Quá trình hình thành và phát triển của loại hình tác giả nhà nho ẩn dật Việt Nam

lª v¨n tÊn<br /> <br />  khoa häc nh©n v¨n <br /> <br /> <br /> QU¸ TR×NH H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN CñA<br /> LO¹I H×NH T¸C GI¶ NHµ NHO ÈN DËT VIÖT NAM<br /> <br /> lª v¨n tÊn *<br /> <br /> <br /> Tãm t¾t: Sù xuÊt hiÖn cña c¸c t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt lµm phong phó cho c¸c kiÓu lo¹i t¸c gi¶,<br /> ®ång thêi gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña v¨n häc Trung ®¹i. Bµi viÕt ph©n chia<br /> qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt thµnh bèn giai ®o¹n. ë mçi giai ®o¹n cã chØ<br /> ra nh÷ng ®Æc tr­ng trong c¬ së h×nh thµnh, t¸c gi¶ tiªu biÓu vµ mét sè néi dung chÝnh trong s¸ng t¸c<br /> v¨n ch­¬ng cña hä.<br /> Tõ khãa: Lo¹i h×nh t¸c gi¶, t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt, v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam.<br /> Ngµy nhËn bµi: 27/5/2013; Ngµy duyÖt ®¨ng bµi: 15/8/2013<br /> <br /> Cã thÓ hiÓu, t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt bao Giai ®o¹n nµy diÔn ra tõ kho¶ng cuèi<br /> gåm: hoÆc lµ nh÷ng t¸c gi¶ nhµ nho ®i ë thÕ kû XIII ®Õn hÕt thÕ kû XIV. §©y lµ<br /> Èn suèt ®êi; hoÆc lµ nh÷ng t¸c gi¶ nhµ nho thêi kú mµ x· héi phong kiÕn ViÖt Nam ®·<br /> cã mét qu·ng thêi gian trong cuéc ®êi cña tr¶i qua mét thêi k× dµi trong x©y dùng vµ<br /> hä ®i ë Èn vµ qu·ng thêi gian ®ã cã ý nghÜa ph¸t triÓn. Nhµ Lý, ®Æc biÖt lµ nhµ TrÇn<br /> ®èi víi cuéc ®êi vµ s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng ®· gãp phÇn to lín ®­a x· héi phong kiÕn<br /> cña hä. §©y lµ lo¹i h×nh t¸c gi¶ h×nh ®¹t tíi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn rùc rì.<br /> thµnh vµ ph¸t triÓn gÇn nh­ song song víi ChÝnh trÞ x· héi æn ®Þnh, xuÊt hiÖn nhiÒu<br /> lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho hµnh ®¹o trong minh qu©n, t­íng lÜnh, quan l¹i tµi trÝ,<br /> lÞch sö v¨n ch­¬ng Nho gi¸o ViÖt Nam thao l­îc, khoan hßa vµ nh©n ¸i. §êi sèng<br /> thêi Trung ®¹i, tõ cuèi thÕ kØ XIII ®Õn hÕt vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n theo<br /> thÕ kØ XIX. Víi kho¶ng s¸u thÕ kØ Êy, lo¹i ®ã mµ ®­îc n©ng cao. §©y còng lµ thêi k×<br /> h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt ®· cã mét qu¸ phôc h­ng v¨n hãa nghÖ thuËt, c¸c cuéc<br /> tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i th¾ng lîi ®· t¹o<br /> vµ ®¹t ®­îc mét sè thµnh tùu v¨n ch­¬ng ra mét luång sinh khÝ t­¬i míi cho c¶ x·<br /> ®¸ng kÓ. Bµi viÕt kh¶o s¸t vµ ph©n chia héi, ®Êt n­íc. §iÒu t¹o nªn c¶m høng chñ<br /> qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ®¹o trong v¨n häc lµ ngîi ca d©n téc, triÒu<br /> lo¹i h×nh t¸c gi¶ nµy thµnh bèn giai ®o¹n. ®¹i, ®Êt n­íc, ngîi ca nh÷ng anh hïng x¶<br /> ë mçi giai ®o¹n, chóng t«i ®Òu chØ ra th©n v× nghÜa lín. V¨n häc v­¬n tíi kh¼ng<br /> nh÷ng ®Æc tr­ng trong c¬ së h×nh thµnh ®Þnh d©n téc, triÒu ®¹i, kh¼ng ®Þnh søc<br /> t¸c gi¶ tiªu biÓu vµ mét sè néi dung chÝnh m¹nh céng ®ång, d©n téc nãi chung.(*)<br /> trong s¸ng t¸c cña hä.<br /> 1. Giai ®o¹n h×nh thµnh lo¹i h×nh<br /> t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt (*)<br /> TS, Häc viÖn Khoa häc x· héi.<br /> <br /> <br /> Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 43<br /> qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn...<br /> <br /> Tuy nhiªn, bªn c¹nh c¸i chung ®ã kh«ng mang l¹i h¹nh phóc cho nh©n d©n.<br /> kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi c¸i riªng ë nh÷ng Hai t¸c gi¶ tiªu biÓu cho giai ®o¹n h×nh<br /> gãc c¹nh, ng¶ rÏ, dÞ biÖt, nh÷ng th©n phËn thµnh lµ Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn<br /> vµ c¶nh ngé c¸ nh©n. Cïng víi nh÷ng §¸n. Hä ®Òu lµ nh÷ng nh©n c¸ch ­u tó, v×<br /> nh©n c¸ch thµnh ®¹t trong ho¹n lé lµ v« sè d©n, v× n­íc, víi ho¹n lé cã thÓ gäi lµ hanh<br /> nh÷ng nh©n c¸ch kh¸c ch­a hoÆc kh«ng cã th«ng. Hä lui vÒ ë Èn khi ®· thùc hiÖn<br /> dÞp kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng, t©m huyÕt. Thêi ®­îc Ýt nhiÒu nh÷ng dù ®Þnh trong cuéc<br /> v·n TrÇn, triÒu ®¹i phong kiÕn b¾t ®Çu sa ®êi. V× thÕ, mÆc dï lµ bÊt ®¾c chÝ nh­ng<br /> sót, tÇng líp vua quan dÇn dÇn béc lé th¬ ca cña Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn<br /> nh÷ng mÆt tiªu cùc. §iÒu ®ã khiÕn cho §¸n kh«ng thÓ hiÖn nh÷ng day døt,<br /> nh÷ng nh©n c¸ch ­u tó ®­¬ng thêi tá ra nh÷ng ®au khæ tét cïng cña nh÷ng chÝ<br /> bÊt b×nh, thÊt väng, ch¸n n¶n. Theo chóng nguyÖn kh«ng thµnh nh­ trong s¸ng t¸c<br /> t«i, ®©y lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn cña nh÷ng nhµ nho Èn dËt ë c¸c giai ®o¹n<br /> viÖc mét sè nhµ nho lui vÒ sèng Èn dËt. sau. Khi lùa chän cuéc sèng Èn, hä ®· t×m<br /> Cuèi thÕ kØ XIV, trong v¨n häc h×nh thµnh tíi mét m«i tr­êng sèng biÖt lËp, t¸ch biÖt<br /> mét xu h­íng t­ t­ëng (dï ch­a ph¶i lµ vÒ kh«ng gian, kho¶ng c¸ch ®Þa lÝ so víi<br /> chñ ®¹o) thÊt väng, buån ch¸n vµ v¨n häc cuéc sèng chèn cung ®×nh, víi cuéc sèng<br /> phÇn nµo b¾t ®Çu h­íng tíi hiÖn thùc x· nh©n d©n, víi x· héi. Ph­¬ng h­íng lùa<br /> héi, ®êi sèng cña nh©n d©n, më ra khuynh chän kh«ng gian m«i tr­êng sèng, Èn dËt<br /> h­íng nh©n ®¹o chñ nghÜa - d­êng nh­ cã tÝnh chÊt thÓ nghiÖm nµy sÏ ®­îc tiÕp<br /> ®©y lµ mét sù l¹c ®iÖu so víi kh«ng khÝ tôc ë NguyÔn Tr·i, hoµn thiÖn ë NguyÔn<br /> chung cña thêi ®¹i bÊy giê. D÷ vµ NguyÔn H·ng.<br /> PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam kh¸ S¸ng t¸c v¨n häc cña nhµ nho Èn dËt<br /> sím. T­ t­ëng tõ bi hØ x¶, b¸c ¸i, b×nh giai ®o¹n thø nhÊt béc lé nh÷ng t©m t­<br /> ®¼ng chóng sinh, ¸i nh©n, ¸i quÇn cña t×nh c¶m nhµn t¶n, tho¸t tôc, h­íng tíi<br /> PhËt gi¸o ®· hîp l­u víi t­ t­ëng yªu cuéc sèng l©m tuyÒn s«ng suèi, ch­a ë møc<br /> th­¬ng con ng­êi trong truyÒn thèng v¨n ngîi ca trùc tiÕp h¶ hª cuéc sèng Èn dËt,<br /> hãa ViÖt. §­îc chÊp nhËn mét c¸ch hßa song qua th¬ ca cña hä, Ýt nhiÒu ta còng<br /> b×nh trong x· héi vµ trong ®êi sèng t©m nhËn thÊy sù thanh th¶n, yªn t©m víi<br /> linh ng­êi ViÖt, tÇng líp thiÒn s­, t¨ng l÷ cuéc sèng Èn dËt. HiÖn lªn ë ®©y lµ h×nh<br /> gi÷ nh÷ng vÞ trÝ chñ chèt trong bé m¸y ¶nh cña thiªn nhiªn thanh s¹ch, v¾ng bôi<br /> quan l¹i triÒu ®×nh phong kiÕn. Nh­ng trÇn, mang mµu s¾c huyÒn vi cña PhËt<br /> nhiÒu thiÒn s­ ë giai ®o¹n nµy, bªn c¹nh gi¸o ThiÒn t«ng, c¸i phãng nhiÖm, v« vi<br /> t­ t­ëng PhËt gi¸o hä còng ®­îc hÊp thô cña L·o - Trang; thêi gian nghÖ thuËt<br /> häc vÊn Nho häc, chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c mªnh m«ng, xa v¾ng, nh­ cña mét câi nµo<br /> t­ t­ëng Nho gi¸o - trong ®ã lÝ t­ëng, hoµi ®ã rÊt s©u, rÊt xa, thiªng liªng, ng­ng<br /> b·o lËp c«ng danh sù nghiÖp, lÝ t­ëng “trÝ ®äng, bÊt biÕn. C¸i t«i nhµ nho Èn dËt lÊy<br /> qu©n tr¹ch d©n”, v× d©n, v× n­íc ®· cã mét thiªn nhiªn lµm bèi c¶nh ho¹t ®éng. Nã<br /> ¶nh h­ëng lín tíi hä. §ã lµ lÝ do khiÕn mét ch­a tá râ sù ng¹o nghÔ, kiªu b¹c, cùc<br /> sè nh©n c¸ch ­u tó cña thêi ®¹i sÏ kh«ng ®oan nh­ c¸i t«i nhµ nho Èn dËt ë c¸c thÕ<br /> thÓ hîp t¸c víi mét triÒu ®¹i, mét «ng vua kØ sau mµ kÝn ®¸o, trÇm l¾ng, gi¶n dÞ:<br /> <br /> 44 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013<br />  lª v¨n tÊn<br /> <br /> Nhµn th©n nam n¾c phiÕn v©n khinh, thµnh vµ ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶<br /> B¸n chÈm thanh phong thÕ ngo¹i nhµ nho Èn dËt ViÖt Nam Trung ®¹i lµ<br /> h×nh... trªn ý nghÜa nh­ vËy.(1)<br /> Th«n Nam s¬n tiÓu khÖ - Chu V¨n An 2. Giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lo¹i<br /> (Th©n nhµn tùa ¸ng m©y tr«i, h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt<br /> Giã tr¨ng nöa gèi, viÖc ®êi nhÑ thªnh... Giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c<br /> T¹m nghØ ë nói th«n Nam - §µo Th¸i gi¶ nhµ nho Èn dËt diÔn ra trän vÑn trong<br /> T«n dÞch)(1) thÕ kû XV. §©y lµ mét thÕ kØ ®Çy b·o t¸p.<br /> H­íng th¬ ca nãi ®Õn c¸i tiªu dao, NhiÒu nh©n c¸ch ®¹t ®­îc nh÷ng vinh<br /> thanh th¶n tr­íc cuéc sèng l©m tuyÒn, s¬n quang, hiÓn h¸ch lín lao trong ho¹n lé,<br /> khª, thiªn nhiªn ë ®©y sau nµy sÏ ®­îc ®ång thêi l¹i lµ nh÷ng ng­êi chÞu nh÷ng<br /> NguyÔn Hóc, NguyÔn D÷, NguyÔn H·ng, oan øc thÊu trêi. NguyÔn Tr·i lµ mét<br /> NguyÔn Huy Vinh tiÕp tôc ph¸t triÓn. tr­êng hîp tiªu biÓu nhÊt cho ý nµy. §©y<br /> Nh­ng bªn c¹nh nh÷ng gi©y phót chÝnh lµ lÝ do khiÕn cho mét ng­êi nh­<br /> thanh th¶n mµ cuéc sèng Èn dËt mang NguyÔn Tr·i h¨m hë hµnh ®¹o. V× lÏ ®ã,<br /> l¹i, hä vÉn ®au ®¸u h­íng lßng m×nh vÒ NguyÔn Tr·i - mét ng­êi ®· tõng ®­îc<br /> câi tôc, nh©n quÇn. Th¬ ca hä h­íng tíi phong quèc tÝnh còng ®· bÊt b×nh, nhiÒu<br /> trÇn thÕ, tíi nh©n d©n, ®Êt n­íc. Nh÷ng lóc tá ra ch¸n n¶n, thÊt väng vÒ triÒu<br /> ®ªm tr¨ng s¸ng, nh÷ng s¸ng sao sa, m­a chÝnh, x· t¾c. Sù lùa chän lèi sèng Èn dËt<br /> dÇm trªn tµu l¸,... mét m×nh ®èi diÖn víi ë NguyÔn Tr·i ®· cho thÊy bÊt ®¾c chÝ lµ<br /> vò trô, ®Êt trêi, thiªn nhiªn hay lµ víi c¨n nguyªn lín nhÊt ®Èy c¸c nhµ nho<br /> chÝnh c¸ nh©n thÓ t¹ng vµ c¨n cèt m×nh, Trung ®¹i lùa chän lèi sèng Èn dËt.<br /> hä chît trµo lªn nçi lßng víi nh©n quÇn Mét thÕ kØ ®Çy b·o t¸p sÏ ®Æt ra nh÷ng<br /> vÉn ®Çy ¾p trong t©m kh¶m. Vµ b¾t ®Çu ®ßi hái rÊt cao ®èi víi ng­êi hµnh ®¹o. §ã<br /> xuÊt hiÖn trong s¸ng t¸c cña hä lµ mét lµ lÝ do gi¶i thÝch t¹i sao mét thÕ kØ ®Çy c¬<br /> thø thiªn nhiªn gÇn gôi, gi¶n dÞ, ®êi héi vµ th¸ch thøc víi nhµ nho nh­ vËy mµ<br /> th­êng, g¾n víi kh«ng gian, thêi gian, vÉn cã mét vµi ng­êi sím chän cho m×nh<br /> c¶nh vËt cña thùc t¹i m«i tr­êng sèng Èn con ®­êng ë Èn tõ ban ®Çu. Tiªu biÓu lµ<br /> dËt vµ ph¶ng phÊt kh«ng khÝ cuéc sèng NguyÔn Hóc. Chóng t«i ®¸nh gi¸ cao sù<br /> cña ng­êi lao ®éng. §©y lµ h­íng néi dung lùa chän cuéc ®êi, lùa chän con ®­êng Èn<br /> th¬ ca ng­êi Èn dËt mµ sau nµy NguyÔn dËt ë «ng. NguyÔn Hóc - tù th¼m s©u t©m<br /> BØnh Khiªm, Ng« ThÕ L©n, NguyÔn ThiÕp kh¶m h¼n vÉn lµ mét kh¸t väng quan<br /> vµ ®Æc biÖt lµ NguyÔn KhuyÕn ®· kÕ thõa tr­êng, kh¸t väng mang tµi n¨ng, søc lùc<br /> vµ ®Èy xa h¬n mét b­íc. phôc vô triÒu ®×nh phong kiÕn, phôc vô<br /> Cã thÓ ®¸nh gi¸ nhµ nho Èn dËt vµ v¨n nh©n d©n, ®Êt n­íc song «ng ®· døt kho¸t,<br /> ch­¬ng nhµ nho Èn dËt thÕ kØ XIII - XIV lµ m¹nh d¹n lui vÒ l©m tuyÒn, s¬n khª. §ã lµ<br /> sù chuÈn bÞ, thÓ nghiÖm kh¸ ®Çy ®ñ mét lùa chän, víi c¸i nh×n kh¸ thÊu ®¸o vÒ<br /> h­íng néi dung s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng cña thÕ cuéc vµ b¶n th©n.<br /> lo¹i h×nh t¸c gi¶ nµy trong c¸c giai ®o¹n<br /> (1)<br /> NguyÔn §¨ng Na chñ biªn, Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt<br /> sau. Chóng t«i coi ®©y lµ mét giai ®o¹n Nam, tËp 3 - V¨n häc thÕ kØ - XIV, Nxb. Khoa häc x·<br /> hÕt søc quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh héi, Hµ Néi, 2004, tr.662.<br /> <br /> <br /> Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 45<br /> qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn...<br /> <br /> Nho gi¸o trong c¸c thÕ kØ tr­íc, tõ ®Þa ThiÕp ®Õn NguyÔn KhuyÕn.<br /> vÞ thø yÕu, Èn ch×m trong khoa cö vµ kiÕn §iÓm chung nhÊt gi÷a NguyÔn Tr·i vµ<br /> t¹o nh©n c¸ch kÎ sÜ cña thiÒn s­ ®Õn thÕ NguyÔn Hóc lµ: hä ®Òu ca ngîi cuéc sèng<br /> kØ XV ®· v­¬n lªn ®Þa vÞ ®éc t«n. Lý t­ëng l©m tuyÒn, s¬n khª, ca ngîi m«i tr­êng<br /> Nho gia lµ hµnh ®¹o nh­ng vÉn cho phÐp sèng Èn dËt, ca ngîi thó nhµn t¶n, ca ngîi<br /> ng­êi qu©n tö quyÒn biÕn, hµnh tµng, thiªn nhiªn vò trô, béc lé, thÓ hiÖn vµ kÝ<br /> xuÊt xö linh ho¹t. Nho gi¸o kh«ng m©u th¸c c¸i t«i - Èn sÜ cøng cái, trong s¹ch,<br /> thuÉn víi c¸c t«n gi¸o kh¸c khi nã ®· ch¼ng bîn chót bôi trÇn. Trong th¬ ca cña<br /> chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n. ThuËn thêi th× theo hä ng­êi ®äc thÊy xuÊt hiÖn h×nh t­îng<br /> Nho, thÊt thÕ theo L·o - Trang, ®au khæ cña nói ®åi, v­în h¹c, cuéc sèng d©n d·<br /> tuyÖt väng th× t×m tíi PhËt. L·o - Trang th«n quª ®Çy thanh b×nh. §ã võa lµ mét<br /> ®­îc lÊy lµm ®iÓm tùa t­ t­ëng cho nhµ kh«ng gian nghÖ thuËt thanh s¹ch, nhµn<br /> nho, tinh thÇn phãng nhiÖm cña nã gióp t¶n, tho¸t tôc, võa lµ mét kh«ng gian<br /> hä gi¶i phãng nh÷ng Èn øc, nh÷ng kh¸t mang h¬i thë cña cuéc sèng x· héi, gi¶n<br /> väng lín lao vÒ nh©n d©n ®Êt n­íc kh«ng dÞ, ®êi th­êng... Con ng­êi nhµ nho hßa<br /> hoµn thµnh. nhËp, tan biÕn vµo kh«ng gian vµ cuéc<br /> Hai nhµ nho Èn dËt tiªu biÓu nhÊt cho sèng n¬i hä vÒ chÝ sÜ. Víi NguyÔn Tr·i,<br /> thÕ kØ nµy lµ NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Hóc. nh÷ng n¨m th¸ng ë C«n S¬n ®· mang l¹i<br /> Hä thuéc vµo hai h­íng lùa chän t­ëng cho «ng sù thanh th¶n vµ b×nh t©m sau<br /> nh­ ®èi lËp, m©u thuÉn nhau trong hµnh nh÷ng th¨ng trÇm ho¹n lé. Nh÷ng s¸ng<br /> tr¹ng, t­ t­ëng song l¹i gÆp nhau trªn t¸c hay nhÊt, nhiÒu nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt<br /> nhiÒu ph­¬ng diÖn. NÕu NguyÔn Tr·i lµ cña «ng chÝnh lµ nh÷ng s¸ng t¸c «ng lµm<br /> mét trong nh÷ng nhµ nho tiªu biÓu nhÊt trong thêi gian ë n¬i ®©y. ¤ng ®· sèng<br /> cho kiÓu nhµ nho Èn dËt do bÊt ®¾c chÝ th× thùc sù víi t­ c¸ch mét Èn sÜ. Tuy nhiªn,<br /> NguyÔn Hóc l¹i tiªu biÓu cho kiÓu nhµ Èn dËt, víi NguyÔn Tr·i, chóng t«i nghÜ<br /> nho coi Èn dËt nh­ mét lÏ sèng, mét c¸ch nh­ lµ mét sù chê thêi ®Ó chuÈn bÞ cho<br /> thÕ sèng. C¶ NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Hóc hµnh ®¹o. LÏ ®ã mµ Èn dËt ®­îc ®Æt ra víi<br /> ®Òu lµ sù tiÕp nèi c¸c néi dung th¬ ca cña NguyÔn Tr·i rÊt day døt, tr¨n trë, ån µo,<br /> Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn §¸n. c¸ch thÓ hiÖn rÊt b·o t¸p. ë C«n S¬n, bªn<br /> NguyÔn Tr·i ®· lùa chän kh«ng gian nói c¹nh h×nh t­îng mét con ng­êi vui cïng<br /> rõng C«n S¬n cßn NguyÔn Hóc lùa chän víi m©y nói lµ h×nh t­îng mét c¸i t«i lu«n<br /> chÝnh quª h­¬ng cña m×nh lµm n¬i Èn dËt. lu«n dïng d»ng vÒ lÏ xuÊt xö, cïng vui,<br /> Mét lµ ®¹i diÖn cho h­íng lªn nói; mét lµ cïng ®au víi nh©n d©n, quª h­¬ng, ®Êt<br /> ®¹i diÖn cã tÝnh chÊt më ®Çu, tiªn phong cho n­íc. C¶m xóc nµy lµm nªn mét nÐt rÊt<br /> h­íng thÓ nghiÖm vÒ lµng cña ng­êi Èn dËt. ®Æc tr­ng, riªng biÖt cña th¬ ca Èn dËt<br /> H­íng cña NguyÔn Tr·i sÏ ®­îc tiÕp tôc ë NguyÔn Tr·i (néi dung nµy vÒ sau NguyÔn<br /> thÕ kØ XVI, nèi dµi tíi NguyÔn Huy Vinh KhuyÕn ®· kÕ thõa mét c¸ch xuÊt s¾c).<br /> cuèi thÕ kØ XVIII, ®Çu thÕ kØ XIX lµ kÕt NguyÔn Hóc - víi t­ c¸ch lµ mét nho sÜ<br /> thóc; h­íng cña NguyÔn Hóc sÏ ®­îc kÕ vÒ lµng, nho sÜ Èn dËt cña lµng quª, phÇn<br /> thõa vµ ph¸t triÓn ë tÊt c¶ c¸c thÕ kØ sau, tõ lín thêi gian cña cuéc ®êi m×nh, «ng dµnh<br /> NguyÔn BØnh Khiªm, Ng« ThÕ L©n, NguyÔn cho n¬i ®©y. Th¬ NguyÔn Hóc tuy chØ cßn<br /> <br /> 46 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013<br />  lª v¨n tÊn<br /> <br /> l¹i kh«ng nhiÒu (6 bµi) song ta vÉn cã thÓ bÇu kh«ng khÝ chÝnh trÞ u ¸m. Néi dung<br /> nhËn thÊy ë ®ã mét tiÕng th¬ kh¸ ®a d¹ng, nµy tÊt nhiªn ch­a ph¶i lµ toµn bé ©m<br /> phong phó, ph¶n ¸nh trªn nhiÒu ph­¬ng h­ëng cña thÕ kØ XVI, song ng­êi hµnh xö<br /> diÖn, nhiÒu ®Ò tµi cuéc sèng, hiÖn thùc. ®­îc nh­ NguyÔn BØnh Khiªm kh«ng ph¶i<br /> Trong t­¬ng quan so s¸nh víi NguyÔn lµ nhiÒu. TÇng líp nho sÜ tiÕn bé trong x·<br /> Tr·i, NguyÔn Hóc cã nhiÒu nÐt kh¸c biÖt: héi tá râ sù bÊt m·n tr­íc triÒu chÝnh, x·<br /> th¬ NguyÔn Hóc kh«ng dµnh nhiÒu cho t¾c. Sù g¾n bã s©u nÆng cña hä víi nhµ Lª<br /> viÖc h­íng tíi vò trô, ®Êt trêi hay mét thø thËt khã ngay mét lóc cã thÓ ph«i pha,<br /> thiªn nhiªn thanh s¹ch, siªu tho¸t, vÜnh nhÊt l¹i lµ lóc hiÖn thùc tr­íc m¾t bÊt<br /> h»ng, bÊt biÕn mµ «ng l¹i h­íng ngßi bót nh­ ý. §ã lµ lÝ do c¬ b¶n khiÕn nhiÒu nho<br /> cña m×nh vµo thÕ sù - më ra thµnh c«ng sÜ ®­¬ng thêi ®· bÊt hîp t¸c víi mét «ng<br /> h­íng v¨n häc ng­êi Èn dËt ph¶n ¸nh vua cô thÓ hay mét triÒu ®¹i cô thÓ ®Ó trë<br /> cuéc sèng x· héi vµ hiÖn thùc. Víi NguyÔn vÒ Èn dËt. X· héi li t¸n, ®êi sèng nh©n d©n<br /> Hóc - Èn dËt lµ lùa chän tèi ­u, «ng yªn ®ãi khæ ®· khiÕn cho nhiÒu sÜ phu nÆng<br /> t©m vµ thanh th¶n víi lùa chän cuéc sèng lßng víi ®Êt n­íc ch¸n n¶n thÊt väng vµ<br /> ®ã nªn ë «ng hÇu nh­ kh«ng béc lé nh÷ng mét sè ng­êi trong hä th× h×nh nh­ vÉn<br /> day døt vÒ lÏ xuÊt xö, hµnh tµng. NguyÔn cßn ®ang b¨n kho¨n ®i t×m minh chñ. Nho<br /> Hóc quan t©m tíi cuéc sèng cña ng­êi lao gi¸o víi lÝ t­ëng “trÝ qu©n tr¹ch d©n, tiªn<br /> ®éng, ng­êi d©n quª víi nh÷ng lo l¾ng ­u hËu l¹c” ®· ngÊm trong m¸u nhµ nho,<br /> buån vui th­êng nhËt. Th¬ «ng nÆng t©m tíi ®©y ®· kh«ng më ra hi väng cho hä<br /> t­ vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i vµ mang mét c¶m hµnh ®¹o. V× lÏ ®ã mµ nhiÒu nho sÜ Èn dËt<br /> xóc rÊt kh¸c so víi NguyÔn Tr·i. C¸i t«i thÕ kØ XVI ®· nhanh chãng chuyÓn tõ sù<br /> NguyÔn Hóc trong th¬ kh«ng t¸ch biÖt bÊt ®¾c chÝ trªn kia trë thµnh mét th¸i ®é<br /> mét c¸ch cùc ®oan, kh«ng cao ng¹o, ®øng sèng trung dung, tù t¹i tr­íc cuéc ®êi. Sù<br /> trªn cuéc sèng x· héi, cuéc sèng nh©n d©n dïng d»ng, day døt vÒ ho¹n lé víi hä<br /> mµ d­êng nh­ ®· trë thµnh mét thµnh kh«ng béc lé râ. Hä coi Èn dËt nh­ lµ mét<br /> viªn cña cuéc sèng ®ã, hßa nhËp vµo cuéc lÏ sèng, mét c¸ch thÕ sèng cña m×nh,<br /> sèng ®ã. §©y lµ mét ®ãng gãp lín cña nhiÒu ng­êi sím trë vÒ lµng quª, nói ®åi<br /> NguyÔn Hóc trong hÖ thèng s¸ng t¸c cña ®Ó li t©m khái cuéc sèng x· héi vµ lËp<br /> t¸c gi¶ Èn dËt thêi trung ®¹i nãi riªng, v¨n tr­íc t¸c, di d­ìng t­ t­ëng, t©m hån...<br /> häc trung ®¹i nãi chung. L·o - Trang tiÕp tôc trë thµnh ®iÓm tùa<br /> 3. Giai ®o¹n hoµn thiÖn lo¹i h×nh t­ t­ëng, chi phèi tõ viÖc lùa chän cuéc ®êi<br /> t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt ®Õn lèi sèng, lÏ sèng, v¨n ch­¬ng nghÖ<br /> Giai ®o¹n nµy diÔn ra trong thÕ kû XVI. thuËt cña nhµ nho, gióp cho hä ph­¬ng<br /> NÕu nh­ ë thÕ kØ liÒn tr­íc, x· héi phong c¸ch sèng h÷u dông, gi¶i phãng tinh thÇn<br /> kiÕn ph¸t triÓn tíi ®Ønh cao vµ míi b¾t vµ nh÷ng t©m t­, t×nh c¶m day døt...(2)<br /> ®Çu cã dÊu hiÖu ®i xuèng th× ®Õn thÕ kØ<br /> (2)<br /> nµy, chÕ ®é phong kiÕn thùc sù ®i vµo t×nh Xem: - NguyÔn Kim S¬n, ThÇn hãa, diÖu ngé - quan<br /> niÖm cña §¹o gia vÒ qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt,<br /> tr¹ng khñng ho¶ng. C¸c tËp ®oµn phong T¹p chÝ V¨n häc, sè 10/2003, tr.70 - 74.<br /> kiÕn, phe ph¸i chÝnh trÞ tranh giµnh, - Lª V¨n TÊn, TruyÒn k× m¹n lôc vµ sù thÓ hiÖn t­<br /> t­ëng Èn dËt cña NguyÔn D÷, T¹p chÝ Khoa häc -<br /> tho¸n ®o¹t quyÒn lùc lÉn nhau, t¹o ra mét Tr­êng §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi, sè 2/2006, tr.27 - 35.<br /> <br /> <br /> Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 47<br /> qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn...<br /> <br /> Tiªn ®o¸n vµ dù c¶m ®­îc sù ph¸t triÓn lùc phong kiÕn. Sèng Èn dËt ë am B¹ch<br /> cña x· héi, triÒu chÝnh, nhµ nho ®· kh«ng V©n mµ «ng vÉn khiÕn cho c¸c tËp ®oµn<br /> tham gia ho¹n lé, quan tr­êng ngay tõ phong kiÕn nÓ träng, cung phông, theo ®ã<br /> buæi ban ®Çu. Mét sè ng­êi ®· kh«ng cã «ng ®· gi¸n tiÕp can thiÖp vµo sù ph¸t<br /> ®iÒu kiÖn thÓ nghiÖm nh»m ®¹t ®­îc triÓn cña c¸c tËp ®oµn phong kiÕn. Theo<br /> nh÷ng ®Ønh cao vÒ khoa cö (trõ tr­êng chóng t«i, ®©y chÝnh lµ mét h­íng rÊt linh<br /> hîp cña NguyÔn BØnh Khiªm), nhµ nho, ho¹t trong lÝ t­ëng vµ hiÖn thùc nhËp cuéc<br /> theo ®ã còng sÏ thanh th¶n h¬n víi sù trë cña nhµ nho. Cßn NguyÔn D÷ vµ NguyÔn<br /> vÒ cña m×nh. §ã lµ tr­êng hîp cña H·ng l¹i cã nh÷ng kh¸c biÖt. NguyÔn D÷<br /> NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng. lµm quan trªn d­íi mét n¨m råi c¸o quan<br /> Ba t¸c gi¶ tiªu biÓu nhÊt cña giai ®o¹n víi lÝ do ch¨m sãc mÑ giµ gi÷ trän ®¹o hiÕu<br /> nµy lµ NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn D÷ vµ tõ ®ã “mÊy n¨m d­ ch©n kh«ng ®Æt ®Õn<br /> vµ NguyÔn H·ng. Hä còng ®ång thêi lµ ba thÞ thµnh”; NguyÔn H·ng th× vÒ c¬ b¶n<br /> t¸c gi¶ tiªu biÓu, cã nh÷ng thµnh tùu lín «ng kh«ng tham gia ho¹n lé víi bÊt k× mét<br /> nhÊt cña toµn bé thÕ kØ v¨n häc nµy. tËp ®oµn phong kiÕn nµo. V× lÏ ®ã nªn hä<br /> NguyÔn BØnh Khiªm vÉn tiÕp tôc nèi dµi cã lÝ do vÒ chÝ sÜ tõ rÊt sím vµ vui thó víi<br /> h­íng thÓ nghiÖm cña NguyÔn Hóc: vÒ cuéc sèng Êy ®Õn cuèi ®êi. Hä h­íng t©m<br /> lµng; cßn NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng hån m×nh tíi cuéc sèng x· héi, tíi hiÖn<br /> tiÕp tôc ®Èy xa h¬n cho xu h­íng lªn nói, thùc nh©n d©n, ®Êt n­íc mét c¸ch gi¸n<br /> ®i xa lµng quª cña m×nh ®Ó Èn dËt. tiÕp qua nh÷ng h×nh t­îng nghÖ thuËt.<br /> §iÓm chung nhÊt cña ba nho sÜ thêi k× ThÕ kØ XVI lµ thÕ kØ dµnh cho nh÷ng nhµ<br /> nµy lµ sù hoµn thiÖn vÒ mäi mÆt cña lo¹i nho Èn dËt theo h­íng: hä lµ m«n ®å thùc<br /> h×nh t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm nhµ nho Èn dËt thô cña L·o - Trang khi t×m thÊy sù yªn<br /> ViÖt Nam thêi Trung ®¹i. Hä lµ nh÷ng con tÜnh vµ yªn t©m tèi ®a trong t­ t­ëng n¬i<br /> ng­êi träng danh dù vµ khÝ tiÕt, träng ®¹o hä vÒ Èn dËt. Hä Ýt quan t©m tíi cuéc sèng<br /> nghÜa vµ lÏ ph¶i ë ®êi. ë ph­¬ng diÖn v¨n x· héi, nh©n d©n vµ hÇu nh­ lµ kh«ng cã<br /> häc, hä lµ nh÷ng t¸c gi¶ ®Èy sù ph¸t triÓn kh¸t väng trë l¹i quan tr­êng, hä chñ yÕu<br /> cña v¨n häc nhµ nho Èn dËt lªn mét tÇm tËp trung thÓ hiÖn mét c¸i t«i sèng hßa<br /> cao míi. NguyÔn BØnh Khiªm ®· ®­îc vÝ nhËp víi m«i tr­êng thiªn nhiªn n¬i Èn<br /> nh­ lµ c©y ®¹i thô táa rîp thÕ kØ XVI. dËt, hä trùc tiÕp ca ngîi trong sù s¶ng<br /> NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng cã nh÷ng kho¸i, h¶ hª cuéc sèng chèn l©m tuyÒn<br /> ®ãng gãp kh«ng thÓ thay thÕ cho sù ph¸t (néi dung nµy ë NguyÔn D÷ vµ NguyÔn<br /> triÓn cña v¨n häc trung ®¹i. NguyÔn BØnh H·ng m¹nh mÏ vµ trùc diÖn h¬n ë NguyÔn<br /> Khiªm, ngoµi t­ c¸ch lµ mét hiÒn nh©n BØnh Khiªm). §©y lµ nh÷ng con ng­êi víi<br /> cßn cã t­ c¸ch mét trÝ gi¶ cña thêi ®¹i, vÞ thiªn h­íng tµng, Èn, kÝn ®¸o, khÐp m×nh,<br /> s­ biÓu cña gi¸o dôc khoa cö. Hä ®· cã gi¸n tiÕp, hoÆc hÇu nh­ lµ rÊt Ýt béc lé<br /> nh÷ng ®ãng gãp lín cho sù ph¸t triÓn cña nuèi tiÕc vÒ mét con ®­êng lùa chän. Hä<br /> t­ t­ëng ViÖt Nam thêi Trung ®¹i. Mét ®· lùa chän mét con ®­êng vµ con ®­êng<br /> nh©n c¸ch nh­ NguyÔn BØnh Khiªm, ®øng ®ã më ra mªnh m«ng v« tËn, hä s¸ng t¸c<br /> trªn ®Ønh cao cña tµi n¨ng vµ danh väng, th¬ ca ®Ó thÓ hiÖn sù g¾n bã s©u s¾c víi<br /> ®· thu phôc ®­îc nh©n t©m cña c¸c thÕ m«i tr­êng sèng, Èn dËt. ThÓ hiÖn mét c¸i<br /> <br /> 48 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013<br />  lª v¨n tÊn<br /> <br /> t«i - néi c¶m s©u s¾c, s¸ng t¸c v¨n häc Èn ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho<br /> dËt thÕ kØ XVI cã mét chiÒu s©u t­ t­ëng Èn dËt. Cã hai t¸c gi¶ tiªu biÓu cña v¨n<br /> lín. C¸i t«i ng­êi Èn dËt trong m«i tr­êng häc thÕ kØ XVII ®¸ng l­u t©m, ®ã lµ §µo<br /> ®ã lµ mét c¸i t«i ng¹o nghÔ, kiªu b¹c, ®øng Duy Tõ vµ Phïng Kh¾c Khoan. S¸ng t¸c<br /> cao h¬n thãi tôc, t¸ch biÖt h¼n víi nh÷ng v¨n häc cña hä Ýt nhiÒu mang xu h­íng Èn<br /> nhiÔu nh­¬ng(3). Cã thÓ nãi ®©y lµ thÕ kØ dËt (giai ®o¹n ®Çu tiªn trong hµnh tr¹ng<br /> mµ v¨n häc nhµ nho Èn dËt kh¼ng ®Þnh cuéc ®êi), nh­ng b¶n th©n hä kh«ng ph¶i<br /> c¸i t«i - c¸ nh©n rÊt m¹nh mÏ (theo chóng lµ t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt ®Ých thùc trong<br /> t«i, ®©y lµ mét sù chuÈn bÞ rÊt c¬ b¶n cho c¸ch quy lo¹i h×nh t¸c gi¶ cña chóng t«i.<br /> néi dung kh¼ng ®Þnh c¸i t«i c¸ nh©n trong Hä ®­îc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng t¸c gi¶ ®¸nh<br /> v¨n häc nhµ nho tµi tö sau nµy): dÊu sù ®æi thay trªn nhiÒu mÆt cña v¨n<br /> Mét mai, mét cuèc, mét cÇn c©u, häc ViÖt Nam tõ thÕ kØ XVI, chuyÓn qua<br /> Th¬ thÈn dÇu ai vui thó nµo... thÕ kØ XVII ®Ó tiÕp nèi sang c¸c thÕ kØ<br /> Thu ¨n m¨ng tróc, ®«ng ¨n gi¸, XVIII vµ XIX. Nh­ng ë néi dung v¨n<br /> Xu©n t¾m hå sen h¹ t¾m ao... ch­¬ng nhµ nho Èn dËt, §µo Duy Tõ vµ<br /> NguyÔn BØnh Khiªm(4) Phïng Kh¾c Khoan kh«ng cã vai trß cho<br /> NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng ®· lùa sù trung chuyÓn nµy.(3)<br /> chän hai thÓ lo¹i kh¸ phï hîp víi ng­êi Èn TiÕp sau thÕ kØ XVII, ë c¸c thÕ kØ XVIII<br /> dËt: truyÒn k× vµ phó. Hä ®ång thêi còng vµ XIX, t×nh h×nh x· héi ViÖt Nam diÔn ra<br /> lµ hai t¸c gi¶ thµnh c«ng vµo bËc nhÊt cña hÕt søc phøc t¹p. ChiÕn tranh lo¹n l¹c, li<br /> thÓ lo¹i nµy trong v¨n häc Trung ®¹i ViÖt t¸n ®· khiÕn cho ®êi sèng cña nh©n d©n<br /> Nam. §©y lµ nh÷ng thÓ lo¹i phãng tóng, r¬i vµo nh÷ng th¶m c¶nh bi ®¸t. §©y cã<br /> tù do, linh ho¹t trong h×nh thøc ph¶n ¸nh thÓ nãi lµ hai thÕ kØ cã nhiÒu biÕn ®éng d÷<br /> vµ biÓu hiÖn ®· gióp cho hä thÓ hiÖn t­ déi nhÊt trong lÞch sö x· héi ViÖt Nam<br /> t­ëng Èn dËt, lèi sèng Èn dËt mét c¸ch thêi trung ®¹i. C¸c cuéc chiÕn tranh n«ng<br /> thµnh c«ng. ThÓ hiÖn c¸i t«i Èn sÜ cña d©n næ ra liªn tiÕp, ®Æc biÖt lµ cuéc khëi<br /> NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng cã nh÷ng nghÜa do NguyÔn HuÖ l·nh ®¹o ®· t¹o ra<br /> phong th¸i vµ d¸ng dÊp rÊt kh¸c so víi c¸c mét hµo khÝ míi cho thêi ®¹i. H×nh t­îng<br /> nho sÜ cïng lo¹i h×nh kh¸c. D­êng nh­ víi ng­êi anh hïng thêi lo¹n trë thµnh mét<br /> hä, niÒm tù hµo víi cuéc sèng s¬n khª ®· ë h×nh t­îng trung t©m, cã søc l«i cuèn<br /> mét møc ®é rÊt cao, hä ®· v­¬n lªn trªn c¶ m¹nh mÏ ®èi víi c¸c nhµ nho thêi bÊy giê.<br /> quan niÖm hµnh tµng vèn cã tÝnh chÊt thô ThÕ kØ XVIII vµ XIX, trªn ph­¬ng diÖn<br /> ®éng cña Nho gi¸o. v¨n häc lµ giai ®o¹n h×nh thµnh vµ chiÕm<br /> 4. Giai ®o¹n kÕt thóc cña lo¹i h×nh chç mét c¸ch m¹nh mÏ, ¸p ®¶o cña lo¹i<br /> t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt<br /> §Æt trong tÝnh liªn tôc cña sù ph¸t (3)<br /> Xem: - Lª V¨n TÊn, TruyÒn k× m¹n lôc vµ sù thÓ hiÖn<br /> triÓn lÞch sö v¨n häc thêi trung ®¹i, thÕ kØ t­ t­ëng Èn dËt cña NguyÔn D÷, ®· dÉn.<br /> - Lª V¨n TÊn, ThÓ nghiÖm lèi sèng Èn dËt cña NguyÔn<br /> XVII lµ mét thÕ kØ ch÷ng l¹i cña v¨n häc D÷ qua truyÖn Tõ Thøc lÊy vî tiªn, T¹p chÝ Khoa häc,<br /> nãi chung vµ v¨n häc nhµ nho Èn dËt nãi Tr­êng §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi, sè 2/2007, tr. 29-33.<br /> (4)<br /> §inh Gia Kh¸nh, Hå Nh­ S¬n vµ Bïi Duy T©n<br /> riªng. ThÕ kØ XVII, v× lÏ ®ã mµ kh«ng ®­îc so¹n, Th¬ v¨n NguyÔn BØnh Khiªm, Nxb. V¨n häc, Hµ<br /> chóng t«i ®Ò cËp tíi trong c¸c giai ®o¹n Néi, 1983.<br /> <br /> <br /> Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 49<br /> qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn...<br /> <br /> h×nh t¸c gi¶ nhµ nho tµi tö chø kh«ng hÇu hÕt lµ h­íng m¹nh mÏ tíi hiÖn thùc<br /> ph¶i lµ nhµ nho Èn dËt nh­ ë thÕ kØ XVI(5). x· héi, nh©n quÇn.<br /> Sù ph¸t triÓn cña ng©m khóc, truyÖn th¬ Tµi n¨ng vµ t©m huyÕt víi cuéc ®êi cña<br /> N«m, h¸t nãi (ca trï) ®· minh chøng cho nhµ nho trong hai thÕ kØ nµy râ rµng lµ<br /> ®iÒu ®ã. V¨n häc giai ®o¹n nµy ®i vµo khã cã thÓ h­íng tíi con ®­êng khoa cö,<br /> nh÷ng néi dung cña hiÖn thùc, tè c¸o, ho¹n lé. §©y lµ nguyªn nh©n mµ trong sè<br /> ph¶n ¸nh nçi thèng khæ; ®ång thêi ngîi ca, n¨m nhµ nho Èn dËt tiªu biÓu cña hai thÕ<br /> bªnh vùc, kh¼ng ®Þnh con ng­êi. §©y lµ kØ kÕt thóc nµy th× cã tíi ba ng­êi lµ bÊt<br /> thêi ®¹i kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ con ng­êi c¸ ®¾c chÝ (Ng« ThÕ L©n, Lª H÷u Tr¸c vµ<br /> nh©n, h­íng quan t©m tíi ®êi sèng riªng NguyÔn KhuyÕn). Nh­ vËy, më ra mét lo¹i<br /> t­, néi t©m víi nh÷ng nhu cÇu vµ kh¸t h×nh t¸c gi¶ v¨n häc - nhµ nho Èn dËt lµ<br /> väng b¶n thÓ, tù nhiªn. ng­êi bÊt ®¾c chÝ, kÕt thóc cña lo¹i h×nh<br /> MÆc dÇu vËy, bªn c¹nh sù chiÕm chç ®ã còng lµ ng­êi bÊt ®¾c chÝ. NguyÔn<br /> cña t¸c gi¶ vµ v¨n ch­¬ng ng­êi tµi tö ThiÕp tiÕp tôc h­íng lùa chän cuéc ®êi<br /> trªn v¨n ®µn th× lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho nh­ cña Chu V¨n An vµ NguyÔn BØnh<br /> Èn dËt vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn nh­ng ®i Khiªm, NguyÔn Huy Vinh tiÕp tôc vµ<br /> vµo chung côc víi nhiÒu lãe s¸ng. V¨n khÐp l¹i h­íng lùa chän cuéc ®êi cña<br /> ch­¬ng ¶nh h­ëng t­ t­ëng L·o - Trang ë NguyÔn D÷, NguyÔn H·ng.<br /> giai ®o¹n nµy pha trén nhiÒu luång t­ N¨m t¸c gi¶ tiªu biÓu lµ: Ng« ThÕ L©n,<br /> t­ëng kh¸c do thùc tÕ x· héi, lÞch sö mang NguyÔn ThiÕp, Lª H÷u Tr¸c, NguyÔn Huy<br /> l¹i. Sù lùa chän con ®­êng lµm Èn sÜ ë c¸c Vinh vµ NguyÔn KhuyÕn. Trong sè nµy chØ<br /> nhµ nho kh¸ ®a d¹ng vµ phøc t¹p. cã NguyÔn Huy Vinh tiÕp tôc lªn nói Èn<br /> Nöa sau thÕ kØ XIX chøng kiÕn sù x©m dËt, bèn t¸c gi¶ cßn l¹i ®Òu chän lµng quª,<br /> l­îc cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi ViÖt Nam. quª cò, lµng cò hoÆc mét n¬i rÊt gÇn cuéc<br /> §©y lµ mét biÕn cè lÞch sö to lín buéc mçi sèng nh©n d©n, x· héi (Lª H÷u Tr¸c) lµm<br /> nhµ nho ph¶i t×m cho m×nh mét sù lùa n¬i Èn dËt cña m×nh.(5)<br /> chän phï hîp. Víi mçi nhµ nho Èn dËt, cã §ãng gãp cña Ng« ThÕ L©n, NguyÔn<br /> thÓ kh«ng ra gióp triÒu ®×nh chèng ngo¹i ThiÕp, Lª H÷u Tr¸c vµ NguyÔn Huy Vinh<br /> bang nh­ng trong lßng hä lu«n mang theo cho sù ph¸t triÓn cña v¨n ch­¬ng nhµ nho<br /> t©m tr¹ng day døt, hæ thÑn triÒn miªn, Èn dËt cã mét sè néi dung ®¸ng chó ý. MÆc<br /> ®Çy kh¾c kho¶i, khæ ®au... dï sèng Èn dËt nh­ng hä h­íng sù quan<br /> §êi sèng tinh thÇn, t­ t­ëng, v¨n hãa t©m cña m×nh tíi cuéc sèng nh©n d©n lao<br /> ViÖt Nam ë hai thÕ kØ XVIII, XIX cã ®éng ®ãi khæ, lo¹n l¹c do chiÕn tranh;<br /> nh÷ng biÕn ®éng lín cïng víi sù biÕn ®éng ®ång thêi béc lé nh÷ng t×nh c¶m ch©n<br /> cña x· héi. Nho gi¸o chuyÓn sang mét giai thµnh, s©u s¾c, tha thiÕt, m¸u thÞt víi bÌ<br /> ®o¹n ph¸t triÓn míi vµ cã nhiÒu thµnh tùu b¹n, ng­êi th©n nh­ cha mÑ, con c¸i, anh<br /> rùc rì. Nã cã mét sù biÕn chuyÓn m¹nh mÏ em, hä hµng... Th¬ ca cña hä theo ®ã mµ<br /> tõ viÖc quan t©m tíi lu©n lÝ ®¹o ®øc sang<br /> høng thó víi thùc tiÔn x· héi, thùc tiÔn<br /> (5)<br /> ®Êt n­íc. §©y còng lµ lÝ do khiÕn thÕ kØ Xem: TrÇn Ngäc V­¬ng, Lo¹i h×nh häc t¸c gi¶ v¨n<br /> häc - nhµ nho tµi tö vµ v¨n häc ViÖt Nam, Nxb. Gi¸o<br /> XVIII vµ XIX, th¬ ca cña nhµ nho Èn dËt dôc, Hµ Néi, 1995.<br /> <br /> <br /> 50 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013<br />  lª v¨n tÊn<br /> <br /> giµu c¶m xóc m¸u thÞt, mang h¬i thë cña cña hä cã mét qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ<br /> cuéc sèng ng­êi lao ®éng, cña nh©n quÇn, ph¸t triÓn l©u dµi, liªn tôc, phong phó vµ<br /> thÓ hiÖn sù g¾n bã s©u s¾c gi÷a c¸i t«i t¸c còng hÕt søc phøc t¹p mµ ë bµi viÕt nµy,<br /> gi¶, c¸i t«i ng­êi Èn dËt víi gia ®×nh, víi chóng t«i ®· kh¸i qu¸t mét sè nÐt chÝnh.<br /> quª h­¬ng xø së. Hoan Ch©u - s«ng Lam §Æt trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn chung cña<br /> nói Hång - vïng ®Êt ®Þa linh nh©n kiÖt v¨n häc Trung ®¹i, cã thÓ nãi r»ng, lo¹i<br /> hay vïng ®Êt Thõa Thiªn HuÕ ®· lµ nguån h×nh t¸c gi¶ vµ lo¹i h×nh v¨n ch­¬ng nhµ<br /> c¶m høng chñ ®¹o, chÝnh yÕu trong s¸ng nho Èn dËt ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín, c¬<br /> t¸c cña hä, nã hiÖn lªn võa ®Ñp, võa lam b¶n trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn néi dung vµ<br /> lò, kh¾c khæ... nghÖ thuËt. Nh©n c¸ch vµ sù lùa chän<br /> Trong xu h­íng chung cña v¨n ch­¬ng cuéc ®êi cña hä m·i m·i lµ vÎ ®Ñp “vang<br /> nhµ nho Èn dËt, hä ®· cã nh÷ng s¸ng t¸c bãng mét thêi” rÊt ®¸ng tr©n träng, ®Çy<br /> thÓ hiÖn sù g¾n bã s©u s¾c cña c¸i t«i víi nghiÖm suy ®èi víi hËu sinh.<br /> m«i tr­êng sèng, víi thiªn nhiªn n¬i Èn<br /> dËt. Thiªn nhiªn trong s¸ng t¸c cña hä TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> còng cã nhiÒu nÐt vÏ ®Ñp, phong phó, 1. TrÇn §×nh H­îu, Nho gi¸o vµ v¨n<br /> nh÷ng bøc tranh phong c¶nh lµng quª, häc ViÖt Nam trung cËn ®¹i, Nxb. Gi¸o<br /> nh÷ng danh lam th¾ng c¶nh. §ã còng lµ dôc, Hµ Néi, 1998.<br /> nh÷ng gi©y phót, nh÷ng th¸ng ngµy mang 2. Hµn TriÖu Kú, Èn sÜ Trung Hoa, Cao<br /> l¹i cho hä sù tÜnh d­ìng, sù thanh th¶n Tù Thanh dÞch, Nxb. TrÎ, thµnh phè Hå<br /> tr­íc cuéc sèng ba ®éng ®­¬ng thêi... ChÝ Minh, 2001.<br /> NguyÔn KhuyÕn lµ mét hiÖn t­îng ®ét 3. B.L.Riptin, “MÊy vÊn ®Ò nghiªn cøu<br /> xuÊt cuèi cïng vµ lµ sù kÕt thóc cho lo¹i nh÷ng nÒn v¨n häc trung cæ ph­¬ng §«ng<br /> h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt thêi trung theo ph­¬ng ph¸p lo¹i h×nh” (Lª S¬n dÞch),<br /> ®¹i. ¤ng lµ mét ng­êi cã häc vÊn cao, tµi T¹p chÝ V¨n häc, (2), 1974, tr. 107 - 123.<br /> n¨ng, khoa cö hanh th«ng (®ç tíi Tam 4. TrÇn Nho Th×n, V¨n häc trung ®¹i<br /> Nguyªn), song sù nhËp cuéc cña «ng l¹i ViÖt Nam d­íi gãc nh×n v¨n ho¸, Nxb.<br /> diÔn ra trong mét thêi ®¹i lÞch sö ®Çy biÕn Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002.<br /> ®éng, tr¾c trë. §Æc biÖt lµ sù kiÖn thùc 5. Lª V¨n TÊn, V¨n häc ViÖt Nam - ®«i<br /> d©n Ph¸p x©m l­îc ®· khiÕn cho lÝ t­ëng ®iÒu suy ngÉm, Nxb. Lao ®éng, Hµ Néi, 2009.<br /> Nho gia ë NguyÔn KhuyÕn vÜnh viÔn 6. Lª V¨n TÊn, T¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt<br /> kh«ng cã c¬ héi thùc hiÖn. Chän con ®­êng vµ v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam (s¸ch<br /> vÒ víi Yªn §æ vµ con ®­êng ®ã ®· më ra chuyªn kh¶o), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ<br /> cho NguyÔn KhuyÕn nh÷ng s¸ng t¹o th¬ Néi, 2013.<br /> ca bÊt hñ. Con ®­êng trë vÒ Yªn §æ ®· t¹o 7. TrÇn Ngäc V­¬ng, Lo¹i h×nh häc t¸c<br /> nªn ë «ng t­ c¸ch mét nhµ th¬ cña lµng gi¶ v¨n häc - nhµ nho tµi tö vµ v¨n häc<br /> c¶nh ViÖt Nam. ViÖt Nam, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995.<br /> Nh­ vËy, th«ng qua bèn giai ®o¹n ph¸t 8. TrÇn Ngäc V­¬ng, V¨n häc ViÖt Nam<br /> triÓn, cã thÓ thÊy r»ng: lo¹i h×nh t¸c gi¶ dßng riªng gi÷a nguån chung, Nxb. Gi¸o<br /> nhµ nho Èn dËt ViÖt Nam vµ v¨n ch­¬ng dôc, Hµ Néi, 1997.<br /> <br /> Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 51<br />