Về cơ sở hình thành và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt vùng đồng bằng Bắc Bộ - xét dưới góc độ Triết học

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 20<br /> t«n gi¸o vµ d©n téc<br /> <br /> VÒ C¥ Së H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN CñA TÝN NG¦ìNG THê MÉU<br /> CñA NG¦êI VIÖT VïNG §åNG B»NG B¾C Bé XÐT D¦íI GãC §é TRIÕT HäC<br /> NguyÔn H÷u Thô(*)<br /> Ýn ng­ìng thê MÉu lµ mét lo¹i h×nh<br /> <br /> luËt, ®¹o ®øc, lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ<br /> <br /> bëi c¸c líp tÝn ng­ìng thê N÷ thÇn, thê<br /> <br /> cña ý thøc x· héi), ph¶n ¸nh tån t¹i x·<br /> <br /> T<br /> <br /> tÝn ng­ìng d©n gian ®­îc tÝch hîp<br /> <br /> MÉu thÇn vµ thê Tam phñ - Tø phñ víi<br /> <br /> niÒm tin thiªng liªng vµo quyÒn n¨ng<br /> cña MÉu - ®Êng s¸ng t¹o, b¶o trî cho sù<br /> tån t¹i vµ sinh thµnh cña tù nhiªn, x·<br /> héi vµ con ng­êi.<br /> Víi<br /> <br /> nh÷ng<br /> <br /> ®Æc<br /> <br /> tr­ng<br /> <br /> riªng,<br /> <br /> tÝn<br /> <br /> ng­ìng thê MÉu ®· cho thÊy søc sèng<br /> <br /> cña ý thøc x· héi (h×nh th¸i kh¸c nhau<br /> héi vµ chÞu sù quy ®Þnh cña tån t¹i x·<br /> héi. TÊt nhiªn chñ nghÜa M¸c còng<br /> <br /> kh¼ng ®Þnh r»ng c¸c h×nh th¸i ý thøc x·<br /> héi trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn<br /> cña m×nh lu«n cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi<br /> cña nã.<br /> <br /> Víi c¸ch tiÕp cËn ®ã, cã thÓ thÊy<br /> <br /> cña nã qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c<br /> <br /> r»ng c¬ së kinh tÕ - x· héi (tån t¹i x·<br /> <br /> chØ ®¬n gi¶n lµ sù ph¶n ¸nh c¸i tån t¹i<br /> <br /> MÉu chÝnh lµ chÕ ®é n«ng nghiÖp lóa<br /> <br /> nhau. Trong tÝn ng­ìng thê MÉu, kh«ng<br /> x· héi mµ nã ®ang hiÖn h÷u trªn ®ã, mµ<br /> h¬n thÕ n÷a chÝnh kh¶ n¨ng thÝch nghi<br /> <br /> vµ bæ sung c¸i míi vµo néi dung cña<br /> <br /> m×nh ®· gãp phÇn gióp cho tÝn ng­ìng<br /> thê MÉu cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn cho<br /> ®Õn ngµy nay.<br /> <br /> D­íi gãc ®é triÕt häc, chñ nghÜa M¸c<br /> <br /> cho r»ng tÝn ng­ìng, t«n gi¸o kh«ng<br /> ph¶i lµ mét hiÖn t­îng siªu nhiªn thÇn<br /> <br /> th¸nh ®­îc thÇn linh ban xuèng ®Ó cøu<br /> gióp loµi ng­êi, còng ch¼ng ph¶i lµ mét<br /> thuéc tÝnh vèn cã cña con ng­êi, mµ t«n<br /> <br /> gi¸o ch¼ng qua chØ lµ mét hiÖn t­îng x·<br /> héi n¶y sinh trong x· héi cña loµi ng­êi<br /> trªn nh÷ng c¬ së x· héi nhÊt ®Þnh. T«n<br /> gi¸o, tÝn ng­ìng còng gièng nh­ ph¸p<br /> <br /> héi) cho sù ra ®êi cña tÝn ng­ìng thê<br /> n­íc víi gia ®×nh tiÓu n«ng phô quyÒn<br /> <br /> lµm trung t©m trong mét m«i tr­êng<br /> lµng x· khÐp kÝn cña ng­êi ViÖt vïng<br /> <br /> ®ång b»ng B¾c Bé cïng víi nh÷ng ¶nh<br /> h­ëng kh«ng nhá cña (tµn d­) chÕ ®é<br /> mÉu hÖ ®· mÊt tr­íc ®ã. TÊt nhiªn, víi<br /> t­ c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi<br /> <br /> th× tÝn ng­ìng thê MÉu kh«ng tån t¹i<br /> <br /> mét c¸ch thô ®éng tr­íc tån t¹i x· héi<br /> <br /> mµ nã lu«n cã sù t­¬ng t¸c qua l¹i víi<br /> <br /> c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c (mµ<br /> <br /> chñ yÕu lµ víi c¸c lo¹i h×nh tÝn ng­ìng,<br /> t«n gi¸o hiÖn cã).<br /> <br /> *. ThS., Khoa TriÕt häc, §¹i häc Khoa häc x· héi &<br /> Nh©n v¨n, Hµ Néi.<br /> <br /> NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...<br /> <br /> 21<br /> <br /> 1. VÒ ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n<br /> <br /> vµ hµng ngh×n n¨m khai ph¸ cña ng­êi<br /> <br /> thµnh vµ tån t¹i tÝn ng­ìng thê MÉu cña<br /> <br /> thèng s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh bao<br /> <br /> hãa, kinh tÕ - x· héi ®èi víi qu¸ tr×nh h×nh<br /> ng­êi ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé<br /> <br /> 1.1. ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n hãa<br /> Cã thÓ thÊy r»ng trong qu¸ tr×nh tån<br /> <br /> t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh, con ng­êi<br /> lu«n chÞu sù t¸c ®éng cña hai mèi quan<br /> <br /> hÖ c¬ b¶n, ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a con<br /> <br /> ng­êi víi con ng­êi (mèi quan hÖ trong<br /> <br /> x· héi) vµ mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi<br /> víi tù nhiªn. TÊt nhiªn, c¸i tù nhiªn mµ<br /> <br /> con ng­êi quan hÖ ë ®©y kh«ng ph¶i lµ<br /> c¸i tù nhiªn chung chung, trõu t­îng tån<br /> t¹i ®©u ®ã bªn ngoµi con ng­êi mµ ph¶i<br /> lµ c¸i tù nhiªn trong mèi quan hÖ (hay<br /> <br /> trong sù t¸c ®éng) qua l¹i víi con ng­êi.<br /> <br /> Hay nãi c¸ch kh¸c, ®ã chÝnh lµ nh÷ng<br /> ®iÒu kiÖn ®Þa lÝ, m«i tr­êng khÝ hËu mµ<br /> <br /> con ng­êi ®ang sèng. Vµ ®Ó cã thÓ tån t¹i<br /> vµ ph¸t triÓn ®­îc trong nh÷ng m«i<br /> tr­êng ®Þa lÝ nhÊt ®Þnh, con ng­êi ph¶i<br /> t×m c¸ch thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn<br /> <br /> ®ã. C¨n cø vµo nh÷ng yÕu tè ®Þa lÝ, khÝ<br /> <br /> hËu kh¸c nhau mµ con ng­êi t×m ra<br /> <br /> nh÷ng ph­¬ng thøc sèng kh¸c nhau sao<br /> cho phï hîp, ®ã chÝnh lµ ph­¬ng thøc<br /> <br /> s¶n xuÊt, c¸ch thøc tô c­, lèi sèng, tËp<br /> qu¸n, tÝn ng­ìng, t«n gi¸o, v.v...<br /> <br /> Nãi c¸ch kh¸c, chÝnh m«i tr­êng tù<br /> <br /> nhiªn ®· t¹o ra thÇn th¸i, b¶n s¾c cña<br /> <br /> mçi nÒn v¨n hãa. V× vËy, ®Ó cã thÓ<br /> nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ mét lo¹i h×nh tÝn<br /> <br /> ng­ìng, t«n gi¸o nµo ®ã th× kh«ng thÓ<br /> kh«ng nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ<br /> ®Þa - v¨n hãa cña n¬i mµ nã ®­îc sinh ra.<br /> <br /> §ång b»ng B¾c Bé (§BBB) lµ mét vïng<br /> <br /> ®Êt chiÕm vÞ trÝ quan träng trong sù ph¸t<br /> <br /> triÓn c¶ vÒ kinh tÕ, v¨n hãa lÉn qu©n sù<br /> cña ViÖt Nam trong lÞch sö còng nh­ ë<br /> <br /> hiÖn t¹i. Sau hµng triÖu n¨m h×nh thµnh<br /> <br /> ViÖt, vïng §BBB ®­îc kiÕn t¹o nªn bëi hÖ<br /> <br /> gåm phÇn b»ng, tròng cña c¸c tØnh, thµnh<br /> phè: Hµ Néi, H¶i Phßng, Th¸i B×nh, H­ng<br /> <br /> Yªn, H¶i D­¬ng, Hµ Nam, Nam §Þnh, Ninh<br /> B×nh, mét phÇn B¾c Ninh, B¾c Giang,<br /> Qu¶ng Ninh vµ VÜnh Phóc.<br /> <br /> §BBB cã ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt lµ<br /> <br /> thÊp vµ dèc tho¶i theo h­íng tõ t©y b¾c<br /> <br /> xuèng ®«ng nam víi ®Þa h×nh xen kÏ<br /> nhiÒu ®åi nói. Víi sù båi ®¾p phï sa lín<br /> <br /> h»ng n¨m cña hÖ thèng s«ng Hång vµ<br /> <br /> s«ng Th¸i B×nh, ®Êt ®ai §BBB cã ®é mµu<br /> mì, ph× nhiªu rÊt cao. Theo t¸c gi¶ DiÖp<br /> §×nh Hoa, l­îng phï sa trung b×nh mµ<br /> <br /> s«ng Hång båi ®¾p ­íc tÝnh kho¶ng 100<br /> <br /> triÖu tÊn/n¨m, ®é PH trung tÝnh (7,0),<br /> l­îng ®¹m 14g/m3, l­îng mïn 2,76 –<br /> <br /> 3,84g/m3. Phï sa cña s«ng Th¸i B×nh cã<br /> <br /> ®é PH thÊp h¬n (4,2-6,0). §Êt ngoµi ®ª<br /> giµu dinh d­ìng (nhiÒu N, P, K), ®iÒu<br /> kiÖn c¬ giíi nhÑ. §Êt néi ®ång lµ ®Êt<br /> thÝch hîp cho viÖc trång lóa n­íc(1).<br /> <br /> Tuy nhiªn, bªn c¹nh yÕu tè ®Êt, khÝ<br /> <br /> hËu còng lµ mét yÕu tè ¶nh h­ëng kh«ng<br /> kÐm phÇn quan träng ®Õn viÖc trång lóa<br /> n­íc cña ng­êi ViÖt.<br /> <br /> KhÝ hËu cña vïng §BBB ®­îc chia lµm<br /> <br /> bèn mïa t­¬ng ®èi râ rÖt víi nhiÖt ®é<br /> trung b×nh n¨m kho¶ng 22,5 - 23,50C vµ<br /> <br /> l­îng m­a trung b×nh n¨m lµ 1.400-2.000<br /> ml(2). §Æc ®iÓm khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa<br /> <br /> nh­ vËy ®· t¹o nªn nh÷ng c¸nh rõng<br /> <br /> rËm nhiÒu chim thó thuËn lîi cho viÖc<br /> s¨n b¾t, h¸i l­îm cña ng­êi ViÖt cæ vµ<br /> <br /> sau nµy lµ viÖc ch¨n nu«i, trång lóa n­íc<br /> vµ nhiÒu c©y nhiÖt ®íi kh¸c.<br /> <br /> 1. DiÖp §×nh Hoa. Ng­êi ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c<br /> Bé, Nxb. Khoa häc X· héi, HN, 2000, tr. 26.<br /> 2. Vò Tù LËp (chñ biªn). V¨n hãa vµ c­ d©n ®ång b»ng<br /> s«ng Hång, Nxb. Khoa häc X· héi, HN, 1991, tr. 11.<br /> <br /> 21<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 22<br /> Tuy nhiªn, còng chÝnh ®Æc ®iÓm khÝ hËu<br /> <br /> Cã thÓ thÊy r»ng c¬ së kinh tÕ chñ yÕu<br /> <br /> nµy l¹i lµ mét trë ng¹i lín ®èi víi ng­êi<br /> <br /> chi phèi tíi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> MÆc dï thêi tiÕt ®­îc chia lµm 4 mïa<br /> <br /> nÒn n«ng nghiÖp lóa n­íc víi trung t©m<br /> <br /> n«ng d©n trång lóa n­íc ë vïng §BBB.<br /> <br /> t­¬ng ®èi râ rÖt nh­ng do bÞ chi phèi bëi<br /> <br /> chÕ ®é giã mïa lµ nh÷ng khèi kh«ng khÝ<br /> tõ n¬i xa ®Õn nªn ngµy b¾t ®Çu vµ kÕt thóc<br /> <br /> cña c¸c mïa còng nh­ thêi tiÕt cña tõng<br /> n¨m bÞ thay ®æi phô thuéc vµ nhÞp ®iÖu vµ<br /> c­êng ®é cña c¸c luång giã mïa. SÏ cã<br /> <br /> nh÷ng n¨m rÐt sím, cã n¨m l¹i rÐt muén,<br /> cã n¨m rÐt ®Ëm vµ kÐo dµi, nh­ng cã n¨m<br /> l¹i Êm ¸p. Còng nh­ vËy víi l­îng n­íc<br /> <br /> m­a, cã n¨m m­a sím, cã n¨m m­a muén,<br /> cã n¨m m­a nhiÒu g©y óng lôt, cã n¨m<br /> m­a Ýt g©y h¹n h¸n.<br /> <br /> Sù thÊt th­êng cña thêi tiÕt nh­ vËy<br /> <br /> ®· ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn n¨ng xuÊt c©y<br /> <br /> lóa n­íc. §iÒu nµy ®· t¹o c¬ së cho sù<br /> <br /> h×nh thµnh lèi sèng cÇn cï, tiÕt kiÖm,<br /> tÝch tr÷ (¨n b÷a nay lo b÷a mai). Ng­êi<br /> <br /> ViÖt th­êng nh¾c nhë con ch¸u cña m×nh<br /> r»ng §­îc mïa chí phô ng« khoai, ®Õn<br /> <br /> khi thÊt b¸t lÊy ai b¹n cïng.<br /> <br /> ChÝnh sù phô thuéc rÊt lín cña viÖc<br /> <br /> trång lóa vµo thêi tiÕt ®· t¹o ra c¬ së cho<br /> viÖc t×m ®Õn nhiÒu c¸c lo¹i h×nh tÝn<br /> <br /> ng­ìng nh­: tÝn ng­ìng sïng b¸i tù<br /> nhiªn, tÝn ng­ìng phån thùc, tÝn ng­ìng<br /> thê thµnh hoµng lµng vµ tÝn ng­ìng thê<br /> MÉu, v.v...<br /> <br /> 1.2. ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ -<br /> <br /> x· héi<br /> <br /> NÕu nh­ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n hãa<br /> <br /> ®· gãp phÇn ®Þnh h×nh nªn ®Æc thï v¨n<br /> <br /> hãa cña céng ®ång tõ ®ã gi¸n tiÕp t¹o nªn<br /> <br /> nh÷ng c¬ së cho sù ra ®êi cña tÝn ng­ìng<br /> <br /> thê MÉu th× ph­¬ng thøc s¶n xuÊt (nh÷ng<br /> <br /> cña tÝn ng­ìng thê MÉu ë §BBB chÝnh lµ<br /> <br /> lµ gia ®×nh tiÓu n«ng phô quyÒn. MÆc dï<br /> còng lµ gia ®×nh phô quyÒn nh­ ë Trung<br /> <br /> Quèc, nh­ng tÝnh chÊt vµ quy m« cña gia<br /> <br /> ®×nh phô quyÒn ViÖt Nam l¹i cã sù kh¸c<br /> biÖt rÊt râ. NÕu nh­ ë Trung Quèc tån t¹i<br /> nh÷ng gia ®×nh “thÕ gia väng téc” truyÒn<br /> <br /> nèi nhiÒu ®êi, víi nh÷ng diÖn tÝch sö<br /> dông ®Êt ®ai rÊt réng lín vµ th­êng<br /> ®­îc gäi lµ nh÷ng “trang”, nh÷ng “gia”<br /> th× ë ViÖt Nam kh«ng nh­ vËy. Ng­êi<br /> ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé cã c©u ng¹n<br /> <br /> ng÷: “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai khã<br /> <br /> ba ®êi” ®Ó nãi lªn tÝnh chÊt tiÓu gia ®×nh<br /> b¸n phô quyÒn cña gia ®×nh ng­êi ViÖt.<br /> <br /> §iÒu nµy ®· t¹o nªn sù manh món, nhá lÎ<br /> trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë c¸c ®Þa<br /> ph­¬ng ®ång b»ng B¾c Bé.<br /> <br /> Vµ chÝnh tÝnh chÊt manh món nhá lÎ<br /> <br /> nµy, céng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh,<br /> khÝ hËu ®an xen rÊt phøc t¹p nªn viÖc øng<br /> dông khoa häc kÜ thuËt rÊt khã thùc hiÖn.<br /> V× vËy, ®Ó cã thÓ tiÕn hµnh s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp víi hiÖu qu¶ cao ®ßi hái ng­êi<br /> <br /> n«ng d©n kh«ng chØ häc hái kinh nghiÖm<br /> <br /> cña ng­êi ®i tr­íc vÒ quy luËt sinh tr­ëng<br /> <br /> cña tõng lo¹i c©y trång mµ cßn ph¶i n¾m<br /> b¾t ®­îc quy luËt cña tù nhiªn, ph¶i “tr«ng<br /> <br /> trêi, tr«ng ®Êt, tr«ng m©y; tr«ng m­a,<br /> tr«ng n¾ng, tr«ng ngµy, tr«ng ®ªm” mµ<br /> <br /> lµm ¨n s¶n xuÊt. Vµ khi mµ sù “tr«ng” cña<br /> <br /> hä kh«ng cã hiÖu qu¶ th× hä tiÕn hµnh viÖc<br /> cÇu xin. Hä cÇu xin tÊt c¶ c¸c lùc l­îng<br /> siªu nhiªn mµ hä nghÜ lµ cã thÓ thay ®æi<br /> ®­îc nh÷ng g× ®ang diÔn ra.<br /> <br /> Bªn c¹nh ®ã, do sù tån t¹i l©u dµi vµ<br /> <br /> c¬ së kinh tÕ x· héi) l¹i lµ nh÷ng yÕu tè<br /> <br /> phæ biÕn cña h×nh thøc së h÷u nhµ n­íc vÒ<br /> <br /> h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.<br /> <br /> n¨ng suÊt cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng<br /> <br /> trùc tiÕp mµ tõ ®ã tÝn ng­ìng thê MÉu<br /> <br /> ruéng ®Êt, cïng víi sù thÊp kÐm trong<br /> <br /> 22<br /> <br /> NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...<br /> <br /> 23<br /> <br /> nghiÖp ®· quy ®Þnh nªn tÝnh chÊt ®a thµnh<br /> <br /> lµng xãm). Ng­êi phô n÷ lu«n ®¶m nhËn<br /> <br /> §BBB. Ng­êi d©n ph¶i tËn dông vµ khai<br /> <br /> ®Ó cho chång, con cña m×nh g©y dùng sù<br /> <br /> phÇn cña nÒn kinh tÕ truyÒn thèng ë<br /> th¸c triÖt ®Ó tÝnh ®a d¹ng cña ®Þa h×nh vµ<br /> m«i tr­êng sinh th¸i ®Ó cã thÓ sinh tån.<br /> <br /> ChÝnh v× vËy, bªn c¹nh vai trß chñ ®¹o<br /> <br /> cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c¸c<br /> <br /> ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c nh­: tiÓu thñ c«ng<br /> <br /> gia ®×nh, ch¨n nu«i, trång v­ên, ch¹y chî,<br /> v.v… còng cã ý nghÜa quan träng. MÆc dï<br /> lµ nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng nh­ng kh«ng gia<br /> ®×nh nµo lµ thuÇn n«ng, mçi lµng ®Òu cã<br /> <br /> mét ngµnh nghÒ truyÒn thèng riªng (nh­<br /> gèm<br /> <br /> B¸t<br /> <br /> Trµng,<br /> <br /> ph¸o<br /> <br /> B×nh<br /> <br /> §µ,<br /> <br /> nãn<br /> <br /> Chu«ng…) bªn c¹nh nghÒ trång lóa. C¸c<br /> <br /> s¶n phÈm cña c¸c nghÒ kinh tÕ nµy phÇn<br /> nµo ®¸p øng nhu cÇu tù cung tù cÊp cña<br /> <br /> gia ®×nh, vµ còng gióp t¨ng thªm thu nhËp<br /> cña gia ®×nh th«ng qua viÖc bu«n b¸n ë<br /> chî quª, chî huyÖn.<br /> <br /> Víi mét nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng, ®a thµnh<br /> <br /> phÇn nh­ vËy ®· ®­a l¹i cho ng­êi phô n÷<br /> mét vÞ thÕ ®¸ng kÓ trong gia ®×nh còng<br /> nh­ x· héi (mÆc dï vÒ h×nh thøc x· héi vµ<br /> gia ®×nh ng­êi ViÖt ë ®ång b»ng B¾c Bé lµ<br /> <br /> chÕ ®é phô quyÒn). VÒ kinh tÕ, do lµ nÒn<br /> kinh tÕ tiÓu n«ng víi “chång cµy, vî cÊy,<br /> <br /> con tr©u ®i bõa” nªn ng­êi phô n÷ ®ãng<br /> <br /> vai trß quan träng trong s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp. Hä kh«ng chØ ch¨m lo viÖc cÊy h¸i<br /> trong c«ng viÖc ®ång ¸ng mµ kiªm lu«n lµ<br /> <br /> ng­êi tiÓu th­¬ng ch¹y chî, lµm nghÒ thñ<br /> c«ng, lo cung - tiªu cho c¶ gia ®×nh. Hä<br /> <br /> kh«ng chØ lµ ng­êi qu¶n lÝ, ®iÒu tiÕt viÖc<br /> chi tiªu trong gia ®×nh (tay hßm ch×a<br /> khãa) mµ xÐt ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, hä<br /> <br /> còng lµ mét lùc l­îng quan träng t¹o ra sù<br /> æn ®Þnh cña kinh tÕ gia ®×nh. VÒ x· héi,<br /> <br /> ng­êi ViÖt cã c©u “lÖnh «ng kh«ng b»ng<br /> cång bµ” nãi lªn vai trß cña ng­êi phô n÷<br /> trong c¸c ho¹t ®éng ®èi néi (trong néi bé<br /> <br /> gia ®×nh vµ dßng hä) vµ ®èi ngo¹i (víi<br /> <br /> vai trß hËu ph­¬ng v÷ng ch¾c vµ æn ®Þnh<br /> nghiÖp bªn ngoµi x· héi. Ng­êi ViÖt cã<br /> <br /> c©u “d©u ¸c mÊt hä hµng, chã d÷ mÊt hµng<br /> xãm” ®Ó nãi vÒ vai trß cña ng­êi phô n÷<br /> trong viÖc thiÕt lËp mèi quan hÖ víi dßng<br /> <br /> hä nhµ chång. Cã thÓ nãi ng­êi con d©u<br /> chÝnh lµ h¹t nh©n quan träng trong mèi<br /> quan hÖ cña gia ®×nh víi dßng hä (bªn<br /> <br /> chång), dï vÒ h×nh thøc hä kh«ng ®­îc coi<br /> <br /> träng. VÒ gi¸o dôc, ng­êi phô n÷ còng lµ<br /> <br /> ng­êi chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc<br /> <br /> d¹y dç con c¸i kÓ tõ khi cÊt tiÕng khãc<br /> chµo ®êi cho ®Õn khi lËp gia ®×nh. §iÒu<br /> nµy thÓ hiÖn ë c©u “con h­ t¹i mÑ, ch¸u h­<br /> t¹i bµ” hay “con d¹i c¸i mang”. VÒ tÝn<br /> <br /> ng­ìng t«n gi¸o, kh¸c víi x· héi phô<br /> quyÒn Trung Quèc, ng­êi phô n÷ ph¶i<br /> <br /> ®øng sau l­ng ng­êi ®µn «ng (bè, chång,<br /> anh trai) trong mäi ho¹t ®éng tÝn ng­ìng<br /> <br /> t«n gi¸o, ng­êi phô n÷ ViÖt Nam trong<br /> nh÷ng tr­êng hîp nhÊt ®Þnh còng cã<br /> quyÒn hµnh t­¬ng ®­¬ng quyÒn hµnh cña<br /> ng­êi ®µn «ng. Ch¼ng h¹n, ng­êi phô n÷<br /> còng cã quyÒn ®­îc thõa kÕ h­¬ng háa<br /> vµ tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ thê cóng tæ tiªn<br /> <br /> theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt phong kiÕn<br /> <br /> ViÖt Nam (n¨m 1471): “vÒ viÖc qu¶n trÞ vµ<br /> gi÷ g×n cña h­¬ng háa khi kh«ng cã con<br /> <br /> trai th× dïng con g¸i tr­ëng ®Ó lo viÖc<br /> cóng tÕ”, hoÆc n¨m 1517 quy ®Þnh: “ng­êi<br /> <br /> ta sÏ giao viÖc qu¶n trÞ vµ gi÷ g×n cña<br /> h­¬ng ho¶ cho con trai c¶ vµ ch¸u trai<br /> c¶. Khi kh«ng cã con trai c¶ vµ ch¸u trai<br /> <br /> c¶ th× giao cho con trai thø vµ ch¸u trai<br /> <br /> thø theo ®Þa vÞ khi sinh ra. Khi kh«ng cã<br /> con trai thø vµ ch¸u trai thø th× sÏ giao<br /> cho con g¸i tr­ëng”(3).<br /> <br /> 3. §ç Trinh HuÖ. V¨n hãa-TÝn ng­ìng gia ®×nh ViÖt<br /> Nam qua nh·n quan häc gi¶ L. CARDIERE, Nxb.<br /> ThuËn Ho¸, HuÕ, 2000, tr. 228-229.<br /> <br /> 23<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 24<br /> MÆt kh¸c, nÕu nh­ ë Trung Quèc,<br /> <br /> thÕ øng xö cña ng­êi ViÖt. Tõ ®ã cã thÓ lÝ<br /> <br /> toµn theo chång vµ phô thuéc vµo chång<br /> <br /> ViÖt cã thÓ n¶y sinh vµ tån t¹i tõ lÞch sö<br /> <br /> ng­êi con g¸i khi lÊy chång th× hoµn<br /> <br /> (bá hä cò, lÊy hä cña chång, trë thµnh<br /> thµnh viªn chