Loại hình tác giả nhà Nho hành đạo trong văn học trung đại Việt Nam: Nghiên cứu trường hợp Ngô Thì Nhậm

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 26 (51) - Thaùng 03/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Loại hình tác giả nhà Nho hành đạo trong văn học<br /> trung đại Việt Nam: Nghiên cứu trường hợp Ngô Thì Nhậm<br /> Confucian intellectual in Vietnamese middle-age literature:<br /> The case of Ngo Thi Nham<br /> <br /> PGS.TS. Lê Văn Tấn<br /> Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam<br /> <br /> Le Van Tan, Assoc.Prof.,Ph.D.<br /> Graduate Academy of Social Sciences, Vietnam Academy of Social Sciences<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Ngô Thì Nhậm (1746-1803), tự Hy Doãn, hiệu là Đạt Hiên, người làng Tả Thanh Oai, nay thuộc huyện<br /> Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Ông đỗ Giải nguyên năm 1768, rồi tiến sĩ Tam giáp năm 1775, làm quan<br /> trải các triều Lê - Trịnh và Tây Sơn. Với quan niệm hành tàng linh hoạt, Ngô Thì Nhậm đã theo đuổi và<br /> kiên trì con đường hành đạo của kẻ sĩ trong thời loạn. Với gần 600 bài thơ còn để lại, ông xứng đáng là<br /> mẫu hình nhà nho hành đạo tiêu biểu, một tác giả văn học lớn giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII nói riêng,<br /> của văn học trung đại Việt Nam nói chung.<br /> Từ khóa: Ngô Thì Nhậm, loại hình tác giả, tác giả nhà nho, nhà nho hành đạo, văn học trung đại.<br /> Abstract<br /> Ngo Thi Nham (1746-1803), also called Hy Doan and Dat Hien, was born in Ta Thanh Oai, Thanh Tri,<br /> Hanoi. He graduated with the highest score in1768, became a PhD in 1775, then worked as a<br /> government official under the Le -Trinh and Tay Son regime. With a flexible lifestyle, Ngo Thi Nham<br /> had patiently pursued Confucianism during the wartime. With more than 600 poems, he set an example<br /> of a great author of the later half of the 18th century, as well as of Vietnamese middle-aged literature.<br /> Keywords: Ngo Thi Nham, author type, confucian scholar author, confucian scholar on duty Medieval<br /> literature.<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề kỳ cương vị hay hoàn cảnh nào, ông đều<br /> Nhắc đến Ngô Thì Nhậm là chúng ta luôn kiên trì lí tưởng phục vụ dân, phục vụ<br /> nhắc tới một tác giả văn học lớn của văn nước của một người trí thức chân chính. Ở<br /> học trung đại Việt Nam ở vào giai đoạn lĩnh vực thơ văn, Ngô Thì Nhậm cũng để<br /> nửa cuối thế kỷ XVIII. Với một quan niệm lại một khối lượng sáng tác đồ sộ với nội<br /> hành tàng linh hoạt, con đường hành đạo dung phong phú, cô đọng, giàu giá trị, chân<br /> của ông nhìn chung khá hiển đạt với những thực và gần gũi với người đọc.<br /> đóng góp to lớn trên phương diện chính trị 2. Con đường hành đạo của kẻ sĩ<br /> và quân sự cho triều Lê - Trịnh, đặc biệt là trong thời loạn<br /> Tây Sơn. Suốt cuộc đời của mình, dù ở bất Với bất kỳ trí thức trung đại nào tiếp<br /> <br /> 14<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> thu sở học của Nho giáo thì điều mong ước của chúa Trịnh, Ngô Thì Nhậm đã tận tâm<br /> lớn nhất là những lý thuyết họ tiếp thu tận lực, lao tâm khổ tứ để có thể làm tốt<br /> được có thể mang thực hành. Bởi chính khi bổn phận của mình, cũng là tinh thần tự<br /> đó thì tài năng, tâm huyết của họ với triều nhiệm của nhà nho. Ông luôn quan tâm<br /> chính, xã tắc mới có cơ hội bộc lộ. Nhưng chăm lo đời sống của người dân, không<br /> có một thực tế là không phải bao giờ sự lựa ngần ngại bị chúa thất sủng trình báo thẳng<br /> chọn của nhà nho cũng tương thích với sự thắn những điều tai nghe mắt thấy về tình<br /> lựa chọn của lịch sử, dù chỉ là ở vào một cảnh của nhân dân hay những tệ nạn trong<br /> tình huống nhất định nào đó. Có người giới cầm quyền đương thời. Trong bài<br /> thuận lợi, có người không thuận lợi và “Điều trần Hải Dương xứ tình tệ khải”<br /> cũng có người mà dường như một nẻo (…), ông từng viết: “Ruộng đất ở vùng<br /> đường đi của mình đã mãi mãi chỉ còn là Đông nam thuộc vào loại tốt nhất trong<br /> mơ ước. Chúng tôi cho rằng khi nhìn nhận nước, sông ngòi vây như dải mũ, đai lưng,<br /> các nho sĩ và những đóng góp của họ đối đồng lầy mầu mỡ, dù hạn hán, lụt lội, cũng<br /> với lịch sử cần phải được nhìn nhận trên không phải lo ngại... Nay đồng ruộng<br /> nhiều chiều cạnh khác nhau mới có thể hoang vu, bỏ mặc không nhìn đến mà<br /> dựng lại được một cách trung thực nhất, những nhân viên cai quản lại căn cứ vào sổ<br /> khách quan nhất ở mỗi người. cũ để thu thuế, người làm ruộng phải mượn<br /> Với trường hợp Ngô Thì Nhậm, như nghề mọn khác để lấy thóc nộp tô. Cái ẩn<br /> chúng ta biết, tài năng, học vấn và tâm tình đau khổ của dân chính là ở chỗ đó.<br /> huyết của ông đối với các triều đại được Tích lũy dần lâu đến chỗ không cung ứng<br /> hình thành, một mặt từ truyền thống gia nổi nữa. Do đó, dân chúng nghèo kiết, tan<br /> đình; mặt khác là tư tưởng trung quân ái tác cư ngụ ở các vùng lân cận, những kẻ<br /> quốc của Nho giáo. Nhưng hẳn có lẽ điều ngoan ngạnh xảo trá thì tìm đủ mọi cách để<br /> tạo nên một gương mặt riêng mang tên Ngô được miễn trừ. Hiện tình ngày nay ở bản<br /> Thì Nhậm chính là ý chí và những trải hạt, số mới phiêu bạt có tới 53 xã, số người<br /> nghiệm của chính cá nhân ông qua các vua được miễn trừ không chính đáng tới 30 xã.<br /> chúa đương thời. Vốn thông minh, học giỏi, Phụng xét trước năm Canh Thìn, hạng<br /> ông đã thi đỗ giải nguyên vào năm 1768, rồi chính đinh phải chịu phu dịch có tới hơn<br /> tiến sĩ năm 1775. Sau khi thi đỗ, ông được 13.500 suất, mà nay đăng tên vào sổ đinh<br /> bổ làm quan ở bộ Hộ dưới triều Lê - Trịnh chỉ có hơn 9.800 suất. Tình trạng hao mòn<br /> và nhanh chóng chiếm được cảm tình của đó qua năm này tháng khác, không biết<br /> chúa Trịnh. Chúa Trịnh Sâm từng ví ông duyên do tại đâu mà đến nỗi thế?”1. Trong<br /> như con tuấn mã với sức chạy ngàn dặm. thời gian làm Đốc đồng Thái Nguyên, Ngô<br /> Năm 1778, ông được cử làm Đốc đồng Thì Nhậm còn cùng cha là Ngô Thì Sĩ, lúc<br /> Kinh Bắc và Thái Nguyên, rồi kinh qua các đó đang làm Đốc trấn Lạng Sơn phối hợp<br /> vị trí như Đông các Hiệu thư, Hàn lâm viện với Trấn thủ Tuân Vãng hầu đánh dẹp loạn<br /> Hiệu thảo, Hữu thị lang Bộ Công. Tại thời tại vùng Vũ Nhai và năm đó cũng là năm<br /> điểm này, ông đã bắt đầu nổi tiếng về tài ông soạn xong tập “Công vụ thành thư”.<br /> năng kinh sử và thơ văn trong đám sĩ phu Năm 1779, Ngô Thì Nhậm được thăng<br /> Bắc Hà lúc bấy giờ. chức Đông các hiệu thư, phụng mệnh hiệp<br /> Trong thời kỳ làm quan dưới trướng đồng với Trấn thủ Tuyên, Thái đánh dẹp<br /> <br /> 15<br /> LOẠI HÌNH TÁC GIẢ NHÀ NHO HÀNH ĐẠO TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VI T NAM:…<br /> <br /> <br /> cuộc nổi dậy của Hoàng Văn Đồng ở biên giới vào nội địa nước ta với dã tâm<br /> Tuyên Quang. Ít lâu sau ông lại được sai đi xâm lược, Ngô Thì Nhậm đã cùng với<br /> kinh lược ở mỏ bạc Tống Tinh. Năm 1780 tướng được cử của Tây Sơn là Ngô Văn Sở<br /> trở về triều, dâng sớ về phương sách thu bàn tính kế lui giặc. Cống hiến quan trọng<br /> thuế ở xưởng bạc, được chúa Trịnh rất nhất tại thời điểm này của Ngô Thì Nhậm<br /> khen ngợi, ban thưởng hậu. Tiếc là vào chính là “nước cờ Tam Điệp” giúp Quang<br /> cuối năm đó xảy ra vụ án tranh đoạt ngôi Trung hành quân thần tốc ra Thăng Long<br /> chúa, Ngô Thì Nhậm bị liên can và đến và lập nên chiến thắng lẫy lừng mùa xuân<br /> năm 1782 thì xảy ra binh biến. Những năm 1789 khiến cho quân xâm lược khiếp<br /> người ít nhiều có liên quan đến vụ án năm sợ. Ba năm sau (1792), Ngô Thì Nhậm<br /> Canh tý hoặc bị giết, hoặc bị bắt giam, tịch được kiêm chức Quốc sử thự Tổng tài và<br /> thu gia sản. Ngô Thì Nhậm đã buộc phải vào năm 1793 ông được cử làm Chánh sứ<br /> lánh nạn về quê của người vợ cả ở am Lệ phái đoàn của triều Tây Sơn sang nhà<br /> Trạch, xã Đội Trạch, trấn Sơn Nam (nay Thanh báo tang vua Quang Trung (mất<br /> thuộc huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình) năm 1792) và cầu phong cho vua mới là<br /> Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần hai Quang Toản. Sau khi đi sứ bình an trở về,<br /> đã xuống lệnh “cầu hiền” để phục vụ cho Ngô Thì Nhậm đã mau chóng vô nam để<br /> công cuộc xây dựng đất nước. Ngô Thì giúp vua Quang Toản. Nhưng thời thế đã<br /> Nhậm và một số thân sĩ Bắc Hà khác như vần xoay, sứ mạng lịch sử hướng sang một<br /> Phan Huy Ích, Bùi Dương Lịch, Ninh Tốn, biên độ khác, nội bộ triều đình chia rẽ sâu<br /> Nguyễn Thế Lịch, Nguyễn Bá Lan, Đoàn sắc, rồi khủng hoảng… Triều Nguyễn lên<br /> Nguyễn Tuấn, Vũ Huy Tấn, Nguyễn Huy thay, Ngô Thì Nhậm cùng với một số sĩ<br /> Lượng… đã lần lượt ra làm quan và đắc lộ quan của Tây Sơn bị mang ra xử phạt đánh<br /> với Tây Sơn. bằng roi ở Văn Miếu. Sau trận đòn này, về<br /> Ra làm quan cho Tây Sơn là Ngô Thì nhà, Ngô Thì Nhậm, phần vì thể trạng thì ít<br /> Nhậm đã vượt qua được quan niệm trung mà phần vì uất thì nhiều mà chết. Ông đã<br /> quân có phần cổ hủ của nhiều nhà nho vĩnh viễn dừng lại ở tuổi 57.<br /> trước đây cũng như đương thời. Thời gian Như thế, có thể thấy, đặt ra và kiên trì<br /> làm quan cho triều Tây Sơn, có thể nói con đường hành đạo của một kẻ sĩ trong<br /> Ngô Thì Nhậm như được chắp thêm đôi thời loạn, dù ở vào tình huống nào, Ngô Thì<br /> cánh. Bao tâm huyết với triều chính, với Nhậm đã cố gắng không mệt mỏi, luôn bền<br /> nhân dân của ông đã lại được tiếp tục và ở chí và nhiệt thành với sự lựa chọn của mình.<br /> một tầm cao mới. Trong thời gian làm quan Sự minh triết của một nho sĩ lúc nào cũng<br /> cho Tây Sơn, Ngô Thì Nhậm được vua canh cánh nỗi lo cho triều chính, nhân dân<br /> Quang Trung đặc biệt tin dùng. Ban đầu khiến từng cử chỉ, hành động của ông luôn<br /> ông được giao giữ chức Hữu thị lang bộ hướng về cuộc đời ở vào những tháng năm<br /> Công, tước Tình Phái hầu, cùng với Võ oanh liệt nhất của lịch sử dân tộc. Những<br /> Văn Ước coi tất cả các quan văn võ của đóng góp của ông trên nhiều phương diện<br /> nhà Lê. Sau đó, vào tháng 10 năm 1788, với triều Lê - Trịnh và Tây Sơn là rất lớn và<br /> Tổng đốc Lưỡng Quảng (Quảng Đông, cần phải có những công trình chuyên biệt.<br /> Quảng Tây) là Tôn Sĩ Nghị đem 29 vạn 3. Những vần thơ ngôn chí<br /> quân cùng hàng chục vạn phu dịch tiến qua Ngô Thì Nhậm có để lại khoảng gần<br /> <br /> 16<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> 600 bài thơ. Trong số đó có một bộ phận Xin đem đám mưa ngọt để tưới nhuần<br /> không nhỏ là những vần thơ ngôn chí, thơ cho dân miền núi.<br /> để nói chí. Đó là chí của một nho sĩ hành (Qua đò sông Nguyệt Đức, tr.86)<br /> đạo mẫu mực mà tấm lòng luôn hướng tới Trong thời gian làm quan cho triều Lê<br /> xã tắc, nhân dân. Cái chí mà tác giả đã hấp - Trịnh, Ngô Thì Nhậm đã gắng hết sức lực<br /> thu được từ tư tưởng Nho gia, của người của mình để phò tá chúa. Ông sẵn sàng<br /> cha mình - danh sĩ Ngô Thì Sĩ cũng như từ nhận bất cứ nhiệm vụ nào khi được giao<br /> thực tế trải nghiệm của bản thân. Khi được phó. Tình cảm đối với chúa Trịnh được<br /> tin cha mình nhậm chức Trấn thủ Lạng Sơn, ông thể hiện chân thành, kể cả khi bị án<br /> ông đã viết thơ mừng. Lời thơ thể hiện niềm oan năm Canh Tý (1780). Ttác giả đã ca<br /> hân hoan, vui sướng, chen lẫn tự hào: ngợi đức chí hiếu của Trịnh Sâm sánh<br /> Ngũ sắc tường vân giáp đạo kỳ, ngang tựa Ngu Thuấn. Và sau khi Trịnh<br /> Sủng quang thử nhật bách ban kỳ. Sâm mất, nơi góc bể chân trời, nhà thơ<br /> Nhất gia binh tượng liên tam trấn, càng thấu hơn cái đức sáng của chúa. Tự ví<br /> Vạn lý phong cương khống nhị thùy. mình như kẻ cô thần, ông cúi đầu vái vọng<br /> Xuất cách thù ân chân ngộ chúa, Tiên thánh vương bằng một tình cảm rất<br /> Bồi hoan thắng hội toại vi nhi. mực cảm động, tha thiết:<br /> Vũ ban nguyện hiến Nam Sơn thọ, Cương thường lễ nhạc thực trung thiên,<br /> Trú cẩm đường tiền khách thái mi. Di úy khiêm cung thập lục niên.<br /> (Hạ tôn thiều phó hùng trấn) Văn trị võ công quang Nghị, Triết,<br /> Năm sắc mây lành cờ xí rợp đường, Thần mô thánh đức lý Hy, Hiên.<br /> Ngày quang vinh này trăm vẻ kỳ lạ. Vân thâm Ngũ Nhạc dư anh vũ,<br /> Một nhà chỉ huy binh tượng liền ba trấn, Trú vĩnh Tam Qui lão đỗ quyên.<br /> Muôn dặm trông coi bờ cõi hai biên thùy. Hải giác cô thần khuê bái kiến,<br /> Đặc biệt ban ơn, thật là gặp chúa, Kiều Sơn vạn lý vọng hương diên.<br /> Hầu vui dịp hiếm, thỏa lòng làm con. (Cung vãn tiên thánh vương)<br /> Mùa ban y, xin dâng lời chúc thọ Nam Sơn, Cương thường, lễ nhạc dựng giữa trời,<br /> Trước “nhà Trú cẩm”, chúc mừng cha già. “Kính sợ” “khiêm cung” mười sáu<br /> (Mừng cha đi Trấn thủ Lạng Sơn)2 năm.<br /> Ông luôn xác định, tâm niệm về vai trò Văn trị, võ công, làm rực sáng Nghị<br /> tự nhiệm của nhà nho trước cuộc đời. Bắt gặp vương, Triết vương,<br /> trong thơ Ngô Thì Nhậm hình tượng một con Thần mô, thánh liệt, đáng sánh ngang<br /> người luôn luôn sẵn sang xả thân vì nghĩa cả, Phục Hy, Hiên Viên.<br /> không quản ngại khó khăn gian khổ: Cung Ngũ Nhạc mây vẩn, còn lại chim<br /> … Địch khái bất hiềm dương liễu vãng, anh vũ,<br /> Chiêu an chỉ tác thử miêu tuần. Đất Tam Qui ngày dài, kêu rạc con đỗ<br /> … Tuyên bố giáo thanh thần tử chức, quyên.<br /> Nguyện tương cam vũ nhuận sơn dân. Góc bể chân trời, kẻ cô thần xa vời<br /> (Độ Nguyệt Đức giang) dâng lạy,<br /> Đi đánh giặc không ngại li biệt lâu, Bái vọng về chiếu thơm nơi Kiều Sơn<br /> Việc chiêu an chỉ cốt đi tuần tra. muôn dặm.<br /> …Tuyên bố giáo hóa, là chức phận tôi con, (Kính viếng tiên thánh vương, tr.100)<br /> <br /> 17<br /> LOẠI HÌNH TÁC GIẢ NHÀ NHO HÀNH ĐẠO TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VI T NAM:…<br /> <br /> <br /> Trong thời gian lánh nạn ở quê vợ ở xã cho người em là Học Tốn, ông chú ruột<br /> Đội Trạch, trấn Sơn Nam (nay thuộc huyện hay ông họ Trần ở Vân Canh, tặng quan<br /> Vũ Thư, tỉnh Thái Bình), ông luôn bền gan trung thư Trần Văn Kỷ… và nhiều bài thơ<br /> mẫn chí, tình cảm, niềm tin luôn hướng tới khác được viết khi Ngô Thì Nhậm đi sứ trở<br /> ngày mai sẽ tươi sáng, cái ngày mà đấng về từ Yên Kinh đến Phú Xuân tiếp tục cho<br /> quân vương sẽ xuất hiện và ông sẽ lại được thấy tình cảm cũng như sự ngưỡng mộ tin<br /> đem tài năng của mình phục vụ triều chính, tưởng vào vận hội mới của đất nước:<br /> phục vụ nhân dân. Lời thơ viết ra như để Phong ư xuân lệnh, nhật ư đông,<br /> ông tự động viên, khích lệ mình cần phải Hàm cảm thường tồn chí ái trung.<br /> cố gắng: Tuân lật uy nghi, Kỳ thượng trúc,<br /> Học vấn vô tha tại miễn chiên, Kiên cương khí vũ, tuế hàn tùng.<br /> Nhất tu đương bách, thập đường thiên. Thùy thân, hợp đáng lai nguyên lão,<br /> Lăng vân Thái, Họa ưng gia quĩ, Miễn trụ, chân như ức lệnh công.<br /> Truy nhật hoa, lưu khoái chước tiên… Giáng khuyết vân cao, thiều hộ nhĩ,<br /> (Thư đề “Miễn trai”) Liễu doanh y ước thái thanh chung.<br /> Học hỏi không gì khác hơn là cố gắng, (Tặng trung thư Kỷ Thiện Hầu)<br /> Một “cần” bằng trăm, mười “cần” Như gió mùa xuân, như mặt trời mùa<br /> bằng nghìn. đông,<br /> Núi Thái, núi Họa cao ngất trời, nên Thông cảm nhau, còn mãi lòng thân ái.<br /> thêm sọt nữa, Uy nghi nghiêm chỉnh như cây trúc<br /> Ngựa hoa, ngựa lưu đuổi kịp mặt trời sông Kỳ,<br /> cũng phải gia roi… Lòng dạ vững vàng như cây tùng mùa<br /> (Viết đề “Miễn trai”, tr.123) lạnh.<br /> Với tư tưởng đó nên khi được tham gia Rủ đai, cần phải có bậc nguyên lão,<br /> triều chính và được trọng dụng, Ngô Thì Cất mũ, luôn luôn nhớ đến tôn ông.<br /> Nhậm như được lột xác. Ông đã viết nhiều Gần gũi nhạc Quân thiều dưới bóng<br /> bài thơ ngợi ca Quang Trung Nguyễn Huệ, mây cao trên cửa khuyết,<br /> ngợi ca triều đại Tây Sơn. Lời thơ được Văng vẳng chuông Thái thanh đưa đến<br /> viết ra đầy phấn kích với niềm tin, sự lạc quân doanh.<br /> quan của ông về một thời đại mới sẽ được (Tặng quant rung thư là<br /> mở ra: Kỷ Thiện Hầu, tr.179)<br /> Vạn đội du long ủng Ngọc Hoàng, Và thế là trên đường vào Nam để<br /> Uy gia hải nội cộng phi dương. nhậm chức, lòng ông bỗng trở nên phơi<br /> Tảo không tích vụ khai thu sắc, phới. Cảnh quan một dải đất nước thu vào<br /> Y cựu trung thiên kiến Thái dương... tầm mắt thi nhân, châu tuần về với người<br /> (Đại phong) anh hùng áo vải:<br /> Muôn đội rồng lượn, ủng hộ Ngọc Hoàng, Sơ độ nam du đáo Nghệ An,<br /> Cùng bay bổng ra oai trong thiên hạ. Phong quan nhất mộng nhất kỳ quan.<br /> Quét quang mây mù, mở ra màu thu, Sa đê vạn lý triều tông hải,<br /> Thấy vầng Thái dương giữa trời như cũ… Thạch bảo thiên trùng quải hán san.<br /> (Gió to, tr.107) Địa hữu công hầu sa thủy tú,<br /> Một loạt bài thơ được ông viết để gửi Thiên sinh hào kiệt đẩu tinh hoàn.<br /> <br /> 18<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> Mai trình ký thủ danh hương ấp, Cờ bay phấp phới chạm vào cành liễu.<br /> Lịch lịch sư mô tại giản biên. Năm canh tiếng loan nghi luôn vào<br /> (Nghệ An đạo trung) giấc mộng,<br /> Lần đầu đi miền Nam đến Nghệ An, Phảng phất như đang ở cửa khuyết<br /> Mỗi cảnh vật là một mộng, một kỳ quan. phương Nam nghe nhạc Quân Thiều.<br /> Đê cát muôn dặm chầu về biển cả, (Đi đêm, tr.339)<br /> Lũy đá ngàn trùng, vút tận sông Ngân. Trở lên có thể thấy, dù ở vào tình<br /> Đất có công hầu, cảnh non sông thanh tú, huống nào, phục vụ triều đại nào thì bản<br /> Trời sinh hào kiệt, sao đẩu tinh vòng quanh. thân Ngô Thì Nhậm đều luôn nhiệt thành<br /> Đường mai ghi nhớ những thôn làng cống hiến, phục vụ, một lòng vì đất nước,<br /> nổi tiếng, vì nhân dân. Qua những vần thơ của ông,<br /> Rành rành các bậ anh hùng ghi trong chúng ta có thể thấy được cái hùng tâm<br /> sử sách. tráng chí hết sức lớn lao của một kẻ sĩ hành<br /> (Trên đường Nghệ An, tr.149) đạo tiêu biểu trong thời loạn. Thơ ngôn chí<br /> Niềm lạc quan vào một triều đại mới sẽ của ông xứng đáng là một kiểu mẫu cho<br /> mang lại cảnh thái bình cho đất nước, no các nhà nho đương thời và sau ông học tập,<br /> ấm cho nhân dân như vậy ở Ngô Thì Nhậm noi gương.<br /> sẽ khiến cho chúng ta càng thêm hiểu vì sao 4. Vẻ đẹp thơ đi sứ<br /> sự ra đi đột ngột của Quang Trung khiến Ngô Thì Nhậm nhận nhiệm vụ công<br /> cho ông buồn đau khôn tả. Tác giả đã viết cán sang nhà Thanh trong một bối cảnh đặc<br /> những vần thơ thể hiện nỗi trống vắng biệt. Với danh chánh sứ đi báo tang và cầu<br /> không gì bù đắp nổi trong lòng mình. Viễn phong cho vua mới, ông đã lên dường vào<br /> cảnh huy hoàng của thời vua sáng tôi hiền ngày 20 tháng 2 năm Quý sửu 1793 từ<br /> hình như cứ mờ dần, nhòa dần trong ông Thăng Long và ngày 08 tháng 5 ông đến<br /> khi hình ảnh của đức cao lúc tỏ lúc nhòa: Yên Kinh. Ngày 20 tháng 5 ông trở về và<br /> Cửu tiêu tuyên chỉ thôi triều sứ, tháng 9 cùng năm đó thì Ngô Thì Nhậm tới<br /> Mã sậu xa trì chỉ Đẩu tiêu. kinh đô. Trong chuyến đi sứ đầy vất vả<br /> Thiên thự tinh thần khai huyến lạn, này, tác giả đã hoàn thành xuất sắc nhiệm<br /> Địa din ham lĩnh thất thiều nghiêu. vụ, chứng kiến được uy phong của vua<br /> Hoàng hoàng minh chúc truyền mai dịch, Quang Trung và cũng qua đó thể hiện được<br /> Bái bái hành tinh phất liễu điều. tấm lòng tận trung của ông đối với tổ quốc.<br /> Ngũ dạ loan thanh tần nhập mộng, “Trên đường đi, phàm những chỗ hiểm dị<br /> Y hi Nam khuyết bạng Quân Thiều. của sông núi, nơi dừng lại, nơi ra đi ở các<br /> (Dạ hành) dịch quán, những di tích của người xưa,<br /> Cửu trùng xuống chiếu giục giã sứ giả những cảnh trước mắt của người nay, nhất<br /> vào chầu, nhất đều vẽ lại…”3. Thơ đi sứ của ông còn<br /> Ngựa ruổi xe bon nhắm hướng chuôi lại bao gồm những sáng tác giàu giá trị trên<br /> sao Đẩu. cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật.<br /> Trời sáng các vì sao chói lọi, Trước hết, khi đặt chân lên tới vùng<br /> Đất bằng phẳng, hết núi non nhấp nhô. biên ải, tác giả đã phòng tầm mắt ra xa để<br /> Đuốc sáng huy hoàng truyền khắp ngắm cảnh núi non của tổ quốc mình, lòng<br /> trạm mai, tự hào về một dải non sông gấm vóc, về<br /> <br /> 19<br /> LOẠI HÌNH TÁC GIẢ NHÀ NHO HÀNH ĐẠO TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VI T NAM:…<br /> <br /> <br /> sức mạnh oai hùng cũng như những chiến Địa đạo ẩn cơ phi ngẫu nhĩ,<br /> công của cha ông thuở trước: Thiên công thâm ý khởi đồ tai.<br /> … Thần kiếm thượng lưu Minh tướng Bảo thư “phận định” nhàn khan thục,<br /> thạch, Hựu bả đồ kinh nhất triển khai.<br /> Quỉ môn không tỏa Hán từ yên. (Ninh Minh giang ký kiến)<br /> Tự tòng Nam Bắc khai quan hậu, Không đợi đến nũi Phân Mao mới nhìn<br /> Chỉ điểm tinh biền chí tự Yên. ra cành mai Dữu Lĩnh,<br /> (Lạng Sơn đạo trung, kỳ nhất) Giới hạn Nam Bắc đã tự xếp đặt.<br /> … Gươm thần còn lưu vết trên hòn đá Nghìn ngọn núi chầu về đông nam, từ<br /> tướng Minh, Kiềm Châu,<br /> Khói ải Quỷ khóa đền thờ tướng Hán. Vân Nam kéo xuống,<br /> Sau khi phương Nam phương Bắc mở Một dòng nước chảy qua tây bắc, từ<br /> thông cửa ải, An Bác, Thoát Lãng đổ về.<br /> Người dẫn đường cho sứ từ Yên Kinh Mạch đất huyền vi chẳng phải ngẫu<br /> đến. nhiên,<br /> (Dọc đường Lạng Sơn, bài 1, tr.285) Ý trời âu thẳm nào phải bâng quơ.<br /> Chỗ khác ông viết: Sách trời vạch rõ cương giới, ngày<br /> … Đạo lộ kiến tòng thanh thảo xuất, thường đã xem kỹ,<br /> Điền trù văn tự lục vân khai. Nay lại mở bản đồ xem một lần nữa.<br /> Kỳ quan tối thị trường thiên sắc, (Ghi lại những điều trông thấy ở sông<br /> Trung cực kinh tinh huyến Đẩu Thai… Ninh Minh, tr.297)<br /> (Lạng Sơn đạo trung, kỳ nhị) Ông làm khá nhiều bài vịnh các nhân<br /> … Đường đi như xuất hiện từ đám cỏ vật lịch sử của Trung Hoa như Gia Cát<br /> xanh, Lượng, Giả Nghị, Văn Thiên Tường, Tô<br /> Ruộng nương như khai khẩn từ trên Đông Pha… để bày tỏ sự tôn kính với<br /> mây biếc. những bậc tiên hiền xưa nổi danh về tài chí<br /> Rất đỗi kỳ quan là màu trời một dải, cùng những đóng góp cho triều chính mà<br /> Trong chòm kinh tinh ở ngôi trung họ phò tá. Ẩn sau lời thơ, lẽ chăng còn<br /> cực, rực rỡ sao Đẩu sao Thai. chính là nỗi lòng của thi nhân luôn hướng<br /> (Dọc đường Lạng Sơn, bài 2, tr.285) về quê nhà:<br /> Nhìn dòng sông Ninh Minh, dòng sông Nhân long hóa khứ hiện thần long,<br /> phát nguồn từ châu Thượng Tư thuộc dãy Tiễu thạch lâm lưu miện Hán Trung.<br /> Thập vạn đại sơn Quảng Tây, chảy qua Bắc hướng, trầm cơ khu nhạn trận,<br /> châu Ninh Minh, rồi đổ vào sông Tả Giang Đông thôn, dương mộ dịch đồn phong.<br /> chỗ gần Bằng Tường, Ngô Thì Nhậm tức Đỉnh phân vô lực tranh thương hiệu,<br /> cảnh mà ghi lại bài thơ thể hiện ý thức về Miếu tự hàn tâm ý bích không.<br /> cương giới địa vực giữa hai quốc gia hết Tùng bách y hỉ khuynh cái nhật,<br /> sức rõ rệt: Hành Dương thu thủy chiếu cô trung.<br /> Bất đãi Phân Mao nhận Lĩnh Mai, (Gia Cát Vũ Hầu miếu)<br /> Sóc nam giới hạn tự an bài. “Rồng người” hóa rồi thì “rồng thần”<br /> Thiên sơn bính củng Vân, Kiềm giáng, hiện ra,<br /> Nhất thủy càn lưu Bác, Lãng lai. Núi đá cao ngất bên dòng sông, nhìn<br /> <br /> 20<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> vào Hán Trung. Đi qua huyện Lai Tân thuộc phủ Liễu<br /> Hướng Bắc Ngụy, mưu sâu bày nhạn Châu, tỉnh Quảng Tây, một huyện lỵ nằm<br /> trận, ngay bờ bắc của sông Kiếm, thuận tiện<br /> Nuốt Đông Ngô, nổi giận thổi đồn phong. giao thương, nhìn cảnh sinh hoạt tấp nập<br /> Thế chia chân vạc không đủ sức tranh của người dân, tác giả đã ghi lại:<br /> với trời xanh, Ngũ quận thông tân nhất thủy hoành,<br /> Lòng nào còn muốn đền cao vòi vọi Sa nga bách trĩ bạng giang thành.<br /> nơi vòm biếc. Thổ đa tích thạch phù long tích,<br /> Cây tùng cây bách như phảng phất Dân bán Dao, Choang loạn điểu thanh...<br /> những ngày nghiêng lọng, (Lai Tân ký kiến)<br /> Dòng nước thu ở Hành Dương soi Bến thông năm quận, một dòng sông<br /> sáng lòng cô trung. chảy ngang,<br /> (Miếu Gia Cát Vũ Hầu, tr.410) Thành trăm trĩ cao ngất bên bờ sông.<br /> Với cái nhìn rạch ròi giữa quan điểm Đất nhiều đá sỏi nổi lên như xương<br /> và hành xử của chính quyền trung ương với sống con rồng,<br /> cách nhìn, cách nghĩ của quan phủ huyện Dân một nửa là người Dao, một nửa là<br /> và đặc biệt là thái độ của người dân Trung người Choang,<br /> Hoa đối với quan hệ bang giao giữa hai đất tiếng ríu rít như chim...<br /> nước, tác giả đã ghi lại chân thực và thể (Ghi điều trông thấy ở Lai Tân)<br /> hiện tình cảm thực của mình khi chứng Mỗi miền đất, vùng quê, mỗi danh lam<br /> kiến cảnh thanh bình của xứ người. Quan thắng cảnh của xứ người đều trên đường sứ<br /> nhàn rỗi, thư thái; người dân có cuộc sống lý đều được Ngô Thì Nhậm vẻ lên rất mực<br /> no ấm: đẹp đẽ. Một số dòng sông hay ngọn núi nổi<br /> Nam Ninh tục hiệu “Tiểu Nam Kinh”, tiếng đã từng đi vào thơ ca cổ điển Trung<br /> Nhân vật phồn hoa mãn thị thành. Hoa đã được ông nhắc tới như sông Ly<br /> Giáp đạo ốc lư trù chướng nhật, Giang đoạn chảy qua Quế Lâm, Quảng<br /> Lâm lưu đài tạ chúc thùy tinh. Tây; sông Tương chi lưu của Trường<br /> … Giang chảy qua tỉnh Hồ Nam đoạn chảy<br /> Trị thế quan tào vô biệt sự, qua huyện Tương Âm; sông Trường Giang<br /> Kỷ phô khổng tước, hạm điều oanh. đoạn qua huyện Nhạc Dương... Đây là vẻ<br /> (Nam Ninh ký kiến) đẹp của dòng Ly Giang vào mùa thu:<br /> Nam Ninh tục gọi là “Tiểu Nam Kin”, Nhất sơn nhất thủy điệt phùng nghênh,<br /> Nhân vật phồn hoa đầy cả thị thành. Thủy sắc sơn quang nhất dạng thanh.<br /> Nhà cửa bên đường, màn che mặt trời, Đạm đãng khinh yên thu bát nguyệt,<br /> Đài tạ bên sông, đèn như sao sa. Tiêu tao hàm lộ dạ tam canh...<br /> … (Ly Giang thu phiếm)<br /> Đời thịnh trị nơi công đường không có Một núi một sông lần lượt đón chào,<br /> việc, Vẻ núi, sắc nước trong sáng như nhau.<br /> Chim công múa trên ghế, chim oanh Mây khói nhẹ nhàng, trời thu tháng tám,<br /> hót ngoài hiên. Sương móc lạnh lẽo, nửa đêm canh ba...<br /> (Ghi điều trông thấy ở Nam Ninh, (Mùa thu thả thuyền trên sông Ly,<br /> tr.325) tr.397)<br /> <br /> 21<br /> LOẠI HÌNH TÁC GIẢ NHÀ NHO HÀNH ĐẠO TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VI T NAM:…<br /> <br /> <br /> Còn đây là hình ảnh của Tương Giang: tục tanh hôi.<br /> Nhất vọng di mang Thanh Thảo hồ, Biết bao làng nổi tiếng còn đề trên<br /> Phong đào bất tác tịch bình phô. bia đá,<br /> Tiền sơn mạc mạc đê hoàn hữu, Đầy mắt cảnh thê lương, khiến cảm<br /> Viễn phố thiều thiều tế dục vô... nghĩ đến người hiền xưa.<br /> (Tương Giang hiểu phát) (Trên đường Hà Bắc, tr.527)<br /> Nhìn ra hồ Thanh Thảo mênh mông Trong thời gian rong ruổi đi cũng như<br /> bát ngát, trở về và lưu trú lại trên đất nước Trung<br /> Sóng yên gió lặng, mặt nước phẳng Hoa, có nhiều lúc Ngô Thì Nhậm cảm thấy<br /> như trải chiếu. thân tâm mỏi mệt nhưng ngay khi có lệnh<br /> Núi trước mặt mờ mờ, thấp nhưng còn triệu vào kinh ông đã cố gắng, tự khích lệ,<br /> thấy có núi, động viên mình vượt lên hoàn cảnh để<br /> Bến đằng xa tít tắp, nhỏ dường như phụng sự đất nước. Sự thay đổi của thời<br /> không thấy gì... tiết, khí hậu, thủy thổ và vạn trường xa<br /> (Buổi sáng từ sông Tương ra đi, ngái cũng đã khiến ông nhiều lần bị ốm.<br /> tr.417) Đó là lúc dễ khiến cho thi nhân sờn lòng<br /> Ngô Thì Nhậm cũng bày tỏ sự bất nản chí song với ý chí và nghị lực phi<br /> bình, thái độ phê phán các triều đại xưa thường, Ngô Thì Nhậm đã lấy tổ quốc, lấy<br /> trong lịch sử Trung Hoa, vì tham vọng cát sự tin tưởng của vua để phấn phát tinh<br /> cứ, rồi xâm lược, thoán đoạt lẫn nhau mà thần, để làm điểm tựa cho cho cuộc hành<br /> dẫn tới đổ máu, người dân thì phải sống trình, để tinh thần cũng qua đó mà thêm<br /> trong cảnh li loạn, đói khát: sáng láng:<br /> Trần giới tam thiên thử nhất thiên, ... Giang sơn đáo xứ hộ trì hảo,<br /> Phong sa đáo xứ loạn vân yên. Vũ lộ như kim ốc mộc tân.<br /> Thiều thiều đãng đạo nghi xa chiến, Trung tin tự đa vô vọng hỉ,<br /> Mạc mạc bình nguyên khả tỉnh điền. Bất phương đẩu tẩu sạch tinh thần.<br /> Lưu, Thạch huân chưng thành khoáng hãn, (Lực tật thư hoài)<br /> Liêu, Kim xâm nhiễn quán tinh chiên. ... Đến đâu cũng có non sông phù hộ,<br /> Kỷ đa danh lý đề kiên thạch, Nay lại mới được nhuần thấm ơn mưa<br /> Cực mục thê lương khái cổ hiền. móc.<br /> (Hà Bắc đạo trung) Giữ trung tín, tự tin là bệnh khỏi,<br /> Ba nghìn thế giới, cõi trần đây là một Không lo gì mà không phấn phát tinh<br /> nghìn, thần.<br /> Đến đâu gió cát cũng mù mịt như mây (Gượng bệnh tả nỗi lòng, tr.517)<br /> khói. Nô độn niên lại hứa quốc thân,<br /> Đường phẳng, xa tít tắp thích hợp với Trì khu dạ dạ khởi hiềm tần.<br /> chiến trận bằng xe, ... Tòng lai cứu tật hằng sinh tuệ,<br /> Đồng bằng, rộng mênh mông có thể Tỗn tiết thanh tu thị bảo chân.<br /> làm tỉnh điền. (Bệnh thuật)<br /> Họ Lưu, họ Thạch nung đúc thành thói Thân hèn này đã hiến dâng cho nước<br /> hung dữ, từ bấy nay,<br /> Nước Liêu, nước Kim tiêm nhiễm nên Giong ruổi ngày đêm há quản tần phiền.<br /> <br /> 22<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> ... Xưa nay trong đau khổ thường sinh (Đi dạo nắng ở ngôi chùa bên sông,<br /> sáng suốt, tr.133)<br /> Kiêng khem, thanh đạm đó là bài Trong thời gian ẩn náu ở quê vợ Thái<br /> thuốc giữ gìn sức khỏe. Bình để tránh sự truy sát của chính quyền<br /> (Thuật lại khi ốm, tr.545) trung ương lúc bấy giờ, cảm hứng nhàn đã<br /> Có thể nói, những vần thơ đi sứ của giúp cho thi nhân gìn giữ được sự thanh<br /> Ngô Thì Nhậm đã được viết ra bằng một cao của khí tiết của một kẻ sĩ, không bị bụi<br /> cái nhìn thế sự sâu sắc. Vượt lên trên thiên trần vấy đục. Nó giúp ông nuôi dưỡng<br /> kiến, định kiến về ngoại bang hay nội được chí khí đợi ngày có cơ hội tiếp tục<br /> quốc, thi nhân đã trải lòng mình với đất và nhập cuộc. Một lần ghé thăm thư đường<br /> người, xưa và đương thời trên dọc đường Vân Động, Ngô Thì Nhậm đã khắc họa<br /> đi sứ của mình. Ông đã viết lên những vần được một khung cảnh thiên nhiên và cuộc<br /> thơ giản dị, chân thực về phong cảnh, về sống sinh hoạt của con người thật êm ả,<br /> người dân của đất nước Trung Hoa. Cũng thanh bình:<br /> qua đó mà người đọc thêm cảm nhận về vẻ Khinh chu kích tiếp phù Vân Động,<br /> đẹp tâm hồn của một kẻ sĩ mà tấm lòng Vạn hộc thanh phong hòa ngã cộng.<br /> luôn hướng về đất nước, về nhân dân mình. Châu chử hàn âu điệt khứ lưu,<br /> 5. Cảm hứng nhàn tản Giang thôn tình thụ tần nghênh tống.<br /> Chúng tôi từng cho rằng, cảm hứng về Bản kiều lục thất túy lai qui,<br /> cái nhàn hay cảm hứng nhàn tản chính là Mục địch ngũ tam sọa lý lộng.<br /> điểm gặp gỡ thú vị nhất về ba loại hình tác Trung hữu thư trai lục liễu âm,<br /> giả nhà nho, kể cả tác giả thiền sư trong Ngân giang tĩnh đối đàm Hàn, Đổng...<br /> văn học trung đại Việt Nam.4 Với Ngô Thì (Phỏng Vân Động thư đường)<br /> Nhậm thì cảm hứng về cái nhàn xuất hiện Thuyền nhẹ, gõ mái chèo bơi đến Vân<br /> trong hầu hết các tập thơ của ông, kể cả thơ Động,<br /> đi sứ và bất kể là vào thời gian nào của Muôn hộc gió mát cùng ta làm bạn.<br /> cuộc hành vì triều chính, xã tắc. Đó là lúc Bãi bến, chim âu thay đổi tới lui,<br /> mà ông hướng lòng mình tới thiên nhiên, Giang thôn, cây tạnh luôn đưa đón.<br /> phiêu du cùng mây gió, lòng được thanh Sáu bảy ông say rượu đi về trên cầu ván,<br /> thản sau bao tất bật quan trường, công văn Năm ban trẻ chăn trâu thổi sáo chơi trò<br /> giấy tờ...: chơi.<br /> Hoàng hoa thu sắc nhất thiên tình, Trong này có thư đường dưới bóng<br /> Giang tự chiêu yêu tản bộ hành. liễu xanh,<br /> Cận thủy lâu cao chung ảnh tế, Bên cây đèn ngồi đối diện bàn về Hàn,<br /> Nghênh hy đạo khiết lý trần khinh... Đổng...<br /> (Giang tự tình du) (Thăm thư đường Vân Động, tr.122)<br /> Sắc thu, hoa vàng, một ngày tạnh ráo, Nhân lúc rảnh rỗi Ngô Thì Nhậm đã<br /> Dắt dìu dạo bước trước chùa bên sông. thuật lại mong muốn của mình là được đi ở<br /> Tầng lầu cao bên mé nước, nho nhỏ ẩn, tránh xa cõi tục để lòng được thư thái.<br /> bóng chuông, Trên thực tế thì với ông, điều đó chỉ là<br /> Trên đường sạch đón nắng mai, nhẹ niềm mong ước và niềm mong ước ấy cũng<br /> nhàng bụi dép... chỉ xuất hiện trong một cảnh huống nhất<br /> <br /> 23<br /> LOẠI HÌNH TÁC GIẢ NHÀ NHO HÀNH ĐẠO TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VI T NAM:…<br /> <br /> <br /> định nhưng qua lời thơ, ta thấy sự chân Phía bên trái nước biếc, phía bên phải<br /> thành của ông: màu đỏ.<br /> Lữ để nhàn dư trú yểm phi, Cá lặn châu vây như ánh lửa đầu ghềnh,<br /> Thôi xao tiêu khiển sổ chương thi. Chim về tổ vẫy cánh sinh gió trên<br /> Gia hương cát khánh bằng lai giản, ngọn cây.<br /> Thân thế ưu ngu vấn điệp thi. Lại còn có một ý vị trong trẻo hơn nữa,<br /> Tự hải hầu môn hi túc đáo, Tiếng chuông chùa văng vẳng trong<br /> Như băng hoạn huống chỉ tâm tri. rừng thông.<br /> Kỷ hành tuyết mấn tranh mai bạch, (Ngắm cảnh chiều trên sông Lệ giang,<br /> Hà nhật Hoa Sơn túng mã qui? tr.309)<br /> (Nhàn thuật) Phong cảnh thiền môn chay tịnh không<br /> Nơi quán trọ, lúc nhàn hạ ban ngày phải không khiến nhiều lúc thi nhân quyến<br /> đóng cửa, luyến. Chùa bên sông với cảnh sắc trong<br /> Thôi xao tiêu khiển mấy bài thơ. sáng, thanh nhàn trở đi trở lại nhiều lần<br /> Chuyện tốt lành ở quê nhà dựa vào thư trong thơ của ông. Điều đó chứng tỏ hứng<br /> đưa lại, thiền không phải không hấp dẫn, thậm chí<br /> Nỗi âu lo của thân thế, chỉ biết bói cỏ cả một chút men say, một niềm đam mê<br /> thi. với kẻ sĩ:<br /> Cửa nhà hầu sâu tựa biển, ít chân ai tới, Khuất chỉ phiêu bồng ký ngũ niên,<br /> Cảnh nhà quan lạnh như băng, chỉ lòng Kim thu thôn tự, nhất tham Thiền.<br /> mình hay. Cúc hoa sơ quải hoàng kim giáp,<br /> Mấy sợi tóc điểm tuyết đua trắng với Bối diệp trùng niên bạch ngọc thuyên.<br /> hoa mai, Vãng sự kỷ hồi Hòe quốc mộng,<br /> Biết ngày nào được buông ngựa trở về Cố ngô y cựu Trúc lâu duyên.<br /> Hoa Sơn. Linh am tự tại linh quang tĩnh,<br /> (Nói ý mình lúc rảnh, tr.243) Sảng nhập Ngân câu tú thủy liên.<br /> Ngay cả khi đi sứ nhà Thanh vào năm (Vãn thu tham thiền)<br /> 1793, cảm hứng nhàn cũng đã đến với ông: Tính đốt ngón tay, cánh bồng trôi dạt<br /> Càn khôn diệu ý bất thăng cùng, gã năm năm,<br /> Vạn tượng thiên nghi vãn chiếu trung. Mùa thu này đến tham Thiền ở ngôi<br /> Cao xứ sơn hoàng đê xứ thúy, chùa làng.<br /> Tả biên thủy bích hữu biên hồng. Hoa cúc vừa nở tung chiếc áo giáp vẩy vàng,<br /> Ẩn ngư lân tập than đầu hỏa, Lá bối, cầm xem lại, đã bén mùi Thiền.<br /> Quy điểu hàn sinh mộc mạt phong. Việc đã qua coi như một giấc Nam Kha,<br /> Cánh hữu nhất ban thanh ý vị, Cái tôi thuor trước vẫn còn duyên nợ<br /> Tùng lâm y ước sổ thanh chung. Trúc lâu.<br /> (Lệ giang vãn điếu) Linh am thanh thản, linh tứ sáng,<br /> Cái diệu ý của trời đất nói sao cho xiết, Khi mát thoảng vào ao Ngân, một làn<br /> Muôn vạn hình tượng riêng đẹp trong nước trong.<br /> ánh chiều. (Cuối thu vào chùa tham thiền, tr.127)<br /> Chỗ cao của núi màu vàng, chỗ thấp Với niềm cảm hứng hướng về cái nhàn<br /> màu biếc, mang màu sắc thiền ở nhiều khúc đoạn của<br /> <br /> 24<br />  LÊ VĂN TẤN<br /> <br /> <br /> con đường hành đạo nhiều gập ghềnh, của những người như Ngô Thì Nhậm và bè<br /> nhiều buồn vui lẫn lộn như thế, hẳn sẽ thật bạn của ông như Ninh Tốn, Phan Huy Ích<br /> dễ hiểu về những việc làm, hành động của hay Đoàn Nguyễn Tuấn… chợt chúng tôi<br /> Ngô Thì Nhậm lúc cuối đời: lập Thiền viện thấy chạnh lòng, không phải vì họ, càng<br /> Trúc lâm tại gia, viết “Trúc lâm tông chỉ không phải vì chúng tôi. Tại sao nhỉ?<br /> nguyên thanh”, khởi xướng việc làm chùa Chú thích:<br /> để cho dân làng có nơi vãng cảnh, nhập 1<br /> Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, quyển 2, Cao<br /> nhóm nghiên cứu đàm đạo về Thiền học<br /> Xuân Huy và Thạch Can chủ biên, Nxb Khoa học<br /> (Ngô Thì Hoàng, Vũ Trinh, Nguyễn Đăng xã hội, Hà Nội.<br /> Sở)… Những việc làm này chứng tỏ ở thi 2<br /> Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, Cao Xuân<br /> nhân một tấm lòng chân thành với Phật Huy và Thạch Can chủ biên, quyển 1, Nxb Khoa<br /> giáo. Và điều tạo nên nét riêng ở Ngô Thì học xã hội, Hà Nội, 1978, tr.61. Trích thơ Ngô Thì<br /> Nhậm trong bài viết chúng tôi đều lấy từ quyển<br /> Nhậm chính là việc ông luôn đứng ở điểm này. Từ đây chỉ chú số trang cho tiện theo dõi.<br /> nhìn của một nho sĩ hành đạo đầy nhiệt 3<br /> Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, đã dẫn, tr.283.<br /> thành khi nhìn nhận Phật giáo. Phải chăng 4<br /> Xin xem bài viết của chúng tôi: “Nhận diện loại<br /> đó chính là lí do mà theo chúng tôi, Ngô hình tác giả nhàn tản trong văn học trung đại Việt<br /> Thì Nhậm mới chỉ “chạm vào Thiền” mà Nam”, Tạp chí Thông tin khoa học xã hội, số<br /> chưa đắc ngộ, càng chưa đạt tới cái cảnh 11/2014, tr.11-18.<br /> giới Phật môn, nơi mà mọi dục vọng, ham TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> muốn, kể cả khát vọng với xã tắc, với nhân 1. Trịnh Khắc Mạnh, Danh nhân Ngô Thì Nhậm<br /> dân hay đúng hơn là với con người chỉ như (1746-1803), nguồn:<br /> sương khói? Và phải chăng cũng bởi thế http://hannom.org.vn/web/tchn/data/0303v.htm.<br /> mà Ngô Thì Nhậm đã và vĩnh viễn là chính 2. Cao Xuân Huy, Thạch Can chủ biên (1978),<br /> Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, quyển 1,<br /> ông: một nho sĩ hành đạo trong thời loạn Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> điển hình của lịch sử văn học dân tộc mười 3. Trần Đình Hượu (1998), Nho giáo và văn học<br /> thế kỷ. Việt Nam trung cận đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> 6. Thay lời kết 4. Trần Ngọc Vương (1995), Loại hình học tác<br /> Hẳn là vào những hoàn cảnh nhất định giả văn học - nhà nho tài tử và văn học Việt<br /> của thời thế, nghị về sự đúng sai của một Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> hướng lựa chọn ở con người không phải 5. Lê Văn Tấn (2013), Tác giả nhà nho ẩn dật<br /> và văn học trung đại Việt Nam, Nxb Khoa học<br /> ngay tức thì đã có câu trả lời thích đáng. xã hội, Hà Nội.<br /> Điều ấy càng trở nên đúng hơn trong lịch 6. Lê Văn Tấn (2013), “Loại hình tác giả nhà<br /> sử gần 10 thế kỷ của dân tộc với không biết nho ẩn dật trong văn học trung đại Việt Nam”,<br /> bao nhiêu thăng trầm, vinh quang cũng có Tạp chí Nghiên cứu văn học, (10), tr.43-58.<br /> mà ô nhục cũng có. Và nghịch lí thay khi ở 7. Lê Văn Tấn (2014), “Nhận diện loại hình tác<br /> một độ lùi của thời gian đủ để nghiệm suy giả nhàn tản trong văn học trung đại Việt<br /> Nam”, Tạp chí Thông tin khoa học xã hội, số<br /> về tiền nhân thì mọi việc đã an bài. Đó sẽ 11, tr.11-18.<br /> là lúc mà mỗi chúng ta sẽ cố gắng để “thừa 8. Trần Thị Băng Thanh, Ngô Thì Nhậm, một<br /> kế” một di sản tinh thần mà họ để lại cho tấm lòng thiền chưa viên thành, nguồn:<br /> hậu thế. Nhìn vào cuộc đời và sự nghiệp http://hannom.org.vn/web/tchn/data/0303v.htm.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 09/01/2017 Biên tập xong: 15/3/2017 Duyệt đăng: 20/3/2017<br /> <br /> 25<br />