30(3): 95-99 T¹p chÝ Sinh häc 9-2008<br />
<br />
<br />
<br />
LÇN §ÇU TI£N HAI LOµI NÊM H¹CH RÔ (Lignosus sacer (Fr.) Ryv.)<br />
Vµ NÊM CH¢N NHUNG (Laccocephalum hartmannii (Cooke)<br />
Nunez & Ryv.) §¦îC PH¸T HIÖN ë VIÖT NAM<br />
<br />
Lª Xu©n Th¸m<br />
<br />
ViÖn N¨ng l−îng nguyªn tö ViÖt Nam<br />
<br />
N¨m 1995 Nunez & Ryvarden trong c«ng chi míi ®−îc t¸ch ra tõ chi Polyporus Fr.:<br />
tr×nh tæng quan vÒ chi Polyporus theo nghÜa hÑp Laccocephalum McAlp. & Tepper (1895) vµ<br />
(NÊm nhiÒu lç - §a khæng khuÈn), ®· m« t¶ 6 Lignosus Lloyd ex Torrend (1920) ë ViÖt Nam.<br />
nhãm. C¸c loµi nÊm nhiÒu lç (Polyporoids)<br />
thuéc chi Polyporus ss.str. (trªn thùc tÕ lµ theo I. Lignosus Lloyd ex Torrend -<br />
nghÜa Polyporus ss. Ryvarden) theo t− liÖu hiÖn NÊm h¹ch rÔ<br />
cã ë ViÖt Nam, ®−îc ghi nhËn kho¶ng 29 loµi<br />
Chi NÊm h¹ch rÔ Lignosus Lloyd ex<br />
[3], nh− thÕ cã thÓ nãi lµ kh¸ phong phó (chi<br />
nµy cña thÕ giíi cã kho¶ng h¬n 60 loµi) - ®iÒu Torrend (1920) bao gåm mét sè loµi nÊm nhiÒu<br />
hiÕm cã trong c¸c taxon nÊm ®¶m (mét chi víi lç ®−îc t¸ch ra tõ chi Polyporus [9], míi x¸c<br />
kho¶ng 50% c¸c loµi cña thÕ giíi cã ë n−íc ta). ®Þnh cã 4 loµi: L. sacer (Fr.) Ryv. (loµi chuÈn<br />
Song còng ®Ó ý thÊy hiÖn míi cã m« t¶ (kh«ng cña chi), L. rhinoceros (Cooke) Ryv.,<br />
cã minh häa mÉu thùc) s¬ bé 2 loµi: L. dimiticus Ryv. vµ L. goetzii (Henn.) Ryv.<br />
P. arcularius vµ P. squamosus. ph©n bè ë ch©u Phi, ch©u ¸ vµ ch©u §¹i d−¬ng,<br />
trong ®ã riªng loµi chuÈn míi gÆp ë ch©u Phi.<br />
Theo kh¸i niÖm cña Ryvarden, ®· t¸ch cã<br />
Cã quan hÖ víi hai chi Polyporus Fr. vµ<br />
c¬ së tõ chi Polyporus ss.l. ra mét sè chi míi:<br />
Trametes Fr., song rÊt gÇn gòi víi chi<br />
Echinochate (víi 4 loµi), Pseudofavolus (4<br />
Microporus Beauv., Lignosus Lloyd ex Torr.<br />
loµi), Lignosus (4 loµi) vµ Laccocephalum (5<br />
(Lloyd Synopsis Sect. Ovinus, Polyporus: 122,<br />
loµi). GÇn ®©y, trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra khu hÖ<br />
1911; BrotÐria Ser. Bot. 18: 121, 1920) kh¸c biÖt<br />
nÊm ë v−ên quèc gia C¸t Tiªn chóng t«i ph¸t<br />
bëi kiÓu mäc trªn ®Êt tõ thÓ h¹ch (sclerotium)<br />
hiÖn thÊy mét sè loµi kiÓu Polyporus víi nhiÒu<br />
vµ cã mét bé “rÔ” ®Æc tr−ng, chø kh«ng mäc<br />
nÐt ph©n hãa ®Æc biÖt vµ mét sè ®Æc ®iÓm thÓ<br />
trªn c©y gç. Chi nÊm nµy cho ®Õn nay ch−a<br />
qu¶ t¸ch biÖt víi c¸c loµi Polyporus ®· biÕt ë<br />
tõng ®−îc biÕt ë ViÖt Nam.<br />
ViÖt nam, ®· c«ng bè c¸c dÉn liÖu h×nh th¸i vµ<br />
x¸c ®Þnh râ h¬n vÒ mét loµi thuéc chi Trong c¸c ®ît kh¶o s¸t ë rõng C¸t Tiªn vµo<br />
Echinochate Reid [10]. hai mïa m−a n¨m 2005 vµ n¨m 2006 (tuyÕn ®i<br />
Daklua - C¸t Léc), chóng t«i ®· ph¸t hiÖn ®−îc<br />
Trong c«ng tr×nh nµy, chóng t«i c«ng bè ®¹i diÖn ®Çu tiªn cña chi nµy ë Nam ViÖt nam,<br />
ph¸t hiÖn míi vÒ c¸c ®¹i diÖn ®Çu tiªn cña hai ®ã chÝnh lµ loµi chuÈn: Lignosus sacer (Fr.) Ryv.<br />
<br />
Khãa ®Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc chi Lignosus Lloyd ex Torrend<br />
1. T¸n nÊm mµu n©u nh¹t ®Õn n©u ®Ëm……………………………………………… …………..2<br />
1’. T¸n nÊm mµu tr¾ng ®Õn vµng .…………………………………………………………………...3<br />
2. Loµi ë ch©u Phi, cã 1-3 lç /mm ………..………………………………………………. 1. L. sacer<br />
2’. Loµi ë ch©u ¸, cã 7-8 lç /mm …………………………………………………… 2. L. rhinoceros<br />
3. Cã 6-8 lç /mm …………………………………………...………………................ 3. L. dimiticus<br />
3’. Lç réng 0.5-2 mm ………………………………………………………………........ 4. L. goetzii<br />
95<br />
ViÖc t×m thÊy loµi chuÈn cña chi nµy ë khi ph©n nh¸nh - mäc tõ mét h¹ch chung, dµi<br />
ViÖt Nam chøng tá ë ch©u ¸ cã thÓ kh«ng chØ ~6,8-9,8 cm (®«i khi cã thÓ qu¶ cuèng dµi >10<br />
cã mét loµi Lignosus vµ viÖc ph¸t hiÖn loµi cm), ®−êng kÝnh ~4,5-6,3 mm. Mµu cuèng<br />
chuÈn nµy ë ViÖt Nam hÕt søc cã ý nghÜa khi còng n©u vµng ®Êt hoÆc sÉm n©u, phñ líp l«ng<br />
vïng ph©n bè cña chi ®−îc më sang c¶ ch©u ¸. nhung rÊt mÞn, phÇn d−íi gèc vïi s©u 1,7-2,6<br />
cm trong líp ®Êt mÆt.<br />
Lignosus sacer (Fr.) Ryv. - NÊm h¹ch rÔ Khèi h¹ch vïi kh¸ s©u d−íi ®Êt, ®−êng<br />
Norw. J. Bot. 19: 232, 1972 (h×nh 1) kÝnh tíi 3,3-4,5 cm, dµi ~4,6-5,4 cm, sÇn sïi u<br />
(= Polyporus sacer Fr., Epicr. Syst. Mycol. côc, vµ bªn trªn cã thÓ rÔ to mËp (®−êng kÝnh<br />
P. 436, 1838). Ký hiÖu mÉu - CT002. ~1,7-2,2 mm), táa ra dµi tíi vµi cm (3,6-6,8<br />
cm). ChÊt h¹ch n¹c tr¾ng, mäng n−íc. Th−êng<br />
M« t¶: ChØ gÆp c¸c thÓ qu¶ mäc ®¬n ®éc, khi thu h¸i Ýt ai ®Ó ý, lµm g·y vì cuèng nÊm vµ<br />
r¶i r¸c thµnh ®¸m 3-7 thÓ qu¶ quanh gèc c©y. phÇn thÓ h¹ch vµ thÓ rÔ. NÊm mäc quanh c¸c<br />
ThÓ qu¶ hµng n¨m, mµu vµng ®Êt - vµng gèc c©y gç lín, cã thÓ lµ tõ c¸c nh¸nh rÔ c©y gç<br />
n©u nh¹t, h×nh trßn (®−êng kÝnh ~5,3-9,6 cm), n»m s©u vïi d−íi ®Êt.<br />
dµy ~4,3-7,7 mm, cã l«ng rÊt mÞn, thãang nh×n Ph©n bè: Míi chØ gÆp ë ch©u Phi nhiÖt ®íi<br />
hÇu nh− nh½n, cã cuèng ®Ýnh gi÷a. Thùc chÊt (mÉu chuÈn thu ë Xi-ª-ra Lª-on tíi Kª-ni-a vµ<br />
vÉn nhËn thÊy lµ cuèng ®Ýnh bªn, song do t¸n vÒ phÝa nam tíi Nam Phi) [9]; theo Ryvarden lµ<br />
nÊm h×nh thËn ph¸t triÓn m¹nh, khÐp kÝn vµ táa hiÕm gÆp. Nh− vËy, víi c¸c nghiªn cøu cña<br />
trßn ®Òu, ®Èy cuèng tõ phÝa bªn vµo trung t©m. chóng t«i vïng ph©n bè ®· ®−îc më réng tíi<br />
Do vËy cßn ®Ó l¹i vÕt dÝnh liÒn khi khÐp t¸n.<br />
ch©u ¸ (Nam ViÖt Nam vµ cã thÓ sÏ gÆ c¶ ë<br />
ChÊt nÊm kiÓu b× da dai ®Õn gÇn nh− hãa gç<br />
bÇn ch¾c. BÒ mÆt t¸n cã vßng gîn ®ång t©m, cã vïng §«ng Nam ¸).<br />
nhiÒu khÝa s©u kÐo ra tíi mÐp. Líp vá t¸n máng, C«ng dông: theo kinh nghiÖm cña c¸c bé<br />
dÔ nøt vì khi Ên vµo. téc ë ch©u Phi, phÇn h¹ch ®−îc sö dông lµm<br />
Líp thÞt nÊm máng (1,6-2,8 mm), mµu thuèc ch÷a bÖnh.<br />
tr¾ng kem - n©u gç nhît. II. Laccocephalum McAlp. & Tepper -<br />
BÒ mÆt bµo tÇng d¹ng lç trßn nhá, ®−êng NÊm ch©n nhung<br />
kÝnh 0,25-0,35 mm, ®«i khi thÊy nh÷ng lç réng<br />
h¬n (tíÝ 0,5-0,6 mm - nhá h¬n so víi m« t¶ VÒ h×nh th¸i ®¹i thÓ kh¸ t−¬ng ®ång víi chi<br />
chuÈn), dµy ~1,5-2,8 mm. Mµu tr¾ng kem - Polyporus sstr., song t¸ch biÖt chñ yÕu bëi ®Æc<br />
phít vµng lît ng¶ th©m n©u khi ch¹m vµo. Bµo ®iÓm lµ nhãm g©y môc n©u (brown rotting) vµ<br />
kh«ng cã hÖ sîi cøng; hÇu hÕt mäc biÓu sinh<br />
tö h×nh bÇu dôc thu«n (5,7-7,5 × 3,7-4,3 µm),<br />
trªn ®Êt ë ¤-xtrl©y-li-a vµ cã h¹ch vïi s©u. ThÓ<br />
cã mÊu låi ë mét ®Çu, vá máng, nh½n, cã c¸c<br />
qu¶ chØ gÆp hµng n¨m, cuèng ®Ýnh trung t©m<br />
giät néi chÊt s¸ng mµu.<br />
®Õn ®Ýnh bªn. Mµu s¾c cña t¸n nÊm vµ kÝch<br />
Cuèng nÊm h×nh trô h¬i cong quÑo, hiÕm th−íc cña bµo tö biÕn ®éng.<br />
<br />
Khãa ®Þnh lo¹i loµi cho chi Laccocephalum McAlp. & Tepper<br />
<br />
1. Bµo tö dµi tíi 6,5 µm ……………………………………………………….................................. 2<br />
1’. Bµo tö dµi tíi 7-12 µm ...................................................................................................................<br />
32. T¸n nÊm mµu n©u h¹t dÎ tíi ®en, nh½n, bµo tö h×nh ª-lÝp bÇu …………................ 1. L. sclerotinus<br />
2’. T¸n nÊm mµu vµng tíi n©u, sÇn sïi ë trung t©m, bµo tö h×nh ª-lÝp thu«n ….............. 2. L.<br />
mylittae<br />
3. Bµo tö dµi 7-9 x 2,5-3,5 µm; mÆt trªn t¸n mµu ®á g¹ch tíi ®á cam ...................... 3. L.<br />
hartmannii<br />
3’. Bµo tö dµi 8-12 x 2,5-4,5 µm; mÆt trªn t¸n mµu tr¾ng – x¸m tíi hång ®Ëm ……………............. 4<br />
4. T¸n nÊm mµu tr¾ng tíi x¸m tèi ……………………………………………........... 4. L. tumulosus<br />
4’. T¸n nÊm mµu n©u tèi ®Õn n©u h¹t dÎ …………………………………............ 5. L. basilapiloides<br />
<br />
96<br />
A B<br />
H×nh 1. NÊm h¹c rÔ Lignosus sacer (Fr.) Ryv.<br />
A. ThÓ qu¶ víi mÆt trªn t¸n mµu n©u vµng hung vµ khèi h¹ch cã rÔ;<br />
B. ThÓ qu¶ víi mÆt d−íi t¸n mµu tr¾ng mÞn.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
A<br />
<br />
<br />
<br />
A<br />
<br />
H×nh 2. NÊm gi¶ xÝch chi – Laccocephalum<br />
hartmannii (Cooke) Nunez & Ryv.<br />
A. ThÓ qu¶ mäc ®¬n ®éc, cã cuèng dµi, lç nhá;<br />
B. ThÓ qu¶ mäc chïm.<br />
<br />
B<br />
97<br />
Laccocephalum hartmannii (Cooke) giät néi chÊt trßn, s¸ng trong. Vá bµo tö rÊt<br />
Nunez & Ryv. - NÊm gi¶ xÝch chi (h×nh 2) máng, nh½n.<br />
(Polyporus hartmannii Cooke). Ký hiÖu Míi gÆp ë C¸t Tiªn. §©y lµ loµi duy nhÊt<br />
mÉu - CT005. trong chi nµy cã thÓ kh«ng cã thÓ h¹ch hoÆc chØ<br />
cã thÓ gi¶ h¹ch. NÊm mäc trªn th©n vµ quanh<br />
M« t¶: NÊm mäc r¶i tõng thÓ qu¶ ®¬n ®éc gèc c©y gç môc, trªn mÆt ®Êt cã líp môc phñ<br />
hoÆc chen nhau, ph©n nh¸nh tõng ®¸m xße kh¸ dµy, Èm −ít, vµo ®Çu - gi÷a mïa m− (hÌ -<br />
réng, dµy, mµu vµng cam - n©u cam - ®á n©u thu). TiÕc r»ng khi thu mÉu ®ßan kh¶o s¸t<br />
cam, l¸ng bãng; lóc t−¬i mÒm. ChÊt thÞt nÊm kh«ng chó ý, nªn cã lÏ bá qua mÊt c¸c thÓ gi¶<br />
nh− kiÓu b× - da dai. NÊm kh¸ ch¾c cøng, dai, h¹ch (pseudosclerotia) n»m vïi s©u d−íi ®Êt.<br />
h¬i hãa gç vµ gißn khi kh«.<br />
Ghi chó: Loµi nµy cã thÓ gäi lµ Gi¶ xÝch<br />
Mò nÊm th−êng cã h×nh trßn, d¹ng phÔu chi v× khi míi ph¸t hiÖn, dÔ lÇm lÉn víi nÊm<br />
kh¸ s©u, hoÆc lâm s©u ë t©m (cuèng), ®−êng hoµng linh chi (xÝch chi) Ganoderma lucidum.<br />
kÝnh dao ®éng 8,5-21,5 cm, th−êng lµ d¹ng<br />
phÔu n«ng kh«ng hoµn chØnh v× khuyÕt lâm lín Ph©n bè: Vïng ph©n bè ®· ®−îc më réng<br />
ë cuèng. Cã thÓ nhËn thÊy t¸n nÊm lóc ®Çu tíi Nam ViÖt Nam (ngoµi nh÷ng vïng ®· gÆp ë<br />
ph¸t triÓn h×nh qu¹t - th×a - h×nh thËn, sau lín ¤-xtr©yli-a, Ta-xmani-a vµ NhËt B¶n). §iÒu<br />
dÇn thµnh d¹ng qu¹t trßn - phÔu trßn lµm hai nµy Ýt nhiÒu thÓ hiÖn kh¶ n¨ng trung t©m ph©n<br />
mÐp s¸t vµo nhau. Mµu cña mÆt trªn t¸n mµu bè cña chi nÊm nµy lµ vïng §«ng Nam ¸.<br />
hång ®á t−¬i - n©u ®á t−¬i - ®á sÉm - hång quÕ C«ng dông: Theo kinh nghiÖm truyÒn tông<br />
ng¶ hung vµng da cam - ®á cam, mÐp t¸n cña c¸c bé téc ë Nam Trung bé, phÇn h¹ch cã<br />
ph¼ng, l−în sãng râ vµ ph©n thïy râ dÇn theo gi¸ trÞ lµm thuèc ch÷a bÖnh.<br />
tuæi nÊm; khi kh« l−în sãng m¹nh, mµu thÉm<br />
n©u - hung ®en. T¸n nÊm dµy kh¸ ®ång ®Òu, ViÖc t×m thÊy c¸c ®¹i diÖn cña hai chi nÊm<br />
máng dÇn ra phÝa mÐp: 2-1,5-1,0 cm - 0,5-0,3 míi ®−îc t¸ch ra tõ chi Polyporus Fr. ë<br />
cm. Líp thÞt nÊm kh«ng dµy (1,5-3,0 mm) ®ång C¸t Tiªn, Nam ViÖt Nam cho thÊy tiÕn tr×nh<br />
mµu tr¾ng kem víi tÇng èng vµ phÇn m« cuèng. ph©n hãa s©u vÒ chñng lo¹i ph¸t sinh cña nhiÒu<br />
BÒ mÆt bµo tÇng lu«n mµu tr¾ng - tr¾ng kem, taxon nÊm ®a khæng khuÈn (Polyporoid fungi)<br />
èng nÊm cã thµnh kh¸ dµy (1,5-2,5 mm), h¬i trong vïng §«ng Nam ¸, mµ ViÖt Nam lµ mét<br />
gîn nhÑ ë vïng chuyÓn tiÕp tuÇn tù vµo phÇn vÞ trÝ ®iÓn h×nh.<br />
cuèng.<br />
Cuèng nÊm h×nh trô to, mËp dµi 4,6-7,2 cm<br />
Tµi liÖu tham kh¶o<br />
(theo chiÒu cao thÓ qu¶ ~8-14 cm), phÇn tiÕp<br />
gi¸p víi t¸n nÊm loe réng vµ cã thÓ ph©n<br />
1. Corner E. J. H., 1984: Ad Polyporaceas II<br />
nh¸nh, mµu sÉm n©u - n©u ®á, phÇn ®Õ cuèng<br />
n©u lît - vµng thÉm. Líp l«ng dµy mÞn h¬i hung & III. J. Cramer Vaduz., 105-122.<br />
n©u phñ kÝn cuèng lu«n tån t¹i, nh− mét líp 2. Gilbertson R. L. & Ryvarden L., 1986:<br />
l«ng nhung rÊt mÞn. Líp vá n©u hung trªn North American Polypores. Vol. 1.<br />
cuèng thÉm ®en khi kh«. ë nh÷ng côm thÓ qu¶ Fungiflora. Oslo - Norway.<br />
mäc tõ gèc chung ®Õ cuèng th−êng ng¾n, to bÌ 3. TrÞnh Tam KiÖt vµ cs., 2001: Danh lôc c¸c<br />
(3-4,5 cm). §Æc ®iÓm nµy lµ nh÷ng ph©n hãa loµi thùc vËt ViÖt Nam. I: phÇn NÊm. Nxb.<br />
mÉu vËt ë N«ng nghiÖp, Hµ néi.<br />
ViÖtHÖ<br />
Nam.sîi l−ìng d¹ng (dimitic); sîi nguyªn 4. Ryvarden L., 1972. Norw. J. Bot., 19: 229-<br />
thñy thµnh máng, cã khãa, dµy 3-5 µm; sîi bÖn 238.<br />
h¬i sÉm mµu, thµnh dµy h¬n.<br />
5. Ryvarden L., 1991: Genera of Polypores.<br />
§¶m bµo h×nh chïy réng, kÝch th−íc 13-19 Nomenclature and Taxonomy. Synopsis<br />
× 5-7 µm. Fungorum 5. Fungiflora - Oslo - Norway:<br />
Bµo tö trong suèt, h×nh ª-lÝp rÊt nhá - h×nh 178.<br />
trô h¬i dµi, hoÆc d¹ng ª-lÝp thu«n, kÝch th−íc 6. Nunez M. & L. Ryvarden, 1995:<br />
dao ®éng (6,0-8,0 × 3,5-4,5 µm), th−êng cã 2 Mycoscience, 36: 61-65.<br />
98<br />
7. Nunez M. & L. Ryvarden, 1995: Oslo.<br />
Polyporus (Basidiomycotina) and related 9. Ryvarden L. & Johansen I., 1980: A<br />
genera: 19-27. Synopsis Fungorum 10. preliminary polypore flora of East Africa:<br />
Fungiflora - Oslo - Norway. 315-323.. Fungiflora - Oslo - Norway.<br />
8. Ryvarden L. & Gilbertson R. L., 1993: 10. Lª Xu©n Th¸m, 2006. T¹p chÝ Sinh häc,<br />
European Polypores. Part I. Fungiflora - 28(2): 30-33. Hµ Néi.<br />
<br />
<br />
The first representatives of velvety and sclerotioid<br />
polypores with rhizomorphs of a newly-recorded genera in<br />
National Park of Cattien, South Vietnam: Lignosus sacer (Fr.)<br />
Ryv. & Laccocephalum hartmannii (Cooke) Nunez & Ryv.<br />
<br />
Le Xuan Tham<br />
<br />
Summary<br />
<br />
1. The first representative of sclerotioid polypores with rhizomorphs of a newly-recorded genus in<br />
Vietnam - Type species Lignosus sacer (Fr.) Ryv. was recorded to enlarge it’ distribution from tropical Africa<br />
(Sierra Leone to Kenya) to South Africa to South East Asia. Morphological characters of Lignosus sacer (Fr.)<br />
Ryv. are quite similar to L. rhinocerus (Cooke) Ryv., which is commonly found in Asia, from Sri Lanka,<br />
Malay Peninsula, Indonesia, Borneo, The Phillippines, New Guinea and Australia, but Lignosus sacer (Fr.)<br />
Ryv. differs in having light brown upper surface of the pilei and larger pores and apparently larger spores, and<br />
without grey shades on the pilei.<br />
2. A polypore with bay velvety stipe was collected in National Park of Cattien, South Vietnam and<br />
identified as the first representative of a newly-recorded genus: Laccocephalum hartmannii (Cooke) Nunez &<br />
Ryv., com. nov. (basionym as Polyporus hartmannii Cooke). The sophisticated descriptions and illustrations<br />
with authentic specimens from nature in rainy seasons (July 2005, September 2006) were presented without<br />
pseudosclerotia. The distribution of this species was expanded from Tasmania, Australia (1883) to Japan<br />
(1995) and South Vietnam (2005).<br />
These genera, in fact, were derived and isolated from Polyporus Fr. according to taxonomy revision by<br />
Ryvarden & Nunez to circumscribe Polyporus s.s. Ryvarden (1995) and show their differenciations in South<br />
East Asia regions.<br />
Ngµy nhËn bµi: 7-2-2007<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
99<br />
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ
