

xanh, cây xanh, dại cỏ thay cho cỏ dại, sợ hãi được gọi là hãi sợ… Các từ như

ngửa ngang, xanh trời, thu rừng, khô cành, bay mây, thu sen…đều có cấu trúc

đảo ngược như thế.Ở trường hợp thứ hai, có 31 lượt cụm từ được Bùi Giáng sử

dụng theo cấu trúc đảo ngược trật tự các từ. Ví dụ như: cười môi em, ngó nữa

trăng, hường cánh hoa, rừng đêm xanh, thơ ngây lệ, lưa thưa lá, bềnh bồng

mây, giọt ngần sương, hồng hoa đỏ, bước hờ hững đi, đuôi đứt, ngó mắt, nghe

tai…Với trật tự nghịch của những tổ hợp này, câu thơ như được “lạ hóa”, có

sức thu hút đặc biệt đối với độc giả. Thử phân tích một trường hợp tiêu biểu:

trong Mưa nguồn, ba lần nhà thơ dùng tổ hợp sử lịch thay cho lịch sử:

Ầm trang sử lịch xô đè (Thế kỷ)

Trang hồng trang sử lịch trang (Tặng bạn)

Ầm trang sử lịch thu triền miên trôi (Mắt buồn)

Có thể nói, đây là kết hợp đặc biệt của Bùi Giáng, trước ông chưa ai

dùng, sau ông, chưa thấy ai dùng lại. Những độc giả khó tính sẽ thấy kết hợp

ấy quá lạ và dễ cho rằng Bùi Giáng chỉ bâng quơ đảo lộn chữ nghĩa một

cách lung tung, vô lối. Theo chúng tôi, không hẳn thế. Việc làm này của Bùi

Giáng có cơ sở. Không phải chúng được đảo trật tự dưới áp lực của âm luật

thơ, tức là không chịu áp lực của vần thơ; không nhằm tạo ra sự hài hoà thanh

điệu - bởi lẽ cả hai yếu tố đều là thanh trắc. Cũng không phải dùng sử lịch để

tạo ra những nét nghĩa khác với từ lịch sử, tức là nó được bảo trợ bởi nghĩa

của từ lịch sử đã quá quen thuộc trong tiếng Việt - điều này khiến kết hợp này

tuy lạ nhưng không gây ra quá nhiều khó khăn cho người tiếp nhận. Như thế,

kết hợp sử lịch trong Mưa nguồn được Bùi Giáng sử dụng như là một thủ

pháp “lạ hoá” để gây ra những ám ảnh, những cảm xúc đặc biệt cho độc giả.

Người đọc sẽ khó đọc lướt qua khi gặp những từ ngữ được sử dụng theo cách

này. Đó quả là một sáng tạo hết sức độc đáo của Bùi Giáng, một kiểu cấu trúc

ít thấy xuất hiện trong ngôn từ của các nhà thơ cùng thời với ông.

Những tìm tòi, sáng tạo của Bùi Giáng trong việc đảo các thành tố của

từ đã giúp ông tạo nên những từ ngữ lạ lùng, những hình ảnh tân kỳ, gây bất

ngờ và hứng thú cho độc giả. Không dừng lại ở đó, Bùi Giáng còn có những

kiểu kết hợp từ ngữ độc đáo, tạo nên những câu thơ in đậm cá tính sáng tạo

của ông.

*Một số kiểu kết hợp từ ngữ độc đáo

Như đã trình bày ở trên, trong hành chức, ngôn ngữ bao giờ cũng tồn

tại hai kiểu quan hệ: kết hợp và lựa chọn. Ngôn ngữ thơ Bùi Giáng không

phải là ngoại lệ. Tuy nhiên, khảo sát thơ Bùi Giáng, chúng tôi thấy, ông đặc

biệt chú ý tìm tòi những kiểu kết hợp từ khác với thông thường, thậm chí

nghịch dị.

