intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Lịch sử văn minh - TÌM HIỂU VỀ KIẾN TRÚC THÁP CHAM PA

Chia sẻ: Phan Minh Quoc | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:46

Thêm vào BST
Báo xấu
917
lượt xem 221
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong kho tàng di sản kiến trúc của dân tộc, nghệ thuật kiến trúc Chămpa có vị trí đặc biệt quan trọng. Gần 900 năm từ cuối thế kỷ thứ VII đến nửa đầu thế kỷ XVII, bằng sự lao động không mệt mỏi và tài năng sáng tạo tuyệt vời, người Chăm đã xây dựng nên một nền kiến trúc điêu khắc độc đáo với hàng trăm đền tháp, trải dài suốt từ miền Trung đến vùng đất phía Nam của Tổ quốc....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lịch sử văn minh - TÌM HIỂU VỀ KIẾN TRÚC THÁP CHAM PA

  1. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................ 2 PHẦN NỘI DUNG.....................................................................................4 CHƯƠNG I. KHÁI QUÁT VƯƠNG QUỐC CHAMPA..........................4 I. Vị trí địa lý............................................................................................... 6 II. Lịch sử - Văn hoá..................................................................................8 1. Chính trị............................................................................................. 9 2. Lịch sử............................................................................................... 10 3. Văn hóa nghệ thuật...........................................................................18 CHƯƠNG II.GIỚI THIỆU VỀ THÁP CHAMPA................................... 19 I. Tên gọi và Lịch sử Tháp Champa......................................................... 19 1. Tên gọi.....................................................................................................19 2. Lịch sử và vị trí xây dựng tháp Cham..................................................... 20 II. Đặc điểm Phong cách Tháp Champa.................................................. 21 1. Phong cách Tháp thuộc Giai đoạn nghệ thuật miền bắc: Thế kỷ VII – XI...........................................................................................22 2. Phong cách Tháp thuộc Giai đoạn nghệ thuật Miền Nam: Từ sau thế kỷ XI – đến thế kỷ XV.......................................................27 III. Đặc trưng của các ngôi tháp Champa................................................28 1. Đặc trưng.................................................................................................28 2. Các công đoạn xây dựng tháp................................................................ 29 3. Vật liệu xây dựng Tháp.......................................................................... 29 4. Hiện trạng các Tháp..............................................................................29 PHẦN KẾT LUẬN.....................................................................................32 PHỤC LỤC.................................................................................................33 TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................45 1 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  2. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa PHẦN MỞ ĐẦU Trong kho tàng di sản kiến trúc của dân tộc, nghệ thuật kiến trúc Chămpa có vị trí đặc biệt quan trọng. Gần 900 năm từ cuối thế kỷ th ứ VII đến nửa đầu thế kỷ XVII, bằng sự lao động không mệt mỏi và tài năng sáng tạo tuyệt vời, người Chăm đã xây dựng nên một nền kiến trúc điêu khắc độc đáo với hàng trăm đền tháp, trải dài suốt từ mi ền Trung đ ến vùng đất phía Nam của Tổ quốc. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử và thiên tai khắc nghiệt, đến nay số lượng đền - tháp Chămpa còn lại không nhiều, lại trong tình trạng hư hỏng, xuống cấp nghiêm trọng, nhưng đó là những di sản kiến trúc vô giá không chỉ của Quốc gia, mà còn của nhân loại, là nhân chứng về một nền văn hoá Chămpa cổ rực rỡ, rất cần được giữ gìn, tôn tạo và bảo tồn. Tháp Chàm hay còn gọi là tháp Champa, là một dạng công trình thuộc thể loại kiến trúc đền tháp Champa, thuộc kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng của dân tộc Chàm (còn gọi là dân tộc Chăm, sinh sống ở miền Nam Trung Bộ Việt Nam ngày nay. Có thể thấy vị trí phân bố các đền tháp là nh ững nơi từng là nơi ở của người Champa, xa hơn nữa còn có nh ững ngôi tháp có thể coi là tháp Champa trên đất nước Camphuchia như tháp Damray Krap. Ngược lại, những yếu tố Java hay Khmer cũng được thấy trên các tháp Champa như ở Khương Mỹ, Hưng Thanh, Dương Long, hay có cả những ngôi tháp còn được người Champa gọi là "tháp Khmer" như tháp Champa Hoà Lai. Tháp Chàm là một khối kiến trúc xây dựng bằng gạch nung màu đỏ sẫm lấy từ đất địa phương, phía trên mở rộng và thon vút hình bông hoa. Mặt bằng tháp đa số là hình vuông có không gian bên trong ch ật h ẹp 2 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  3. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa thường có cửa duy nhất mở về hướng Đông (hướng Mặt Trời mọc). Trần được cấu tạo vòm cuốn, trong lòng tháp đặt một bệ thờ thần bằng đá. Nghệ thuật chạm khắc, đẽo gọt công phu hình hoa lá, chim muông, vũ nữ, thần thánh thể hiện trên mặt tường ngoài của tháp. Các viên gạch liên kết với nhau rất rắn chắc, bền vững tới hàng chục thế kỷ. Ngày nay, nhiều công trình kiến trúc của tháp Chămpa đã đ ể l ại nh ững di sản vô cùng quý giá, là nguồn di sản của dân tộc ta. Các đền tháp Chămpa phản ánh đầy đủ và chân thực hoàn cảnh văn hoá Champa từ những giai đoạn đầu tiếp thu những ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ cho đến những giai đoạn thích nghi, tiếp biến và trỗi d ậy m ạnh m ẽ tính bản địa và sự giao lưu thường xuyên về mặt văn hóa bên c ạnh các m ặt kinh tế - chính trị với các dân tộc liền kề. Giá trị nghệ thuật của các hình trang trí ngoài việc giúp cho các đ ền tháp đẹp hơn, còn có ý nghĩa văn hóa đặc biệt, giúp cho việc nghiên cứu sâu hơn về niên đại, phong cách và chức năng của các đền tháp. 3 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  4. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I. KHÁI QUÁT VƯƠNG QUỐC CHAMPA Vương quốc Champa là một quốc gia độc lập, tồn tại từ khoảng VII đến năm 1832 trên phần đất nay thuộc miền Trung Việt Nam. Cương vực của Champa lúc mở rộng nhất trải dài từ dãy núi Hoành Sơn ở phía Bắc cho đến Bình Thuận ở phía Nam và từ biển Đông cho đến tận miền núi phía Tây của nước Lào ngày nay. Chămpa hưng thịnh nhất vào thế kỷ IX và X, sau đó dần dần suy yếu dưới sức ép Nam tiến của Đại Việt từ phía Bắc và các cuộc chiến tranh với Đế quốc Khmer. Năm 1471, Chămpa chịu thất bại nặng nề trước Đại Việt và nước Chăm Pa thống nh ất chấm dứt tồn tại. Phần lãnh thổ còn lại của Chăm Pa tiếp tục bị các chúa Nguyễn thôn tính lần hồi và đến năm 1832 toàn bộ vương quốc chính thức bị sáp nhập vào Việt Nam. Các nhà nghiên cứu căn cứ vào nhiều nguồn tài liệu, trong đó có c ả các bia khảo cổ, di tích của người Chăm, tới nay xác định được khoảng 10 triều đại với gần 100 vị vua Chăm Pa. Một số vua Chăm Pa được gọi tên phiên âm theo tiếng Hán, theo cách gọi của các thư tịch cổ của Việt Nam và Trung Quốc. Một số vị có tên Chăm được phục hồi qua đối chi ếu tên b ằng tiếng Phạn và tiếng Hán, như Cambhuvarman tức Phạm Phan Chí hoặc Kandharpadjarma tức Phạm Đầu Lê..., do được xuất hiện trong cả bi ký Chăm và thư tịch Hán. Trong các vị vua Chăm Pa, vị vua đầu tiên của nhà nước Lâm Ấp độc lập mà sử Trung quốc gọi là Khu Liên vẫn được xem là vị vua đầu tiên đứng lên chống lại nhà Hán xây dựng nền độc lập. Trà Toàn là vị vua cuối cùng của thời kỳ hoàng kim hùng mạnh, trước khi Chăm Pa b ị chia cắt, suy yếu và diệt vong. 4 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  5. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Tôn giáo chính của người Chăm là Ấn độ giáo, và nền văn hóa Chăm cũng chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn minh Ấn Độ. Ấn độ giáo ở Chăm Pa chủ yếu là Siva giáo, tức là đạo thờ thần Siva, và có ảnh hưởng của các yếu tố tôn giáo bản địa như thờ nữ thần Đất Yan Po Nagar. Biểu tượng chính của tôn giáo Siva của người Chăm là Linga, Mukhalinga, Jatalinga, ( 1) Linga chia tầng và Kosa . Việc Ấn giáo là một tôn giáo chiếm ưu thế của người Chăm bị gián đoạn từ thế kỷ IX đến thế kỷ X khi triều đại Indrapura (Đồng Dương ở tỉnh Quảng Nam ngày nay) theo Phật giáo Đại thừa. Phong cách nghệ thuật Phật giáo Chăm Pa thời Đồng Dương được công nhận là một trong những phong cách độc đáo. Trong thế kỷ X và các thế kỷ sau, Ấn Độ giáo lại trở thành tôn giáo chính của Chămpa. Một số nơi vẫn còn lưu giữ những công trình tôn giáo và cũng là các công trình kiến trúc và nghệ thuật của thời kỳ này như Mỹ Sơn, Khương Mỹ, Trà Kiệu, Chánh Lộ và Tháp Mẫm. Hồi giáo bắt đầu xâm nhập vào Chămpa từ sau thế kỷ X, nhưng chỉ sau năm 1471 thì ảnh hưởng của Hồi giáo mới rõ nét. Vào th ế k ỷ XVII thì Hoàng gia Chăm đã theo đạo Hồi và cũng từ đó phần lớn người Chăm bắt đầu theo đạo này, và khi vùng đất này bị sáp nhập vào Việt Nam thì phần lớn người Chăm ở đây đã theo đạo Hồi. Phần lớn người Chăm đều là người Hồi giáo và cũng giống như người Java ở Indonesia, họ còn chịu nhiều ảnh hưởng của Ấn giáo. Các văn bản của Indonesia còn ghi lại câu chuyện công chúa Darawati, một công chúa Chăm đã ảnh hưởng đến ch ồng là Kertawijaya, người cai trị đời thứ bảy của Majapahit, tương tự như câu chuyện với Parameshwara, người đã cải đạo Hồi cho hoàng gia Majapahit. 1) Theo Hubert, trong cuốn “The Art of Champa”, tr.31. 5 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  6. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Ngôi mộ của Putri Champa (Công chúa Chăm) vẫn còn th ấy ở Trowulan, ( 1) nơi xưa kia là thủ đô của Majapahit . Văn hóa Chăm Pa chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc, Campuchia và Ấn Độ đã từng phát triển rực rỡ với những đỉnh cao là phong cách Đồng Dương và phong cách Mỹ Sơn A1 mà nhiều di tích đền tháp và các công trình điêu khắc đá, đặc biệt là các hiện vật có hình linga vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay cho thấy ảnh hưởng của Ấn giáo và Phật giáo là hai tôn giáo chính của chủ nhân vương quốc Chămpa xưa. I. Vị trí địa lý.  Phạm vi lãnh thổ Champa. Toàn bộ lãnh thổ ChamPa nằm hoàn toàn trong dải đất Nam Trung Bộ tính từ phạm vi Quảng Bình chạy dài đến hết đất Bình Thu ận ngày nay. Tuy nhiên, phạm vi đó không ổn định, mà nó cũn thay đổi g ần nh ư song hành với những biến động của lịch sử Champa từ khi hình thành cho đ ến khi sụp đổ hoàn toàn. Từ thế kỷ VII đến thế kỷ XV, lãnh thổ của vương quốc ChamPa có nhiều biến động về biên giới phía bắc với Đại Việt. Lãnh thổ ChămPa ban đầu là vùng mà ngày nay bao gồm các tỉnh từ Quảng Bình cho đến Ninh Thuận, Bình Thuận1. Đến năm 1069, vua Rudravarman (Chế Củ) của Chăm Pa đã nhượng ba châu Địa Lý (Lệ Ninh, Quảng Bình ngày nay), Ma Linh (Bến 1) Danny Wong Tze Ken, “Vietnam-Champa Relations and the Malay –Islam Regional Network in the 17th- 19th Centuries”, trong tạp chí Kyoto Review số tháng 3/2004. 1 Tâm Quách - Langlet, The Geographical Setting of Ancient Champa trong Proceedings of the Seminar on Champa, 1994, tr. 22-23, 25. . 6 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  7. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Hải, Quảng Trị ngày nay) và Bố Chính (các huyện Quảng Trạch, Bố Hình1: Bản đồ địa lý Chăm Pa. Trạch, Tuyên Hòa tỉnh Quảng Bình ngày nay) cho vua Lý Thánh Tông của Đại Việt và lãnh thổ Chăm Pa chỉ còn từ Thừa Thiên - Huế ngày nay trở xuống Đến năm 1306, vua Jayasimhavarman III (Chế Mân) nhượng hai châu Ô, Lý cho nhà Trần. Nhà Trần đổi hai châu này thành hai châu Thuận và châu Hóa nay là vùng từ Thừa Thiên – Huế cho đến Đà Nẵng ( 2: Tập II, tr. 91). Đến năm 1471, vua Lê Thánh Tông sau khi đánh bại quân Chiêm và sáp nhập phần lớn lãnh thổ Chiêm đã xác lập lãnh thổ Chiêm chỉ bao gồm các tỉnh Phú Yên – Khánh Hòa và Ninh Thuận – Bình Thuận ngày nay ( 2: tập II, tr. 450). Về phía Tây, tuy lãnh thổ Chăm Pa bao gồm cả Tây Nguyên và đôi khi còn mở rộng sang tận Lào ngày nay, nhưng người Chăm vẫn duy trì lối sống của những người đi biển với các hoạt động th ương mại đường biển, và chỉ định cư ở khu vực đồng bằng ven biển miền Trung Vi ệt Nam. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông tách phần đất thuộc Tây Nguyên ngày nay thành nước Nam Bàn và từ đây miền đất này không còn thuộc cương vực của Chăm Pa. Về phía Tây, tuy lãnh thổ Chăm Pa bao gồm cả Tây Nguyên và đôi khi còn mở rộng sang tận Lào ngày nay, nhưng người Chăm vẫn duy trì lối sống của những người đi biển với các hoạt động th ương m ại đường bi ển, và chỉ định cư ở khu vực đồng bằng ven biển miền Trung Việt Nam. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông tách phần đất thuộc Tây Nguyên ngày nay thành nước Nam Bàn ( 3: tr.525) và từ đây miền đất này không còn thuộc cương vực của Chăm Pa.  Địa bàn phân bố các Vưong triều Champa 7 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  8. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Vương quốc Chăm Pa trong lịch sử vốn không phải là một quốc gia, nhà nước thống nhất cả về chính trị, lẫn cương vực, mà là sự tổng hợp của các vương triều theo một tiến trình lịch sử hình thành, phát triển và suy vong. Do vậy Chăm Pa bao gồm năm địa khu với tên gọi xuất phát t ừ l ịch sử Ấn Độ gắn liền với năm vưong triều khác nhau là các khu vực đóng đô và phát triển trên dải đất miền Trung Việt Nam, nó cũng gắn liền với lịch sử xây dựng các Tháp Chăm của người Chăm. Vị trí và lãnh thổ của các khu vực này như sau:  Indrapura: Trung tâm của địa khu này là thành phố Indrapura, ngày này nằm ở khu vực Đồng Dương, thuộc địa phận huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam ngày nay. "Thành phố Sư tử" Singhapura cũng có thời là trung tâm của địa khu này, nay là Trà Kiệu, nằm gần Đà Nẵng và cách không xa thánh địa Mỹ Sơn, nơi vẫn còn nhiều di tích đền tháp của người Chăm. Địa khu này lúc mở rộng nhất bao gồm các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, và Thừa Thiên – Huế ngày nay.  Amaravati: Nay là thành phố Đà Nẵng, tỉnh Quảng Nam và Quảng Ngãi.  Vijaya: Thủ phủ cũng là thành phố cùng tên Vijaya mà trong sách sử của người Việt gọi là Phật Thệ (thời Lý) hay Chà Bàn (thời Lê) mà sách sử 1 Việt viết nhầm thành Đồ Bàn nằm ở gần Qui Nhơn thuộc tỉnh Bình Định ngày nay. Lúc mở rộng nhất, địa khu Vijaya kiểm soát toàn bộ các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên ngày nay.  Kauthara: Thủ phủ là thành phố Kauthara, nay là Nha Trang thuộc tỉnh Khánh Hòa. Theo giáo sư Hoàng Xuân Hãn, chữ Trà và chữ Đồ trong chữ Hán rất dễ lẫn lộn nên tuy sử Việt (viết sau này vào cuối đời Hậu Lê năm Chính  Hòa) chép là Đồ Bàn nhưng sách Phương Tây thời kỳ đó đã phiên âm theo chữ Latin là Chaban nên giáo sư kết luận là tên của Đồ Bàn thực ra là Chà Bàn. Trong nghiên cứu của Tâm Quách-Langlet (mà phần này trích dẫn theo) cũng dựa trên đó mà cho rằng th ủ đô của Vijaya là thành Chà Bàn. Dẫn theo Nguyễn Duy Trinh, Núi xanh nay vẫn còn đó, 2005, tr. 47 8 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  9. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa  Panduranga: Thủ phủ là thành phố Panduranga ngày nay là thị xã Phan Rang thuộc tỉnh Ninh Thuận. Panduranga là lãnh thổ Chăm Pa cuối cùng bị sáp nhập bởi Đại Việt và dưới thời các chúa Nguyễn cũng nh ư đ ầu thời Nguyễn được gọi là Thuận Thành. II. Lịch sử - Văn hoá. Người Chăm trong thời vương quốc Chăm Pa lịch sử bao gồm hai bộ tộc chính là bộ tộc Dừa (Narikelavamsa) và Cau (Kramukavamsa). B ộ tộc Dừa sống ở Amaravati và Vijaya trong khi bộ tộc Cau sống ở Kauthara và Pandaranga. Hai bộ tộc có những cách sinh hoạt và trang ph ục khác nhau và có nhiều lợi ích xung đột dẫn đến tranh chấp thậm chí chi ến tranh. Nh ưng trong lịch sử vương quốc Chăm Pa các mối xung đột này th ường đ ược gi ải 1 quyết để duy trì sự thống nhất của đất nước thông qua hôn nhân Bên cạnh người Chăm, chủ nhân vương quốc Chăm Pa xưa còn có cả các tộc người thiểu số gốc Nam Đảo và Mon-Khmer và ở phía Bắc Chăm Pa còn có cả người Việt. 1. Chính trị. Các học giả hiện đại quan niệm thể chế chính trị và hành chính của vương quốc Chăm Pa theo hai thuyết đối lập nhau. Mặc dù các học giả đều thống nhất việc vương quốc Chăm Pa bị chia nhỏ thành năm địa khu (Panduranga, Kauthara, Amaravati, Vijaya, Indrapura) chạy từ Nam lên Bắc dọc theo bờ biển Việt Nam ngày nay và được thống nhất bởi ngôn ngữ, văn hóa và di sản chung. Tuy nhiên, các học giả không th ống nh ất vi ệc năm đ ịa khu này có cùng thuộc một thực thể chính trị đơn nhất, hay là các địa khu này hoàn toàn độc lập với nhau như là các tiểu quốc. Nhiều tác gi ả quan niệm Chăm Pa là một liên bang bao gồm nhiều tiểu quốc, tuy có chính quyền trung ương thống nhất nhưng các tiểu vương hoàn toàn t ự quy ết cai Dẫn theo Rutherford, trong cuốn “Insight Guide – Vietnam”. . 9 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  10. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa trị tiểu quốc của mình. Một thực tế là không phải lúc nào các tài liệu lịch sử cũng phong phú đối với mỗi địa khu ở tất cả các giai đoạn. Ví dụ, vào thế kỷ X, tài liệu về Indrapura rất phong phú trong khi ở th ế kỷ XII l ại r ất giàu tài liệu về Vijaya; còn sau thế kỷ XV, tài liệu về Panduranga rất phong phú. Một số học giả xem việc biến động của các tài li ệu l ịch s ử trên là phản ánh việc di dời của thủ đô Chăm Pa và quan niệm Chăm Pa nếu không phải là một thể chế chính trị đơn nhất thì cũng là một liên bang các ti ểu quốc và việc tài liệu phong phú chính minh chứng cho điều này là th ủ đô của Chăm Pa. Các học giả nhận thấy, thế kỷ X tài liệu v ề Indrapura rất phong phú, có lẽ xuất phát từ lý do đây là thủ đô của Chăm Pa. Các h ọc gi ả khác không nhất trí như vậy và cho rằng Chăm Pa chưa bao giờ là một quốc gia thống nhất và không cho rằng việc giàu cứ liệu ở một giai đoạn l ịch s ử 1 là cơ sở để cho rằng đó là thủ đô của quốc gia thống nhất . 2. Lịch sử. Lịch sử vương quốc Chăm Pa được khôi phục dựa trên ba nguồn sử liệu chính: – Các di tích còn lại bao gồm các công trình đền tháp xây bằng gạch còn nguyên vẹn cũng như đã bị phá hủy và cả các công trình chạm khắc đá; – Các văn bản còn lại bằng tiếng Chăm và ti ếng Ph ạn trên các bia và bề mặt các công trình bằng đá; – Các sách sử của Việt Nam và Trung Quốc, các văn bản ngo ại giao, và các văn bản khác liên quan còn lại.  Thời tiền sử. Người dân Chăm Pa có nguồn gốc Malayo - Polynesian di cư đến đất liền Đông Nam Á từ Borneo vào thời đại văn hóa Sa Huỳnh ở thế kỷ I và II BC. Qua quan sát đồ đất nung, đồ thủ công và đồ tùy táng đã phát hi ện th ấy Le royaume de Champa, tóm tắt luận điểm cho rằng Champa là một thực thể chính trị thống nhất. Vickery, "Champa Revised," lại . Maspero, bác bỏ quan điểm trên. 10 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  11. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa có một sự chuyển đổi liên tục từ những địa điểm khảo cổ như hang động Niah ở Sarawak, Đông Malaysia. Các địa điểm văn hóa Sa Huỳnh rất phong phú đồ sắt trong khi nền văn hóa Đông Sơn cùng thời kỳ ở miền Bắc Việt Nam và các nơi khác trong khu vực Đông Nam Á lại chủ yếu là đồ đồng. Ngôn ngữ Chăm thuộc ngữ hệ Nam Đảo (Austronesian).  Văn hóa Sa Huỳnh. Văn hóa Sa Huỳnh là xã hội tiền sử thuộc th ời đ ại kim khí t ại khu v ực ven biển miền Trung Việt Nam. Năm 1909, đã phát hiện khoảng 200 lọ bị chôn ở Sa Huỳnh, một làng ven biển ở nam Quảng Ngãi. Từ đó đến nay đã phát hiện được rất nhiều hiện vật ở khoảng 50 địa điểm khảo cổ. Sa Huỳnh có đặc điểm văn hóa thời đại Đồng Thau rất đặc trưng với phong cách riêng thể hiện qua các hiện vật như rìu, dao và đồ trang sức. Việc định tuổi theo phương pháp phóng xạ carbon đã xếp văn hóa Sa Huỳnh đồng thời với văn hóa Đông Sơn, tức khoảng thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên. Người Chăm bắt đầu cư trú tại đồng bằng ven biển miền Trung Việt nam từ khoảng năm 200 AD. Lúc này người Chăm đã ti ếp thu các y ếu tố của văn hóa tôn giáo và chính trị của Ấn Độ. Các nghiên cứu khảo cổ học của các tác giả Việt Nam đã cho thấy người Chăm chính là hậu duệ về mặt ngôn ngữ và văn hóa của người Sa Huỳnh cổ. Các hiện vật kh ảo c ổ của người Sa Huỳnh đã cho thấy họ đã là những người thợ thủ công rất khéo tay và đã sản xuất ra nhiều đồ trang sức và vật dụng trang trí bằng đá và thủy tinh. Phong cách trang sức Sa Huỳnh còn phát hiện th ấy ở Thái Lan, Đài Loan và Philippines cho thấy họ đã buôn bán với các nước láng giềng ở Đông Nam Á cả bằng đường biển và đường bộ. Các nhà kh ảo cổ cũng quan sát thấy các hiện vật bằng sắt đã được người Sa Huỳnh sử dụng trong khi người Đông Sơn láng giềng vẫn còn chủ yếu sử dụng đồ đồng. 11 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  12. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa  Lâm Ấp. Theo sử liệu Trung Quốc, vương quốc Chăm Pa đã được biết đến đầu tiên là vương quốc Lâm Ấp bắt đầu từ năm 192 ở khu vực Huế ngày nay, sau cuộc khởi nghĩa của người dân địa phương chống lại nhà Hán. Trong nhiều thế kỷ sau đó, quân đội Trung Quốc đã nhiều lần c ố g ắng chi ếm l ại khu vực này nhưng không thành công. Từ nước láng giềng Phù Nam ở phía Tây và Nam, Lâm Ấp nhanh chóng hấp thu nền Văn minh Ấn Độ ( 4: tr.105). Các học giả đã xác định thời điểm bắt đầu của Chăm Pa là thế kỷ IV AD, khi quá trình Ấn hóa đang diễn ra. Đây chính là giai đoạn mà người Chăm đã bắt đầu có các văn bản mô tả trên đá bằng chữ Phạn và bằng chữ Chăm, và họ đã có bộ chữ cái hoàn chỉnh để ghi lại tiếng nói của người Chăm( 5: tr.181). Vị vua đầu tiên được mô tả trong văn bia là Bhadravarman, cai trị từ năm 349 đến 361. Ở thánh địa Mỹ Sơn, vua Bhadravarman đã xây dựng nên ngôi đền thờ thần có tên là Bhadresvara, cái tên là sự kết hợp giữa tên của nhà vua và tên của thần Siva, vị thần của các thần trong Ấn Độ giáo( 6: tr.31). Việc thờ vua như thờ thần, chẳng hạn như thờ với tên thần 1 Bhadresvara hay các tên khác vẫn tiếp diễn trong các thế kỷ sau đó . Vào thời Bhadravarman, kinh đô của Lâm Ấp là kinh thành Simhapura ("thành phố Sư tử"), nằm ở dọc hai con sông và bao quanh b ởi t ường thành có chu vi dài đến tám dặm. Theo ghi chép lại của một người Trung Qu ốc thì người Lâm Ấp vừa ưa thích ca nhạc nhưng cũng lại hiếu chiến, và có "mắt sâu, mũi thẳng và cao, và tóc đen và xoăn"( 5: tr.56). Cũng theo tài liệu Trung Quốc, Sambhuvarman lên ngôi vua Lâm Ấp năm 529. Các tài liệu cũng mô tả vị vua này đã cho khôi phục lại ngôi đền thờ Bhadresvara sau một vụ cháy. Sambhuvarman cũng đã cử sứ thần sang Ngô Vǎn Doanh, Champa, tr.38-39; Ngô Vǎn Doanh, My Son Relics, tr.55 trở đi. . 12 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  13. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa cống tuế Trung Quốc, và đã xâm lược không thành phần đất mà ngày nay là miền Bắc Việt Nam ( 5: tr.60). Năm 605, tướng Lưu Ph ương nhà Tùy xâm lược Lâm Ấp, và đã chiến thắng sau khi dụ tượng binh của Lâm Ấp đ ến và tiêu diệt tại trận địa mà trước đó ông đã cho đào nhiều h ố nh ỏ và ph ủ cỏ 2 lên . Vào khoảng những năm 620, các vua Lâm Ấp đã cử nhiều sứ thần sang nhà Đường và xin được làm nước phiên thuộc của Trung Quốc ( 5: tr.63). Các tài liệu Trung Quốc ghi nhận cái chết của vị vua cuối cùng của Lâm Ấp là vào khoảng năm 756 sau Công nguyên. Sau đó trong m ột th ời gian dài, các sách sử Trung quốc gọi Chăm Pa là "Hoàn V ương"( 5: tr.66). Tài liệu Trung Quốc sớm nhất sử dụng tên có dạng "Chăm Pa" là vào năm 877, tuy nhiên, những cái tên như vậy đã được người Chăm sử d ụng mu ộn 3 nhất là từ năm 629, và người Khmer đã dùng muộn nhất là từ năm 657 .  Thời hoàng kim. Từ thế kỷ VII đến thế kỷ X, người Chăm kiểm soát việc buôn bán hồ tiêu và tơ lụa giữa Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia, và đế quốc Abbassid ở Baghdad. Người Chăm còn bổ sung thêm cho nguồn thu nhập của mình từ thương mại, không chỉ bằng việc xuất khẩu ngà voi và trầm hương mà còn bằng cả các hoạt động cướp phá trên biển và các nước láng giềng ven biển.  Thánh địa của người Chăm ở Mỹ Sơn. Vào nửa cuối thế kỷ VII, các ngôi đền của hoàng gia bắt đầu được xây dựng tại Mỹ Sơn. Tôn giáo chính lúc này là thờ thần Siva nhưng các ngôi đền cũng thờ cả thần Visnu. Các học giả gọi phong cách kiến trúc thời kỳ Ngô Vãn Doanh, My Son Relics, tr.62 trở đi.; Lê Thành Khôi, Histoire du Vietnam, tr.107-108. Toàn thư (bản tiếng Việt NXH KHXH 1998 tr.187 tập I. . . Jean Boisselier, La statuaire du Champa. 13 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  14. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa này là phong cách Mỹ Sơn E1, Hình 2: Tháp Chàm ở Mỹ Sơn để chỉ các di tích ở Mỹ Sơn điển hình theo phong cách này. Các công trình còn đến nay của phong cách này bao gồm bệ đá hình Linga được biết với tên gọi là bệ đá Mỹ Sơn E1 và phần trán tường có hình Brahma được sinh ra từ hoa Sen nở từ rốn của thần Visnu đang ngủ. Trong một văn bia khắc năm 657 tìm thấy ở Mỹ Sơn, vua Prakasadharma, người lấy hiệu là Vikrantavarman I, đã tự xưng có bên ngoại là hậu duệ của Brahman Kaundinya và công chúa rắn Soma, người theo truyền thuyết cũng là thủy tổ của người Khmer. Chính văn bia này đã cho thấy mối quan hệ về văn hóa và chủng tộc giữa vương quốc Chăm Pa và đế quốc Khmer. Bia được khắc nhân dịp vua cho dựng tượng đài, có lẽ là Linga, cho thần Siva ( 5: tr.66). Một văn bia khác mô tả lời cầu nguy ện chân thành của vua khi hiến tế cho Siva: người là nguồn khởi thủy của s ự kết thúc vĩnh viễn sự sống, điều rất khó đạt được; mà bản ch ất thực s ự nằm ngoài suy nghĩ và lời nói của con người, tuy nhiên nh ững ai mà ý ni ệm tương đồng với vũ trụ thì hình thái của người sẽ hiện ra ( 5: tr.210).  Thời kỳ hưng thịnh của Kauthara. Vào thế kỷ thứ 8, trung tâm chính trị của Chăm Pa đã t ạm th ời chuy ển từ Mỹ Sơn xuống khu vực Panduranga và Kauthara, với trung tâm ở quanh quần thể đền tháp là Tháp Bà - Po Nagar ở gần Nha Trang ngày nay nơi để thờ nữ thần đất Yan Po Nagar. Năm 774, người Java đã phá hủy Kauthara, đốt đền thờ Po Nagar, và mang đi tượng Shiva. Vua Chăm là Satyavarman đã đuổi theo quân giặc và đánh bại chúng trong một trận thủy chiến. Năm 14 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  15. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa 781, Satyavarman đã dựng bia tại Po Nagar, tuyên bố đã chiến thắng và kiểm soát toàn bộ khu vực và đã dựng lại đền. Năm 787, người Java lại đốt phá đền thờ Siva ở gần Panduranga Hình 3: Tượng Kim Cương Hộ Pháp  Triều đại Phật giáo ở Indrapura Năm 875, vua Indravarman II đã xây dựng nên triều đại mới ở Indrapura (thành Đồng Dương, ở huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam ngày nay ). Vua Indravarman tự xưng là hậu duệ của Bhrigu trong sử thi Mahabharata, và quyết đoán rằng chính kinh thành Indrapura đã từng được chính Bhrigu ở thời cổ đại xây dựng nên Indravarman là vị vua Chăm đầu tiên theo Phật giáo Đại thừa và xem đây là tôn giáo chính thức. Ở trung tâm của Indrapura, ông đã xây dựng một tu viện Ph ật giáo (vihara) để thờ bồ tát Lokesvara (Quan Thế Âm). Di tích này đã bị hủy hoại trong chiến tranh Việt Nam, chỉ còn lại một số hình ảnh và bản vẽ từ trước chiến tranh. Một số tượng đá từ tu viện cũng được gìn giữ tại các viện bảo tàng ở Việt Nam. Các học giả đã gọi phong cách ngh ệ thuật đi ển hình tại Indrapura là phong cách Đồng Dương. Phong cách đặc trưng bởi tính năng động và tính hiện th ực v ề m ặt dân tộc học khi mô tả người Chăm. Các tác phẩm còn lại của t ại Đ ồng D ương. Phong cách này có một số bức tượng dvarapala hay hộ pháp rất dữ tợn trước đây được đặt ở quanh tu viện. Thời kỳ Phật giáo thống trị, Chăm Pa kết thúc năm 925, lúc phong cách Đồng Dương đã bắt đầu nhường bước cho các phong cách tiếp theo có mối liên hệ với sự phục hồi của đạo thờ thần Siva ( 5: tr.72). 15 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  16. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Các vua của triều đại Indrapura đã xây dựng ở Mỹ Sơn một số đền tháp vào thế kỷ IX và X. Các đền tháp này ở Mỹ Sơn đã xác định một phong cách kiến trúc và nghệ thuật khác mà các học giả gọi là phong cách Mỹ Sơn A1, dùng để chỉ tất cả các di tích ở Mỹ Sơn điển hình cho phong cách này. Với sự chuyển đổi tôn giáo từ Phật giáo trở về Siva giáo vào khoảng thế kỷ X, trung tâm tôn giáo của người Chăm cũng chuyển từ Đồng 1 Dương trở về Mỹ Sơn .  Suy yếu. Chăm Pa đạt đến đỉnh cao của văn minh Chăm ở Indrapura nằm tại khu vực Đồng Dương và Mỹ Sơn ngày nay. Các yếu tố dẫn đến sự suy yếu của Chăm Pa ở các thế kỷ sau chính là ở vị trí lý t ưởng n ằm trên các tuy ến thương mại, dân số ít và thường xuyên có chiến tranh với các n ước láng giếng là Đại Việt ở phía Bắc và Khmer ở phía Tây và Nam. Lịch sử Bắc Chăm Pa (Indrapura và Vijaya) phát triển đồng th ời với vương quốc láng giềng là nền văn minh Angkor của người Khmer nằm ở phía bắc hồ lớn Tonle Sap trên phần đất mà ngày nay là Campuchia. Sau khi vương triều Chăm ở Indrapura được thiết lập năm 875 thì chỉ hai năm sau tức năm 877 tại Roluos, vua Indravarman I đã thiết lập đế quốc Khmer. Lịch sử của Chăm Pa và đế quốc Khmer cũng đều phát triển rực rỡ trong thế kỷ X đến thế kỷ XII, rồi đều dần suy y ếu và tan rã vào th ế k ỷ XV. Năm 1238, đế quốc Khmer mất miền đất phía tây xung quanh Sukhothai sau một cuộc nổi dậy của người Xiêm. Thành công của cuộc nổi dậy không chỉ mở ra kỷ nguyên độc lập của người Xiêm mà còn báo trước sự tan rã của Angkor năm 1431 sau khi bị người Xiêm từ vương quốc Ayutthaya phá hủy và rồi bị sát nhập vào Sukhothai năm 1376. Sự suy yếu của Chăm Pa cũng diễn ra đồng thời với Angkor, dưới sức ép từ Đại Việt, quốc gia nằm ở  Ngô Vǎn Doanh, Champa, tr.32; Ngô Vǎn Doanh, My Son Relics 16 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  17. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa miền Bắc Việt Nam ngày nay, và chấm hết khi kinh thành Vijaya (t ức Chà Bàn) bị chinh phục và phá hủy vào năm 1471. Sau chiến thắng vua Lê Thánh Tông đã sát nhập các đ ịa khu Amaravati và Vijaya (4: tr.243) và lập nên thừa tuyên Quảng Nam và duy trì vệ quân Thăng Hoa ở đây (7:tr.452). Tướng Chăm là Bô Trì Trì (tên Chăm: ?) chiếm vùng đất Panduranga (sách sử Việt gọi là Phan Lung) xưng làm vua c ủa người Chăm xin nộp cống xưng thần và vua Lê Thánh Tông phong Bô Trì Trì làm vương đất Chăm (sách Toàn thư gọi là Chiêm Thành tức là vùng đất Phan Rang, Thuận Hải ngày nay) (7: tr.450). Vua Lê Thánh Tông cũng phong vương cho tiểu vương xứ Kauthara (sách Toàn thư gọi là Hoa Anh tức là vùng đất tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa ngày nay) và nước Nam Bàn (sau này là hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá mà ngày nay là đất các t ỉnh Gia Lai, Kon Tum và Đăk Lăk tức miền đất Tây Nguyên) (7: tr. 450). Chính thất bại này đã dẫn đến việc người Chăm lần đầu tiên di cư với số lượng lớn sang Campuchia và Malacca .  Thời suy tàn (Sau năm 1471). Phần đất còn lại của vương quốc Chăm Pa lịch sử mà sách sử người Việt gọi là Chiêm Thành chỉ từ Phú Yên ngày nay trở v ề Nam (Kauthara và Panduranga) và từ năm 1653 Chăm Pa chỉ còn nửa đất phía nam c ủa đ ịa khu Panduranga (tức Phan Rang, Phan Rí và Phan Thiết ngày nay). Tuy nhiên, dưới sự bảo hộ của Đại Việt, vương quốc này vẫn giữ được độc lập dưới sự cai trị của các chúa Chăm. Năm 1611, chúa Nguyễn Hoàng đã cử một viên tướng người Chăm mà sử Việt gọi là Văn Phong đánh chiếm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hoa đ ể 1 lập ra phủ Phú Yên, sau đổi thành dinh Trấn Biên . Trong các năm 1627 đến 1651 là giai đoạn chúa Chăm là Po Rome xưng vương và lấy con gái của 2, 3. Nhóm Nhân văn Trẻ, Hỏi đáp Lịch sử Việt nam, tr. 188, tập 3, NXB Trẻ, 2007. ,  17 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  18. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa chúa Nguyễn Phúc Nguyên là Ngọc Hoa (có sách gọi là Ngọc Khoa). Đây cũng là giai đoạn mà quan hệ Việt – Chăm diễn ra tốt đẹp2. Nhưng từ năm 1653 trở đi, sau sự kiện chúa Chiêm là Bà Bật (còn gọi là Bà Tấm, Bà Thâm, Bà Thấm hay Bà Tranh; tên Chiêm:?) xâm l ấn Phú Yên. Chúa Nguyễn Phúc Tần cử cai cơ Hùng Lộc và tham mưu Minh Vũ đem quân vượt qua dãy núi Thạch Bi chiếm đất Chăm đến sát bờ trái sông Phan Rang ngày nay lập ra hai phủ là Thái Khang (nay là Ninh Hòa) và Diên Ninh (nay là Diên Khánh). Đây cũng là thời điểm Chăm Pa nộp cống xưng thần với các chúa Nguyễn3. Từ đó các chúa Chăm luôn quay lại chống đối với các chúa Nguyễn, mà sau này là nhà Nguy ễn do Nguy ễn Ánh d ựng lên. Nên luôn bị các Chúa và sau này là các Vua nhà Nguy ễn mang quân chinh phục. Sự kiện cuối cùng là vào năm 1832 người Chăm lại nổi dậy chống lại vua Minh Mạng nhân dịp có cuộc khởi nghĩa Lê Văn Khôi ở phía Nam 4 nhưng không thành công. . Chính quyền tự trị hạn chế của người Chăm chấm dứt tồn tại vào năm 1832, khi Hoàng đế Minh Mạng đổi Thuận Thành thành phủ Ninh Thuận và đặt quan lại cai trị trực tiếp (8: tr. 81). Lịch sử vương quốc Chăm Pa chính thức dừng lại ở đây. Lịch sử miền đất Tây Nguyên ngày nay sau khi tách kh ỏi lịch s ử Chăm Pa vào năm 1471 còn chưa được các học giả quan tâm nghiên cứu. Mối quan hệ lịch sử giữa Chăm Pa (trước thời Lê), Nam Bàn (th ời Lê) và hai nước Thủy Xá, Hóa Xá (thời Nguyễn) còn chưa được chứng minh. Tuy nhiên theo Cương mục (3: tr. 524). thì vua Lê Thánh Tông phong cho dòng dõi chúa Chăm Pa làm Nam Bàn quốc vương và đất đai Nam Bàn chính là đất phụ thuộc Chăm Pa xưa (trước thời Lê) và vào thời Nguy ễn đấy chính là đất của hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá (tức Tây Nguyên ngày nay). Sau khi Chăm Pa bị sát nhập hoàn toàn vào Việt Nam thì hai nước Th ủy Xá và Danny Wong Tze Ken, “Vietnam-Champa Relations and the Malay –Islam Regional Network in the 17th-19th Centuries”, trong tạp chí Kyoto . Review số tháng 3/2004. 18 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  19. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa Hỏa Xá tức miền đất Tây Nguyên ngày nay vẫn giữ được độc lập nhưng 1 trở thành phiên thuộc của nhà Nguyễn cho đến thời Pháp thuộc . 3. Văn hóa và nghệ thuật. Văn hóa Trung Quốc, Ấn Độ và Campuchia đều có ảnh hưởng đến văn hóa Chăm Pa. Ban đầu văn hóa Chăm Pa gắn với văn hóa và truy ền th ống tôn giáo Trung Quốc, nhưng từ thế kỷ IV vương quốc Phù Nam ở Campuchia và miền Nam Việt Nam ngày nay đã truy ền bá văn minh Ấn Độ vào xã hội Chăm. Tiếng Phạn trở thành ngôn ngữ học thuật, và Ấn giáo, đặc biệt là Siva giáo, trở thành Quốc giáo. Từ thế kỷ X, các th ương nhân Ả Rập đã mang tôn giáo và văn hóa đạo Hồi vào khu vực. Chăm Pa có vai trò trung chuyển quan trọng trên con đường hồ tiêu từ vịnh Pec-xich tới miền Nam Trung quốc và sau này là con đường thương mại trên biển của người Ả Rập, xuất phát từ bán đảo Đông Dương - nơi xuất khẩu trầm hương. Mặc dù giữa Chăm Pa và đế quốc Khmer luôn có chiến tranh, Hình 4: Tháp Pô Sa Nư ở Phan Thiết nhưng thương mại và văn hóa vẫn được giao lưu về cả hai phía. Hoàng gia của hai vương quốc cũng thường xuyên lấy lẫn nhau. Chăm Pa còn có quan hệ thương mại và văn hóa với nét với các đ ế qu ốc hùng m ạnh trên biển như Srivijaya và sau này với Majapahit trên bán đảo Mã Lai. Trong lĩnh vực văn hoá vật thể thì nghệ thuật Champa cổ và nghệ thuật Việt cổ có nhiều nét tương đồng. Nhìn chung thì ngh ệ thu ật Champa  Lần cuối cùng sách Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu đề cập đến việc hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá nộp cống cho nhà Nguyễn là năm 1869. . Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu, bản tiếng Việt NXB Nghiên cứu Sử Địa Việt nam 1972. 19 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
  20. TS.Thành Phần Lịch sử văn minh Chămpa có trước nghệ thuật Việt và đã đạt đỉnh cao ngay khi nghệ thuật Việt độc lập chưa ra đời. CHƯƠNG II. GIỚI THIỆU VỀ THÁP CHAMPA I. Tên gọi và Lịch sử Tháp Chăm. 1. Tên gọi. Tháp Chàm, hay còn gọi là tháp Champa, là một dạng công trình thuộc thể loại kiến trúc đền tháp Champa, thuộc kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng của dân tộc Chàm (còn gọi là dân tộc Chăm), sinh sống ở miền Nam Trung Bộ Việt Nam ngày nay. Có thể thấy vị trí phân bố các đền tháp là nh ững nơi từng là nơi ở của người Champa, xa hơn nữa còn có nh ững ngôi tháp có thể coi là tháp Champa trên đất nước Campuchia như tháp Damray Krap. Ngược lại, những yếu tố Java hay Khmer cũng được thấy trên các tháp Champa như ở Khương Mỹ, Hưng Thanh, Dương Long, hay có cả những ngôi tháp còn được người Champa gọi là "tháp Khmer" như tháp Champa Hoà Lai. Theo tiếng Chăm, các đền tháp Champa này được gọi là Kalan, nghĩa là "Lăng". Các Lăng này được các đời Vua Chăm xây dựng đ ể th ờ cúng các v ị Thần. Các vị Thần được thờ phụng có thể là các vị thần Ấn Độ giáo tiêu biểu như Siva (thần hủy diệt), Ganesha (phúc thần đầu người mình voi)... hoặc đấy còn có thể là các vị Phật. Điều này tùy thuộc vào lòng tin và kính mộ của mỗi vì vua ở các triều đại khác nhau. Ở thánh địa Mỹ Sơn hiện nay phần lớn là công trình kiến trúc tôn giáo thờ các vị thần thuộc Ấn Độ giáo và Bà La Môn giáo. Nhưng ở thánh địa Đồng Dương (thuộc địa phận huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) đây là kinh đô Phật giáo lớn nhất của Champa. 20 Nguyễn Thị Kim Ánh MSSV: 0664006
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
5=>2