Làng xã và tiếp biến văn hóa ở Việt Nam

LÀNG XÀ VA TIÉP BEN VÀN HOA O VIÉT NAM<br /> Tran Thùy Nga<br /> Khoa Triét hoc, DHKHXG&NV,<br /> BHQGHN<br /> <br /> <br /> MÒ DAU<br /> <br /> Mot trong nhùng tó ehùc ehinh tri - xà bòi mang dac sàe Viet<br /> Nam là tó ehùc làng xà. Trong lieh su làu dai, làng xà dà là chó dUa<br /> vùng cbàc cho ngUdi Viet Nam thich ùng vói nén san xuà't lùa nUóe ó<br /> dóng bang va dUdng dàu vói nhùng thù thàch gay go cùa vùng dà't<br /> nhiéu bào lut, thién tai, cùa nan ngoai xàm thUdng de doa. Vige lUa Igc<br /> làm ebo làng dinh bình it kbàc nhau, it thay dói qua thòi gian va<br /> kbòng gian. Do dò, tó ehùc làng xà tao ra trong cuòc song nhùng màu<br /> ngUdi, nhùng eung càch làm àn, ùng xù, lò'i song dà thành nép.<br /> <br /> Co thè nói, làng xà Viet Nam là mot thành td'quan trgng gdp pbàn<br /> vào vige dinh bình nén mdt ed tàng vàn boa bàn dia mang tinh Nam<br /> A, dinh bình ebo bàn sàe vàn boa truyèn thd'ng Viet, tao mot noi lUc<br /> de khàng vàn boa ehd'ng dóng boa va khà nàng tié'p bién, hà'p thu,<br /> ehuyén hda nhùng sue ép tu ben ngoài, nhùng he tU tudng ngoai lai,<br /> bàt chùng pbài mang dà'u à'n Viet rà't rò rèt.<br /> <br /> Nbàc dén sU tié'p bién tu tuàng cùa Viét Nam nghia là ta pbài<br /> hình dung thà'y sU tié'p xùe va bién dói. Tié'p xùc va bién dói nhu thè'<br /> nào? Dò là khi ed tàng vàn boa tu tuòng Viet Nam tié'p xùc vói nén vàn<br /> boa va nhùng he tu tUdng ben ngoài thì ehinh nhùng he tu tudng va<br /> vàn boa dd hi bién dói, bi khùe xa di, bay nói mot càch de bièu là hi<br /> "Viet boa", cùng nhU, tu tudng vàn boa truyén thd'ng Viet Nam pbài<br /> ehuyén bién, giàn nd va dung hdp vài nhùng tU tUdng, nhùng nén vàn<br /> hoà mài tao nén mot bàn sàe Viet mang tinh da dien, nhiéu ehiéu. Do<br /> ehinh là bién chùng cùa qua trình tié'p bién tu tudng vàn hoà Viet.<br /> <br /> 485<br />  Ta chi co the nói dén sU tié'p bién tu tUÒng khi eó mot nén vàn hoà<br /> dinh bình xàc dinh dUdc dàc trUng va tinh ehà't; thù nùa là eó nhùng<br /> he tu tudng ben ngoài de tié'p xùe va bién dói trong nhùng boàn eành<br /> dae thù. Và'n de con lai là xàc dinh dUdc pham vi tu tudng dièn ra su<br /> tié'p bién. Ta co thè de dàng nói ngay dUdc dò là ha he tu tUdng Phat<br /> giào, Nho giào va Dao giào. Vay thì làng xà eó vai trò gi trong sU tié'p<br /> bién ba he tu tudng à'y?<br /> <br /> TrUóc bé't, ta càn nàm dUdc ànb hudng cùa làng xà tói tinh ehà't,<br /> dac trUng cùa vàn hoà Viét. Muò'n vày, càn di tu lieh su làng xà.<br /> <br /> 1. MOT SO QUAN NIEM CHUNG<br /> <br /> Càc nhà khoa hgc thUdng dùng thuat ngù "nén vàn hoà Nam A"<br /> de chi mot khu vUe vàn hoà truyén thd'ng bao góm càc nUÓc Dòng Nam<br /> A va mién nam Trung Quò'e, phia nam song TrUòng Giang. Nhùng dac<br /> trUng ebo nén vàn hoà này dUde kè là: nén vàn minh lùa nUde do tràu<br /> cày, he thd'ng làng xà ed' kè't chat, dam tinh egng dóng, tin ngUdng vàt<br /> linh va thàn linh, tue thd Màu, càc le bòi nòng nghiep theo mùa, mot<br /> so' phong tue d càc nUóc Dòng Nam A nhU àn tràu, nhugm ràng, xàm<br /> minh, dành du, chgi gà. Tu duy tinh càm trong vàn hoà Nam À tbuòng<br /> dUdc coi là mang tinh nhu, mém déo, uyén ehuyén, nhiéu tinh nù.<br /> <br /> Nén vàn hoà Dòng À bao gòm mién bàc Trung Quò'e (lUu vUe song<br /> Hoàng Ha dUdc coi là tiéu diém) va mot so'càc nUóc chung quanh phia<br /> Dòng nhu Nhàt Bàn, Triéu Tièn... Nhùng net chung nhà't trong vàn<br /> hoà truyén thò'ng Dòng A là: su dung ebù Hàn, Khóng giào, che do<br /> dàng cà'p tòn ti. Ve mat tu duy tinh càm, vàn hoà Dóng À mang tinh<br /> cUdng, manh me, cùng coi, nhiéu tinh nam.<br /> <br /> Trong lieh su, dng eba ta thUdng pbàn biet giùa vàn hoà Viét Nam<br /> ed bàn mang tinh Nam A va vàn hoà Trung Hoa mang tinh Ddng À<br /> bang càc thuat ngù "phUdng Nam" va "phUdng Bàc". Trèn thUc té, vàn<br /> hoà Viét Nam truyén thd'ng là mot sU dung hdp, lai ghép giùa ed tàng<br /> vàn hoà Nam À bàn dia (co nguón góc là vàn minh Vàn Lang, Au Lac)<br /> va tàng boi dàp vàn hoà Dòng À du nhàp tu phudng Bàc, dò là nén vàn<br /> hoà bàn le. Vàn hoà Viet Nam truyén thò'ng vùa gàn gùi vói thè giói<br /> Dòng Nam A, vùa gàn gùi vói thè giói Trung Hoa.<br /> <br /> 486<br />  Viét Nam nàm trong vùng nhiét dói gió mùa, nóng àm, mUa<br /> nhiéu, dà tùng tón tai mot thàm thue vàt tién su làn, tao diéu kien cho<br /> mot nén nòng nghiep nguyèn thuy tu rà't som, dàn dén nén ndng nghiep<br /> lùa nude. Yé'u td' cùa nén vàn minh song nUdc này dà in rà't dam lén<br /> càc mat cùa ddi sd'ng vàt ehà't, xà bòi cùng nhu tinh thàn cùa con ngUdi<br /> Viét, tao nén mot dac trUng tàm li mang tinh diu, mém va linh boat<br /> trong ùng xù.<br /> <br /> Ve san xuà't kinh té, Viét Nam truyén thd'ng là mot xà boi thuy<br /> Idi, dUa trèn còng hùu rugng dà't. Trong nhiéu thè ki, nò dà tao diéu<br /> kien cho su phàt trién cùa hai yé'u to' vùa nUdng tua nhau, vùa tUdng<br /> pbàn nhau: tinh tap quyén ehuyén che va tinh egng dóng tu tri.<br /> <br /> Trong xà bòi dò, y tbùe quò'e già, dàn toc som hinh thành va cùng<br /> co', quyén Idi cùa egng dóng dUde de cao, trong khi y tbùe cà nhàn phàt<br /> trién mugn màng va eó pbàn md nhat.<br /> <br /> Nhùng nén tàng kinh tè' tU nhièn này mang tinh thUdng bang va<br /> bién ehuyén rà't cham - dà eó tàc dòng ma hoà xà bòi Viét Nam ngay<br /> tu nhùng thòi kì dàu tièn va tié'p tue ed nhùng tàc ddng làu dai trong<br /> qua trinh lieh su.<br /> <br /> Ve mat xà bòi, eó hai thè che' cùng tón tai va bó sung cho nhau:<br /> mot nhà nUóc quàn ebù tap quyén eó xu hUdng ehuyén che hoà, dùng<br /> ben trèn va nam ò trung tàm cùa mot egng dóng làng xà ed xu huóng<br /> tu tri, tu quàn. Thòi Ly, Tran yéu td'trdi thudc càc egng dóng làng xà,<br /> dén thòi Le, Nguyen, lai thudc ve nhà nude quàn chù tap quyén. Tuy<br /> nhién, trong thUc té, xà boi Viet Nam chUa bao gid nghièng léch hàn<br /> ve mot ben nào, nhà nude va làng xà tbUÒng là thoà biép va nhàn<br /> nbUdng làn nhau.<br /> <br /> Viet Nam là nude nhò, ludn ò thè'pbài dd'i mat va chiù nhùng md'i<br /> quan he o ép thudng trUc vài mot nude lón là Trung Hoa. Diéu dò dàn<br /> dè'n mot vi thè' lUdng nguyèn trong ùng xù vàn hoà. Mot mat, nguòi<br /> Viét ludn pbài su dung dén sue de khàng vàn hoà de ehd'ng dóng hoà,<br /> bào ve bàn sàe dàn toc, mat kbàc, dudi tàc dòng cùa giao lUu, cùng<br /> khdng trành kbòi càm giàc nbUde tiéu, nén muc tiéu "vd td'n Hoa Ha",<br /> "sành ngang Nam Bàc"lai kbién eàc vUdng triéu phong kién pbài ludn<br /> <br /> <br /> 487<br /> tié'p thu, md phong co khi con cUc doan hdn cà nguyèn màu Trung Hoa.<br /> Duói tàc dóng cùa sue ép lieh su dò, ngUdi Viét ludn tim càch hoà dóng<br /> vói ben trong de tap trung dà'u tranh vói ben ngoài.<br /> <br /> Viet Nam là mot nUóc nhò, bàn thàn nò khdng tao nén nhùng he<br /> thò'ng li thuyè't boàc giào diéu rièng cùa minh nhU nhùng trung tàm<br /> vàn hoà Idn trèn thè giói. Tuy nhién, khà nàng sàng tao ò day lai ehinh<br /> là su hdn dung luyén hdp eàc nguón tén giào va y tbùe he kbàc nhau,<br /> ben trong va ben ngoài cùa càc giai tàng ben trèn va ben dudi, trong<br /> mot thè egng tén hoà binh va khoan dung. NgUdi Viét Nam trong xà<br /> hdi truyén thd'ng thUdng da tin, di tin, thàm chi me tin nhUng khòng<br /> he euóng tin. Trong lieh su, ve tbUe ehà't, dà khdng ed cho dùng cho<br /> mot thù chù nghìa dgc tdn, dòc quyén ve vàn hoà tàm linh. Su da dang<br /> cùa mòi trUdng y tbùe tàm linh Viét truyén thò'ng dà trai ra trèn mot<br /> bién dò rà't ròng, dàn dàn co dgng lai thành mot thè lUdng nguyèn,<br /> lUdng hdp. Mot ben là lò'i sò'ng va nhùng tin ngUdng tón giào mang tinh<br /> ehà't bàn dia Nam À, dàn gian làng xà phi ehinh thò'ng nhU càc tin<br /> ngUdng dàn gian, Phàt giào va Dao giào. Mot ben là he tu tudng va eàc<br /> dao due luàn li Nho giào, mang tinh nhà nude quan liéu ehinh thd'ng,<br /> dUdc vay mUdn tu nén vàn hoà Ddng A phUdng Bàc.<br /> <br /> 2. LÀNG XÀ VIET NAM: LICH SU VA KÉT CÀU<br /> Làng xà Viét Nam dà xuà't bién tu cud'i thdi nguyèn thuy, dàu thòi<br /> dUng nude, ed thè coi là san phàm cùa mot nén nòng nghiep lùa nUóc.<br /> Lue này, d eàc vùng trung du va dòng bang Bàc Bò, ngUÒi Viét eó quàn<br /> tu lai, dinh cU theo tùng diém cU dàn de tròng nom dóng rugng. Trong<br /> eàc làng này, tón tai rà't dam tinh egng dóng, chù nghìa trgng lào (vai<br /> trò càc già làng dUdc de eao) va trgng nù (trong nén nòng nghiep lùa<br /> nude, nù gidi eó vai trò rà't lón trong san xuà't).<br /> <br /> Thòi Bàc tbuóc, làng xà Viét Nam dà tu co minh lai de tu ve bào<br /> tón Cd cà'u va lò'i sò'ng eó truyén, ehò'ng lai sU dò ho ehinh tri va dóng<br /> hoà vàn hoà cùa càc thè luc pbUdng Bàc. Duói càc vUdng triéu phong<br /> kién dàn toc, làng xà dà trd thành ddn vi hành ehinh quò'e già. Xà là<br /> tén ggi mang tinh ehà't hành ehinh, con làng là mot egng dóng xà bòi<br /> mang tinh dàn gian trèn nhiéu mat.<br /> <br /> 488<br />  Thòi Ly Tran, làng xà Viét con giù nhiéu net eó truyén ve kinh tè<br /> xà boi, tinh tu tri tUdng dói Idn, nhà nUde it can thiep vào ddi sd'ng làng<br /> xà. Tu thòi Le sd, sU can thiep cùa nhà nUde vào làng xà dien ra manh<br /> hdn, làng xà tùng bude bi phong kién hoà va sU pbàn hoà xà bòi, kinh<br /> tè nói bò dièn ra cùng sàu sàe.<br /> <br /> Cd sd kinh tè cùa làng là che dò còng xà nóng thdn dxióc bào tòn<br /> trong suó't qua trình lieh su tu khi nò dUde ra ddi. Che dò ehuyén che<br /> pbUdng Ddng xuà't bién khòng pbài thdng qua pbàn hoà trong noi ho<br /> còng xà ma qua ehièn tranh giùa eàc bd toc. Càc vùng dà't ehié'n bai,<br /> khuà't phue bi bién thành chU bau bay hi sàp nhàp thành quàn buyen,<br /> nhUng ed so tó ehùc ha tàng là còng xà vàn khòng thay ddi. Ve sau<br /> cùng xày ra qua trình pbàn hoà nói bò, cùng thay dói phUdng tbùe thu<br /> eò'ng nap, xà bòi no le trai qua xà bòi -phong kién, nhUng ve toàn bó xà<br /> hdi ma ndi, sU thay ddi khdng gay phà vd ed so còng xà va nén san xuà't<br /> tu nhièn. Dò là vige dùng bao lUe quàn sU va ehinh tri de thi hành hòc<br /> Igt ve kinh té', khòng kém theo sU tó ehùc lai ve san xuà't.<br /> <br /> Rugng dà't trUde day là cùa cóng xà. Sau khi ehinh quyén ehuyén<br /> che xàc làp, nhà vua lày danh nghìa kè ed ménh trdi nhà't luat vUdng<br /> hùu hoà. NhUng dò ehi là ve danh nghìa, con trong thUe tè, nhà vua<br /> giao rugng dà't ebo thdn xà, pbàn cà'p cho dàn cày cà'y va thu td thuè.<br /> Cdng dién là nguón sò'ng cùa ngUdi dàn, ma làng xà lai là ddn vi eó<br /> còng dién. Chi dàn bàn quàn, nhùng ngUdi eó tén trong so làng mài<br /> dUde chia rugng dà't; nhùng ngUdi vi li do nào dd pbài sò'ng tha phUdng,<br /> làm dàn ngu cU, khóng dUde coi là dàn làng, bi phàn biet dd'i xù, bat<br /> chiù lao dich nàng hdn, dóng góp nhiéu hdn. Còng dién trói chat ngUÒi<br /> dàn vào làng xà, làm cho nò thành dia bàn quàn tu ben vùng va mang<br /> tinh chat tU tri, tao thành chó dUa vùng vàng cho che dò ehuyén che'.<br /> <br /> Rugng là rugng cdng nhUng quyén quàn li, phàn phò'i nàm trong<br /> tay nhùng ehùc dich làm vige làng. Diéu dò dàn dé'n làm giàu bang<br /> càch ehié'm còng vi tu, eó khi tràng trdn ehièm doat, ed khi bang mUu<br /> meo xà xèo thu Idi trong khi phàn phd'i mua bàn, tao ra lóp hào cUdng<br /> Idi dung ehùc vu lùng doan tài san cóng, kié'm àn trèn cóng dién, phù<br /> thu lam bò, ùe biép vd vét cùa dàn chùng.<br /> <br /> 489<br />  Khòng pbài tà't cà rugng dà't cùa làng déu là còng dién. Phàp luat<br /> chi cà'm mua bàn cóng dién chù khóng cà'm khai khan dà't boang va<br /> mua bàn rugng dà't. Song, sU phàt trién cùa tu dién sé dem lai mò'i<br /> nguy càt eù nén ehinh sàch nhà nude rà't han che. Tuy rugng tu dUde<br /> phàp luat thùa nhàn, nhUng vài ranh gidi làng xà, vài so' lUdng cdng<br /> dién va nùa cdng dién Idn khòng thè mua bàn, sd hùu tu nhàn ve<br /> rugng dà't rà't kbó phàt trién.<br /> <br /> Làng là mot ddn vi tó ehùc xà hdi, trèn làng cdn ed huyen, tinh,<br /> nude - sau này con eó tóng - nhUng nhùng ddn vi dò ehi eó y nghìa<br /> hành ehinh de phàn cà'p quàn li theo lành thó. Kbàc vói nhùng ddn vi<br /> vùa ké, làng là mot kbàu tó ehùc chat che, boàn ehinh ve càc mat.<br /> Làng khòng pbài là mot vùng dia b', hành ehinh, ai dén eU trù cùng<br /> dUdc: mói làng eó so dinh, phàn biet dàn ngu eU va dàn bàn quàn, eó<br /> thù tue vào làng.<br /> <br /> Ve tó ehùc ehinh tri xà bòi, làng eó bò mày kì hào, ehùc dich tròng<br /> coi mgi vige trong làng, dd'i noi va dd'i ngoai. Làng ed luat le riéng, pd<br /> khi trai eà vài luat phàp nhà nUóe: phép vua thua le làng, kì hào eó thè<br /> tó ehùc thành mot thù phàp dinh rièng de phat va. Làng eó Thành<br /> hoàng cùa làng, eó dinh mièu, eó rugng té', kho dd té', thành mot ddn vi<br /> ed tinh tdn giào.<br /> <br /> Ve kinh té', làng là mot ddn vi quàn cà'p va quàn li còng dién, cóng<br /> thó cho dàn bàn quàn, làng eó còng quy riéng. Co làng con ed nhùng<br /> nghé thù còng rièng, giù bi màt nghé nghiep vói làng kbàc.<br /> <br /> Khi ed cUdp, ed giac, kì hào ed thè dành mò buy dóng trai tràng eó<br /> vò trang de dó'i phó, làng trò thành mot phién che vò trang khóng<br /> thUdng trUe. Co ngUdi dà khàng dinh, làng con thi nUóc cdn.<br /> <br /> Làng xà là mot cdng dóng ed' kè't chat, nhUng khdng ed nghìa là<br /> mot egng dóng bình dàng. Nd là mot cà'u trùc xà boi phàn tàng khà sàu<br /> sàe, thè bién d che dò ngòi thù tón ti mang tinh dàng cà'p. Thòi ly Tran,<br /> khi egng dóng eU dàn làng xà con thuàn nhà't, dò mài chi là sU pbàn<br /> tàng xà bòi tu nhièn, theo thù bàc tuoi tàc. Nhùng ngUòi it tuoi kinh<br /> trgng nhùng ngUdi eao tuoi, hg dUde eoi là nhùng bàc bé trèn, ed thién<br /> tude (tuóc trdi ebo). Dò là truyén thò'ng trgng lào, trgng xi trong làng<br /> <br /> <br /> 490<br /> xà. Qua thòi Le - Nguyen, sU phàn hoà xà bòi dién ra trong làng xà<br /> ngày mot manh, này sinh mot sU phàn tàng xà bòi quan liéu. nhùng<br /> nguòi dUdc kinh trgng nhà't trong làng xà lue này là nhùng ngUdi dò<br /> dat cao, càc quan lai ed ehùc tUde Idn ve tri sì, dUde coi là nhùng ngUdi<br /> ed vUdng tuàc (tUde vua ban). Trèn thUe tè, che' do ngòi thù tdn ti làng<br /> xà là su kè't hdp cùa eà hai loai này (trgng xi va trgng tude).<br /> <br /> Che do ngòi thù, tdn ti làng xà khdng pbài là mot sU phàn tàng xà<br /> bòi mang tinh giai cà'p theo chuàn kinh tè, tài san, ma là mot sU phàn<br /> tàng xà bòi mang tinh dàng cà'p, dUa trèn sU phàn biet ve dia vi va uy<br /> tin xà bòi, ehinh tri, dUde eoi nhU và'n de danh dU. Su phàn biet ngòi<br /> thù dxióc quy dinh rà't ti mi trong và'n de chó ngói trong càc buoi té' le,<br /> hgp làng, àn ud'ng (ehiè'u trèn ehié'u dudi), tiéu chuàn càc phàn bièu<br /> (nhiéu bay it, ngon hay khòng), càch tbùe xUng hd, chào bòi theo thù<br /> bàc. Chinh vi vay, trUde day, nhùng ngUdi bình dàn làng xà dà khòng<br /> tié'c tién cùa, thàm chi bàn cà già san de eò'vUdn lén mot thù bàc cao,<br /> mua dUde nhùng hu hàm de ed mot dia vi, mot cho ngói, "mot miè'ng<br /> giùa làng" cho xùng dàng trong làng xà.<br /> <br /> Làng xà trd thành ddn vi cdng ndng thUdng nghiep kè't hdp ddng<br /> kin, ed thè tu tue, khdng càn giao lUu rgng hdn. Làng khòng ehi dUdc<br /> duy tri bang tó ehùc chat che (so dinh, còng dién, bò mày quàn che, tòn<br /> giào) ma con bang tinh nghìa xóm giéng, làng nUóc. Trong noi ho làng<br /> cdn ed td ehùc hg dxióc duy tri vài nhau bang tó ehùc noi bò (hUdng hoà,<br /> tu dién, toc truòng, càc bàc cha chù...). Làng hg dUdc tó ehùc nhU vay<br /> eó quy mó vùa pbài de tó ehùc vige tUdng trd nhau trong hoan nan, khó<br /> khan. Dò cùng là ddn vi de làm nghìa vu vói nhà nUóc: di phu, di linh,<br /> ngp thuè.<br /> <br /> Nhùng ngUdi xa què hUdng, làp nghiep ò ndi kbàc lai theo mò<br /> hình làng cu xày dUng làng d dà't mài, ed khi rUóe cà Thành hoàng làng<br /> cu de thd.<br /> Làng ón dinh rà't làu dai, nd khdng chi là ddn vi hành ehinh ma<br /> cdn là mot tó ehùc cdng dóng nhiéu ehùc nàng, tuy nhò nhUng tÓ ehùc<br /> boàn thién, thich hdp vài yéu càu cùa cuòc sò'ng trUóc day. Nò dàp ùng<br /> dUde nhùng dói bòi cùa cuòc sd'ng bình thUdng va cùng ed khà nàng<br /> <br /> <br /> <br /> 491<br /> ùng phó vói nhùng tinh huò'ng khó khan nhU khi gap thién tai, giàc<br /> cUóp, ngoai xàm. Dàc diém cùa làng là cuòc sò'ng dóng kin, dóng kin<br /> dén mùc làng thành mot thè gidi riéng, mgi ngUÒi dàn làng tU thà'y day<br /> dù, eó the dUa vào thièt che cùa làng, tinh thàn cóng dóng, tinh nghìa<br /> bà con xóm làng ma sd'ng. khòng càn ra kbòi làng, khóng càn giao lUu.<br /> Va ai di xa dén dàu khi trò ve cùng pbài giù bò nhùng cài cùa phUdng<br /> xa ma sò'ng theo làng. Su ón dinh cùa làng dua vào tinh còng dóng,<br /> tinh dóng kin dò.<br /> <br /> 3. ÀNH Hl/ÒNG CÙA LÀNG XÀ DEN DÒI SONG KINH TÈ XÀ<br /> HOI VIET NAM<br /> Cdng dién, làng xà ben vùng, tu t n va ddng kin han che khà nàng<br /> khai tbàc triét de ve ndng nghiep, han che sue tiéu thu cùa còng<br /> thUdng nghiep, thu nhò cóng thUdng nghiep trong quy mó ebd dia<br /> phUdng. Vói nhùng diéu dò, che dò ehuyén che dà tao cho minh cài thè<br /> de trUdng thg: dò thi, giai cà'p tu san co ra ddi cùng khóng lón lén dUde.<br /> <br /> Vua ehuyén che bié't rà't rò chó dUa cùa minh là rugng dà't cóng ò<br /> làng xà va thàn dàn. Rugng cdng là nguón tài chinh, lUdng tbUe; con<br /> thàn dàn là nguón sue lao dóng di phu, di linh làm thành sue manh<br /> vàt ehà't de bep bà't cu mUu do nào muò'n nhòm ngó ngai vàng.<br /> <br /> Dà't nUóe ménh mòng nhUng lai góm vò vàn làng xà, ma thUc té<br /> là ehinh quyén trung Udng khòng nàm chat dUde, tao thành thè' pbàn<br /> tàn tu nhièn. Nhùng vùng xa xòi, nhùng ké dàn anh trong làng xà<br /> ehié'm nhiéu rugng dà't, eó nhiéu tói tó, phàt trién thành nhùng hào<br /> trUdng, vgng toc, khó'ng che cà mot vùng, dd'i vài trung Udng nhiéu khi<br /> chi làm nhiém vu thàn ha mot càch ehiéu le. Su tap trung cùa che dò<br /> ehuyén che chi là hình thùe, phi kinh tè, khòng ngàn dUde tinh hinh<br /> phàn tàn, càt cu.<br /> <br /> Làng xà Viet Nam gàn vói nòng nghiep, chù khóng pbài thUdng<br /> nghiep. Nhà vua ludn nhàe nhd quan lai tràch nhiém pbài làm ebo<br /> ngUdi nóng dàn an eU lac nghiep, khòng dung dè'n thì giò cày cà'y gàt<br /> bài cùa hg, khòng de hg rdi vào eành khò'n quàn dén pbài xiéu tàn bò<br /> <br /> <br /> 492<br /> làng, bò rugng boang, bàn minh làm nd ti. Thù còng nghiep phàt trién<br /> rgng khàp nhUng khòng tàch hàn nòng nghiep, phàt trién trong quy<br /> mò làng xà. Nhiéu vùng eó nghé rièng, tinh xào, co nhiéu thd khéo tay<br /> nhUng nhà nUóc chi quan tàm dè'n vige che tao vàt dung cho eung dinh<br /> va che tao phUdng tién, khi giói cho quàn dói; nò khóng nghì ra càch<br /> nào kbàc là bàt thd khéo vào làm vige trong eàc quan xudng. Theo dò<br /> ma thUdng nghiep cùng bi han che rà't nhiéu.<br /> <br /> Làng hinh thành tu rat xa xUa, nhUng ed trai qua nhùng ddt cài<br /> tó, già ed'. Cbàc chàn ed mot thòi gian làng - nhà't là sinh boat vàn hoà<br /> cùa làng - là'y ngói ebùa làm trung tàm. Rói mài dén vige nhà Tran<br /> dat Tiéu tu xà. Dai tU xà, làp dinh làng, vùa thd Thành hoàng làng,<br /> vùa làm hành eung cho vua tuàn du; làng thành ddn vi hành chinh,<br /> lién kè't lai dudi ehinh quyén trung Udng tap quyén. Va sau nùa dè'n<br /> vige boàn chinh eàc hUdng Ude de cùng co', ón dinh tó ehùc noi bg.<br /> <br /> Do vi tri cùa làng ddi song ma vàn hoà cùng ed ddn vi là làng, ed<br /> quy mó là làng xà. Làng bò tién xày dUng dinh, ebùa, tó ehùc hdi he,<br /> tra cdng càc buoi bièu dièn tuóng chèo. Làng td ehùc vige hgc hành, càc<br /> buoi làm vàn bài. Tranh làng Hó, bàt quan hg khòng nhùng co nguón<br /> gd'c làng ma cdn là quy md làng, theo tàm màt ddi sd'ng ò làng de chù<br /> y dén cài gì va khdng chù y dén cài gi. Ngay cà vàn hoà eung dinh cùng<br /> chi là su tap hdp kì xào cùa càc làng ma thòi.<br /> <br /> Vàn hoà cùa ta phàt trién rgng, ò nhiéu vùng, nhUng quy mò trình<br /> do gàn vói ddi sd'ng làng xà, chUa ed sU ehi phd'i cùa dò thi. Vàn hoà do<br /> quy dinh cùa làng xà ma mang tinh cóng dóng, dàn dà dam net.<br /> <br /> Làng xà Viet Nam Ua tó ehùc theo nguyèn tàc trgng tinh. Hàng<br /> xdm song ed' dinh làu dai vói nhau pbài tao ra cuòc sd'ng hoà t h u à n<br /> trèn ed sd là'y tinh nghìa làm dàu: Mot bo cài li khòng bang mot ti cài<br /> tinh, Bàn anh em xa mua làng giéng gàn,,. Tinh khoan dung, hoà dóng<br /> dudng nhu là net dac trUng trong tinh càch ngUdi Viét.<br /> <br /> Nhùng ànb buòng dd dinh hUdng dé'n vai trò cùa làng xà trong<br /> qua trình tié'p biè'n 3 he tu tUÒng Nho, Phàt, Dao ò Viét Nam.<br /> <br /> <br /> 493<br /> 4. VAI TRÒ CÙA LÀNG XÀ TRONG QUA TRÌNH TIÉP BIÉN<br /> TU TirÒNG VIETNAM<br /> <br /> Viét Nam khòng pbài là dà't nUóc cho ra ddi nhùng tón giào thè<br /> gidi lón. Song, nàm trong dia thè thuàn Idi eà ve giao lUu dUdng bò làn<br /> dUdng thuy, Viet Nam trd thành ndi dUde tié'p nhàn rà't nhiéu luóng<br /> vàn boa theo chàn càc thUdng nhàn buon bàn dùng chàn tai Giao Chi<br /> hay eàc nhàn sì Trung Quò'e sang day ti nan khi noi ehinh bién ddng...<br /> <br /> TrUóc tién là Phàt giào tu Àn Do, rói sau dd là Tam giào, ké cà<br /> Phàt giào vào tu Trung Quò'e giù vi tri quyèt dinh trong y thùe. Do<br /> dUde truyén bà mot càch hoà bình, Phàt giào thà'm ngay vào mgi tàng<br /> lóp dàn chùng, hoà dóng cùng tin ngUdng bàn dia. Tu tudng tu bi, bàc<br /> ài cùa dao Phat rà't de dung boa vói tinh thàn hón bau cùa ngUdi dàn<br /> va nhanh ehóng trd thành mot bò phàn tao nén tàm thùe Viet.<br /> <br /> Tu thè' ki n , ò Giao Cbàu dà hình thành nén trung tàm Phat giào<br /> Luy Làu. Day là lóp Phat giào dam màu Viét An vói càc nhà sU An Dò<br /> nhu Kbàu Dà La, Maha ky vUe, nò mang sàe thài Bà la món va nhùng<br /> tin ngUdng dàn gian Viét ed, dàc biet là tin ngUòng thd Màu va tin<br /> ngUdng càu mUa cùa xà boi ndng nghiep. Bièu-hien cùa sU dung hdp<br /> này eó thè thà'y dxióc qua truyén thuyè't ve Kbàu Dà La vói Phàt màu<br /> Man nUdng va he thò'ng ebùa Tu phàp (Phàp Vàn, Phàp Vù, Phàp Lòi,<br /> Phàp Dién) d Luy Làu.<br /> <br /> Dé'n thè ki IX, càc nhà su gó'c Trung Hoa dà qua Viét Nam tru tri<br /> ngày mot nhiéu hdn. Trung tàm Phàt giào dUde thành làp d ebùa Kiè'n<br /> Sd do nhà sU Trung Quó'c là Vò Ngón Tbòng tru tri. Sang t h è k i X, dudi<br /> càc triéu Dinh, Tién Le, dao Phat dà trd thành qud'c giào, tuy vàn dam<br /> chat dàn gian.<br /> <br /> Dao Phàt trò nén thinh dat dUdi thòi Ly Tran. Hàu bé't eàc vua<br /> ddi Ly va nhiéu vua ddi Tran déu sùng Phat, sai dUng ebùa thàp, td<br /> tUdng due chuóng, dich kinh Phat... Dac biet, nàm 1031, triéu dinh dà<br /> xuò'ng ehiéu, phàt tién, thuè thd làm ebùa quàn d càc hUùng dp, tà't cà<br /> 150 ehò. Ddng dào quàn chùng bình dàn trong làng xà nò nùe theo dao<br /> Phàt, khdng bào ma cu theo, khòng hgn ma cu tin. Le Vàn HUu dUa ra<br /> nhàn xét: "Dàn chùng qua nùa nUóc là sU".<br /> <br /> <br /> 494<br />  Cuoi Tran, xuà't hién mot bò phàn tàng ni thoài boa, bién ehà't,<br /> "tron vige quan di ò ebùa". Phàt giào bàt dàu bi mot so'Nho sì bài xieb.<br /> Thè ki XV, nhà Le dà thi hành chinh sàch dòc tòn Nho hgc, bài xìeh di<br /> doan. Khòng con dUde nhà nUóe khyèn khich, Phàt giào lue này lan toà<br /> vào eàc khdi quàn chùng bình dàn làng xà: "dà't vua, ebùa làng". Phàt<br /> giào Le sd tuy màt di tinh ehà't nhà nUde, quan phUdng nhUng vàn tié'p<br /> tue phàt trién, dam màu sàe dàn gian phi ehinh thd'ng.<br /> <br /> Sd lUdc lieh su phàt trién cùa Phat giào dé'n giai doan này, ta eó<br /> thè thà'y, Phàt giào dà dxióc tié'p bién, dinh hình ve tinh ehà't, ma trong<br /> dò, vai trò cùa vàn hoà làng xà là kbòng khó nhàn biè't.<br /> <br /> Phàt giào vd'n là thù tdn giào xuà't thè', d Trung Quò'e va Àn Dò,<br /> ebùa dat ò ndi xa thi tu, thàm sdn cùng cò'c de suy tu ve vige thUe hành<br /> giào li Phàt giào, nhUng sang Viét Nam, ebùa dUdc dat ngay giùa làng,<br /> giùa diém quàn cU, bién nhà sU pbài thành ngUdi nhàp thè', trd thành<br /> "càn bò" cùa dàn chùng, là tà'm gUdng ve tu càch dao due va ùng xù<br /> ebo ngUdi dàn noi theo. Phàt giào Viét Nam mang tinh ehà't nhàp thè'<br /> rat rd net. Day cùng là manh dà't ehò che ben vùng cho Phàt giào tón<br /> tai khi hi thà't sùng ndi triéu ehinh.<br /> <br /> Song, eó diéu là, de tru lai, Phat giào pbài gàn bó vói ddi sd'ng<br /> tbuòng nhat vi euge sò'ng nòng nghiep dói bòi ngUdi Viet Nam pbài<br /> trgng thUc tien, cùng vi qua nhàp t h è vói euge ddi, nén Phat giào sinh<br /> ra qua it nhà li luàn, trù mot vài dng vua va quy toc Ly, Tran ed trUde<br /> tàc va thành làp tdng pbài Phàt giào riéng, con lai thì Phat giào dUde<br /> vàn dung d nhùng tin diéu tu nhàn tieh due, nghiep bào,.,. eó thè thUe<br /> hành ngay dUdc. Sò'ng eó tinh eó nghìa vói xóm giéng, thd cha me dng<br /> bà cho hié'u le dxióc ngUòi Viét Nam dóng nhà't vói vige thUc hành<br /> nhùng diéu Phat ràn day.<br /> <br /> Càch thd cùng trong càc ebùa chién cùng mang tinh ehà't pha tap<br /> cùa nòng nghiep: tién Phat bau Thàn, thd làn Phàt vói càc thành,<br /> Thành hoàng thó dia, càc vi anh hùng dàn toc..., rói xuà't bién rà't<br /> nhiéu vi Phàt bà. Càch tac tUdng, ggi tén cùng mang tinh hién hoà,<br /> dàn dà cùa quàn chùng ndi xóm làng: òng But Oc (Thich ca), dng Nhin<br /> mac ma àn (Di lac). Thè'càc tUdng Phàt ngói cùng rà't thoài mài: chàn<br /> <br /> <br /> 495<br /> co chàn duói, ed khi cdn bécà tré nhò nhU ngUdi me, ngUdi dng gàn gùi.<br /> <br /> Qua day, tinh hnh boat di hoà dóng cùa vàn hoà xdm làng Viét<br /> Nam khiè'n Phat giào pbài ehuyén boa va bi Viét hoà manh. Phat giào<br /> dà pbài tu bd phàn siéu hình rà't uyén thàm khi di vào quàn chùng, so<br /> vài Phàt giào Trung Quò'e va An Dò, Phàt giào Viét Nam khòng sàu<br /> sàe bang. Tinh thàn Ua hoà hdp va ón dinh khiè'n ngUdi Viét de thoà<br /> biép vói nhùng tu tUÒng dé'n tu ben ngoài, song khdng kbòi ed diéu dò<br /> là cbàng ed he tu tudng nào dUde nhin nhàn va bièu mot càch thà'u<br /> dào, dé'n ndi dén ehd'n. Cu dàn Viét khdng thich tranh bién, it khi \i<br /> luàn.<br /> Dao giào ò Viét Nam khdng nói bàt, vi xét ve lì thuyè't, nd là thù<br /> triét hgc tàch rdi hoàn toàn euge sò'ng xà bòi. Khòng gid'ng vài Phàt<br /> giào, tuy là triét hgc xuà't thè nhUng chù trUdng tò't ddi, dep dao rà't de<br /> dUde quàn chùng ehà'p nhàn, cdn Dao giào, dàc biet là Trang tu vdi<br /> thuyè't vi ki, tìm giai thoàt eà nhàn tuyèt dd'i lai rà't xa la vdi tinh còng<br /> dóng cùa cU dàn Viét.<br /> NhUng Dao giào vàn tón tai trong dàn gian vói tu càch là mot thù<br /> tón giào. Dò là thù Dao giào phù thuy dà thà'm dàm tinh dàn gian, hoà<br /> làn vài tin ngUdng ma thuat eó truyén cùa ngUdi Viét dè'n mùc khòng<br /> eó ranh giói. Tu xa xUa, ngUdi Viét Nam tu mién nùi tói mién xudi dà<br /> rà't sùng bài ma thuat, phù phép, hg tin ràng nhùng là bua, nhùng càu<br /> thàn chù ed thè ebùa khdi bénh; càc thàn tièn ed thè phù ho cho cuòc<br /> sò'ng cùa ngUdi bình dàn dUde yèn lành.<br /> <br /> Ben eanh vige thd cùng Ngge hoàng, Thài thUdng Lào quàn, Trà'n<br /> Vù - nhùng vi thàn trong Dao giào Trung Quò'e, ngUdi Viét con thd eà<br /> Due Thành Tran, nhùng vi bà't tu nhU Tién Dung, Chù Dóng Tu, bà<br /> Cbùa Liéu. Dién thd bà ebùa Liéu bao gid cùng di lién vài thd Tam<br /> phù. Tu phù, dò là tin ngUdng Dao giào dà hoà quyén vói tin ngUdng<br /> thd Màu dàn gian. Dao giào md rgng bién dò sang thd eà nhùng vi anh<br /> hùng dàn toc: Tran Hung Dao, Bàc Hó dUdc tòn lén thành thàn thành.<br /> Trong tàm tbùe ngUdi Viét, nhùng ngUdi eó khà nàng bào ho cho dà't<br /> nude, cho dàn toc dì nhién là dù sue che ehò cho eà thàn phàn nhùng<br /> ngUdi dàn bé nhò, va déu xùng dàng dUdc nhàn dàn sùng bài, tòn kinh.<br /> y thùe còng dóng, quò'e già dà nhuò'm màu sàe lèn bà't eù yéu to' ngoai<br /> lai nào.<br /> <br /> 496<br />  NgUdi Viét Nam eó thè eoi là it tinh thàn tdn giào. Hg coi trgng<br /> hién thè' tran tue hdn thè gidi ben kia. Khdng pbài vi hg khòng me tin,<br /> hg tin ed ma quy, eó linh hón, thàn phàt, nhiéu ngUdi thUc hành càu<br /> cùng, nhUng ve tUdng lai, hg lo cho con cbàu hdn là cho linh hón cùa<br /> minh, tuy eoi trgng hién thè' nhUng cùng khóng bàm là'y hién thè,<br /> khòng qua sd bài cài ehèt ''song gùi, thàe vé\<br /> <br /> Nho giào ò Viet Nam pbài dé'n thè ki XV mài thUc sU ed vai trò<br /> trong ddi sò'ng xà bòi Dai Viét. Sau ehièn tbàng ehò'ng Minh, vói yéu<br /> càu thò'ng nhà't chinh quyén qud'c già vào tay nhà vua, Phat giào td ra<br /> khdng dù bièu lUe. Nho giào vdi tu tUdng trung nghìa, trat tu phàn vi<br /> mài giùp dàc lUe cho vige quàn lì quò'e già nhU vày. Nho giào da dUde<br /> lUa ehgn mot càch chù dóng vi tUdng lai dàn toc chù khòng con là àp<br /> lue cùa quàn xàm lUdc ehié'm ddng.<br /> <br /> Nho giào dUde lUa chgn nhU vày ed tàc dung tó ehùc lai xà boi,<br /> nhà't là mat ehinh tri. Tàc dung cùa nd thè hién rÒ d hai kbàu: triéu<br /> dinh va làng xà. Tai triéu dinh, quan che'va le nghi cùa Nho giào xàc<br /> dinh trat tu, uy nghi, de cao quyén tuyét dd'i cùa vua, tò ehùc mgi mat<br /> xà bòi làm cho quò'e già trd thành eó vàn hién, co quy md. Trong làng<br /> xà, nd dùng le nghìa de cùng ed' trat tu trèn dUdi, dùng quan he tinh<br /> nghìa de cùng ed' già dinh, bg hàng va quan he thày tó. Nho giào vach<br /> rà't rò eàc quan he theo hg hàng, theo dàng cà'p, theo ehùc vi, dùng lì<br /> luàn de thuyè't phuc va nghi le de trang sue, ve sau phàp dién hoà<br /> trong già le, trong hUdng Uóc. Dò là tàc dung ''dòn nhàn ludn, hàu<br /> phong tud\ eung phUdng tién là ehinh quyén va giào due, Nho giào di<br /> rà't sàu vào vàn hoà tinh thàn.<br /> <br /> Nho giào con eó tàc dung kbàc vói vàn hoà: sàp xèp, dinh hUÓng<br /> càc boat ddng tu tudng, tdn giào, nghé thuat. Mot mat, trong vige t è<br /> tu, nd chù trUdng thd cùng tó tièn va tè' eàc chinh thàn, phà bò càc dàm<br /> tu, quét bót me tin nhàm nhi. Mat kbàc, tu tudng sùng thUdng dao<br /> due, coi thudng boat dòng khoa hgc kì thuat, là'y "dao" de phàn biet<br /> nhà nbac va tue nbac, lén àn vàn chUdng "tà, dàm", cà'm trai gài nhày<br /> mùa, bàt xUdng vói nhau... cùng buy beai va làm thui cbòt khòng it<br /> sàng tao khoa hgc va nghé thuat.<br /> <br /> <br /> 497<br />  Nho giào vói li luàn va nghi le, vàn hoà hoà con ngUdi cùa già<br /> dinh. hg hàng; làng nUóe, quan tàm tràch nhiém vói già dinh, hg hàng,<br /> nghì dé'n cha òng, lo cho con cbàu, tràch nhiém vói dà't nUóe, quò'e già,<br /> song lai it quan tàm dé'n ddi sò'ng xà bòi thàt sU. Nò tao ra nhàn vàt<br /> vàn hoà là nhà Nho, là òng do, chàm lo hgc hành, coi trgng vàn hoà,<br /> vàn ehUdng nbUng khòng pbài là ngUÒi làm hgc thuat, làm khoa hgc.<br /> Nhà Nho chi là ngUdi noi gUdng Thành hién, giù dao due, sd'ng dè'n gd<br /> bó, nguy thién, lo hgc tbuge sàch vd, md mieng là nói Idi kinh su, dùng<br /> nò de bàn suòng mgi ehuyén trén ddi. Thày dò là nhàn vàt vàn hoà cùa<br /> nòng thòn, kbòng thich ùng dUde vói dò thi.<br /> <br /> Nhà Nho Trung Quò'e khòng eó kbài niem làng nUóc nhU nhà Nho<br /> Viét Nam ma chi co kbài niem quó'c già. Day là mot kbài niem dàc biet<br /> Viét Nam. Càc nhà Nho Viét Nam trUóc khi là tòi cùa triéu dinh thì là<br /> dàn cùa làng xà. Khi là tòi cùa triéu dinh thì khòng ai trung thành hdn<br /> hg trong vige phuc vu triéu dinh, bào ve tó quó'c. Song hg cùng con là<br /> ngUÒi dàn cùa cóng xà, xóm thòn, san sàng phé phàn mgi bà't cdng, te<br /> tham nhùng, viét thd vàn bang chù Ndm, suy tu, phàt biéu bang tue<br /> ngù, ca dao dàn dà, bénh vUe cài tò't dep, cao quy cùa ngUdi dàn cdng<br /> xà. Quan nhà't thè', dàn van dai, mài mài hg là dàn. Thài do cùa hg vdi<br /> triéu dinh kbàc thài dò nhà Nho Trung Quò'e. Nude là nude cùa dàn,<br /> triéu dinh chi ed già tri khi bào ve d^ióc dàn, ngUdc lai, phàn bòi dàn<br /> theo giac thì làp tue hg trd thành nhùng ngUdi di dàu trong phong trào<br /> eùu nude. Do dd, xuà't hién kiéu cai tri pbài gUdng nhe còng xà cùa vua<br /> ehùa Viét Nam. Day là mot hién tUdng Nho giào hoà ve hình thùe ma<br /> khòng thay dòi cà'u trùc.<br /> <br /> KÉT LUÀN<br /> <br /> Trong xà hòi Viét Nam truyén thò'ng, ed cà'u làng xà vùa dóng thòi<br /> tao nén nhùng nhàn to' ón dinh, mat kbàc cùng tao nén nhùng nhàn<br /> to mang tinh chat tri tré. Chùng ta xày dUng vàn hoà xà bòi chù nghìa<br /> tu cài vó'n vàn hoà truyén thò'ng eó tinh nòng nghiep, làng xà va<br /> "phUdng Dòng", qua là mot quàng dUdng dai càn kbàc phuc.<br /> <br /> Nén phàt buy khà nàng truyén thò'ng du nhàp va linh boat ùng<br /> dung de nhanh chóng eó cài hién dai hay tìm tòi tu dàc sàe dàn toc de<br /> <br /> <br /> 498<br /> tao làp bàn linh riéng bòi nhàp vói thè giói? Chù trUdng cùa Dàng ta<br /> xày dUng mot nén vàn hoà vùa tién tién, vùa dam dà bàn sàe dàn toc.<br /> Càn tìm bièu dàc sàe vàn hoà dàn toc va xày dUng mot nén vàn hoà xà<br /> bòi chù nghìa eó dac sàe dàn toc, nhUng cài tóng thè khdng nén biè'n<br /> vige dd trd t h à n h sùng eó, t h à n h h à n g rào ngàn cài hién dai. Dàu<br /> cho cài toàn càu, cài t h è gidi khòng pbài là hay eà, nhUng nèu dóng<br /> cùa ehinh lai de giù cài dàn toc, thì cài dò nhà't sé chui vào b a n g<br /> dudng cùa so!<br /> <br /> Ngày nay, khi vàn hoà dà trd thành ddng lUc phàt trién kinh té',<br /> thì vige nghién eùu trd lai nhùng dac sàe vàn hoà dàn toc, vàn hoà làng<br /> xà, n h ù n g Idi ieh va tàn du khdng tòt nò de lai sé ed dóng góp<br /> khòng nhò cho sU nghiep xày dUng mot Viet Nam giàu dep, cóng<br /> bang, vàn minh.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 499<br />