Khảo sát tập Mưa nguồn, bên cạnh các loại từ được sử dụng trong các

kết hợp phổ biến, thường gặp như: niềm vui, nỗi buồn, cánh chim, vầng trời

xanh…, chúng tôi còn nhận thấy 41 lượt loại từ xuất hiện trong các kết hợp

hiếm gặp. Những hột sao, ngọn trăng, vừng thu, giòng nức nở, giòng bất

tuyệt, vừng tóc, niềm vô hạn, nụ môi, nụ môi hường, lá sông, lá gió, hạt lòng,

vừng hiu hắt…là các ví dụ tiêu biểu. Những kiểu kết hợp này tạo cho chúng ta

những cảm giác, những cảm xúc mới lạ, làm cho hình ảnh thơ có giá trị biểu

cảm cao. Bùi Giáng thổi linh hồn vào mái tóc để nó cũng có cảm xúc, cảm

giác: tóc lạnh, tóc buồn. Lạnh, buồn là những từ vốn ít có khả năng kết hợp

với danh từ tóc, nhưng trong thơ Bùi Giáng, chúng làm nên một tổ hợp rất tự

nhiên. Cũng thế, những tay sầu khổ, tay vùng chết, những gót buồn, ngón la

đà… đã chắp cánh cho trí tưởng tượng của độc giả, để họ tham gia vào quá

trình đồng sáng tạo.

Không những vậy, kiểu kết hợp từ ngữ độc đáo này còn được Bùi Giáng

sử dụng trong từ Hán Việt. Ông cho kết hợp ngẫu nhiên các thành tố Hán-Việt

để tạo ra những từ Hán-Việt đa tiết rất mới mẻ, gây được những bất ngờ, hứng

thú cho độc giả. Những thành tố Hán-Việt tham gia các kết hợp này phần lớn

không xa lạ với người đọc, nhưng việc đặt những thành tố có trường kết hợp

khá xa nhau bên cạnh nhau đã làm nên những bất ngờ lí thú. Những kết hợp

như: thuỷ thảo (cỏ nước), băng tâm (trái tim băng giá), hoa dung (hình dáng

đẹp), ám chướng (khí đen, độc trong núi toả ra), nguyệt nguyên tiêu (trăng

rằm), hồi nguyên (quay lại thuở ban đầu), vấn liễu (hỏi cho rõ ràng), bích ngạn

(lời vàng ngọc)… đem lại những thú vị nhất định cho độc giả khi thưởng thức.

Đặc biệt hơn nữa, Bùi Giáng còn có lối tạo từ khá đặc biệt. Ông cho một

thành tố Hán kết hợp với một thành tố Việt một cách đầy tự nhiên. Đây là một

phương thức tạo từ ít sản sinh. Bởi thế, không nhiều người đã từng làm. Người

đọc văn đã không ít lần ồ lên thán phục trước những rừng thâm, trường bay của

Nguyễn Tuân thì đến với Bùi Giáng, họ được gặp lại cảm giác đặc biệt này

nhiều lần nữa. Khảo sát tập Mưa nguồn, chúng tôi thu được 37 lượt kết hợp theo

kiểu này. Những bóng nguyệt, bóng tinh, bóng du, nguyệt rằm, đồng trăng, sóng

lục, ngọn triều, không thường, bờ tràng giang, bờ trường giang… là những kết

hợp khá bạo tay của Bùi Giáng. Người ta nói trăng non, Bùi Giáng lại bảo đồng

trăng: Tin xuân Lục Tỉnh mơ màng/ Đồng trăng thuỷ thảo nguyệt cầm ra hoa

(Sầu Lục Tỉnh). Ta vẫn thường gặp trăng rằm, còn Bùi Giáng lại viết nguyệt

rằm. Hẳn chúng ta đã nghe những từ như: ngọn sóng, bóng cờ, bóng trăng còn

ngọn triều, bóng tinh, bóng nguyệt thì có lẽ phải khi đọc thơ Bùi Giáng ta mới

bắt gặp bởi cách kết hợp này là không phổ biến trong tiếng Việt, rất ít sức sản

sinh lại rất khó dùng nên ít người dám thể nghiệm. Thế nhưng, đặt trong ngữ

cảnh cụ thể, Bùi Giáng đã sử dụng chúng, đạt nghệ hiệu quả nghệ thuật lớn.

Qua việc phân tích một số ví dụ về cách kết hợp từ ngữ trong Mưa

nguồn, chúng ta đã phần nào thấy được phong cách ngôn ngữ của Bùi Giáng -

ngôn ngữ của tâm sự, của tình cảm, khác với thứ ngôn ngữ chính xác, dứt

khoát, rành mạch của lí trí, của logic. Kiểu ngôn ngữ tài hoa, mới lạ này đã đặt

lên từng từ, từng câu, từng bài thơ dấu ấn riêng của một nhà “Tề Thiên ngôn

ngữ” (Cung Tích Biền).

KẾT LUẬN

1. Thế giới nghệ thuật là một phạm trù rộng bao gồm nhiều yếu tố. Từ

vấn đề lý thuyết của khái niệm thế giới nghệ thuật, tác giả khóa luận đã vận

dụng để tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng.

Tuy nhiên, trong một chừng mực nhất định, khoá luận mới chỉ bước đầu tìm

hiểu những yếu tố tiêu biểu thế giới nghệ thuật ở tập thơ đầu tay này của Bùi

Giáng. Qua việc khai thác Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn

của Bùi Giáng, khóa luận góp phần vào việc khám phá chiều sâu tư tưởng, cá

tính, tài năng phong cách thơ độc đáo của Bùi Giáng.

2. Về cuộc đời cũng như văn nghiệp của Bùi Giáng còn nhiều điều cần

phải bàn tới nhưng nhìn chung, các nhà nghiên cứu khá thống nhất khi nhận

ðịnh, đánh giá về Bùi Giáng - một con người độc đáo, một thi sĩ kì dị. Ông

chịu ảnh hưởng sâu sắc của tư tưởng triết học phương Tây về chủ nghĩa hiện

sinh. Từ đó, ông luôn có những trăn trở, hoài nghi, những suy tư về thân phận

con người. Hơn nữa, Bùi Giáng là một người con yêu quê hương tha thiết

nhưng phải xa quê trong một thời gian lâu. Vì vậy, sống ở thời gian hiện tại

mà thi sĩ luôn nhớ về cố quận. Trong ông hình ảnh thiên nhiên của quê hương

luôn ám ảnh ông. Ông đã mang những tư tưởng, suy tư, những kỷ niệm vào

trong thơ. Vậy nên trong Mưa nguồn, ông đã khắc họa rõ nét hình tượng cái

tôi trữ tình với hai dạng: cái tôi đầy ắp những kỷ niệm và cái tôi suy tư về

thân phận con người. Qua hai dạng này, chúng ta dường như bắt gặp chính

con người của nhà thơ trong đó.

3. Về không gian và thời gian nghệ thuật, Bùi Giáng có cách thể hiện

khá hấp dẫn. Kiểu không gian và thời gian thực tại gắn với kiểu không gian

và thời gian tâm trạng, mộng tưởng tạo nên một thế giới thơ kì dị. Nó gắn với

những hoài niệm của thi sĩ, những suy tư về thân phận con người. Hay nói

cách khác nó gắn với con người, với tâm thức và tư tưởng của chính tác giả.

Ở phương diện giọng điệu, Bùi Giáng cũng làm mới thơ ca bằng cách

đưa giọng đối thoại vào trong thi ca. Giọng đối thoại đã làm cho ngôn ngữ thơ

ca gần gũi hơn với ngôn ngữ đời thường. Ngoài ra, trong tập Mưa nguồn còn

có giọng tha thiết đắm say thể hiện tình yêu của ông đối với cuộc đời. Chính

phương diện giọng điệu góp phần tô điểm thêm con người độc đáo của Bùi

Thi sĩ.

Ở phương diện ngôn ngữ, với việc đưa ngôn ngữ thế tục, đời thường

vào trong thơ một cách tự nhiên cùng với việc lạ hóa ngôn từ tạo nên những

kết hợp từ ngữ rất độc đáo, có khi nghịch dị, đã đem lại cho ngôn ngữ thơ

Bùi Giáng một diện mạo riêng không trộn lẫn vào ai được. Nó tạo ra được

những hình ảnh tân kì, gây nhiều bất ngờ và hứng thú cho độc giả, góp phần

làm giàu có và cao sang thêm cho tiếng nói của dân tộc. Và chính ngôn ngữ

đã tạo nên phong cách “rất Bùi Giáng” của nhà thơ.

4. Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng còn

chứa đựng nhiều yếu tố mà người viết trong khuôn khổ khóa luận chưa có

điều kiện đi sâu khai thác một cách triệt để. Vì vậy khóa luận khó tránh khỏi

những thiếu sót. Tác giả khóa luận hi vọng khi có điều kiện sẽ trở lại vấn đề

này để có cái nhìn đầy đủ hơn về thế giới nghệ thuật thơ Bùi Giáng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đào Duy Anh (2001), Hán Việt từ điển, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

2. Đỗ Hữu Châu (2005), Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt, Nxb Giáo dục.

3. Đông Dương (2006), Độc đáo di cảo Bùi Giáng, Thanh niên, số 168 (17/06).

4. Hà Minh Đức (1794), Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại, Nxb

Khoa học và xã hội.

5. Hà Minh Đức (chủ biên, 1999), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục.

6. Bùi Giáng (1993), Mưa nguồn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.

7. Hồ Thế Hà, tham luận Bản mệnh thơ Bùi Giáng.

8. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2007), Từ điển thuật ngữ

văn học, Nxb Giáo dục.

9. Đỗ Đức Hiểu - chủ biên (2004), Từ điển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới.

10. Đoàn Tử Huyến (chủ biên - 2012), Bùi Giáng trong cõi người ta, Nxb

Lao động.

11. Hồ Công Khanh (2005), Bùi Giáng trong tôi, Nxb Văn nghệ Thành phố

Hồ Chí Minh.

12. Lê Thị Minh Kim (2009), Đặc điểm nghệ thuật thơ Bùi Giáng, Luận văn

Thạc sĩ Văn học, Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh.

13. Nguyễn Đăng Mạnh - chủ biên (2004), Từ điển tác giả, tác phẩm văn học

Việt Nam dùng cho nhà trường, Nxb Đại học Sư phạm.

14. Huyền Li - sưu tầm, biên soạn (2008), Bùi Giáng qua 99 giai thoại, Nxb

Lao động và Trung tâm văn hóa Đông Tây.

15. Lê Lưu Oanh (1998), Thơ trữ tình Việt Nam 1975 - 1990, Nxb Đại học

Quốc gia Hà Nội.

16. Huỳnh Như Phương, tham luận Bùi Giáng: thơ phơi giữa nắng.

17. Trần Đình Sử (1995), Những thế giới nghệ thuật thơ, Nxb Giáo dục.

18. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo dục.

19. Thanh Thảo (2004), Mãi mãi là bí mật, Nxb Lao động.

20. Trần Đình Thu (2005), Bùi Giáng - thi sĩ kì dị, Nxb Trẻ.

21. Bùi Công Thuấn (2007), Bùi Giáng - ai người chia sẻ,

http://www.vannghesongcuulong.org.vn.

22. Đặng Tiến (2003), Sơ thảo tiểu truyện Bùi Giáng, http://www.taluas.org.

23. Khiêm Lê Trung (1997), Nguyên khởi về cõi tinh mật Bùi Giáng, Thời văn

- Đặc tuyển Bùi Giáng, số 19, Nxb Đồng Nai.

24. Bùi Thanh Tường (2011), Từ ngữ và câu thơ trong Mưa nguồn của Bùi

Giáng, Luận văn Thạc Sĩ Ngữ Văn, Bộ Giáo dục và Đào tạo Trường Đại

học Vinh.

25. Từ điển tiếng Việt (1998), Nxb Đà Nẵng.

26. Kiều Văn (2004), Lời giới thiệu, Thơ Bùi Giáng, Thơ ca Việt Nam chọn

lọc, Nxb Đồng Nai.

Khóa luận tốt nghiệp: Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng

LỜI CẢM ƠN

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

KẾT LUẬN

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok

Khóa luận tốt nghiệp: Thế giới nghệ thuật trong tập thơ Mưa nguồn của Bùi Giáng

LỜI CẢM ƠN

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

KẾT LUẬN

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok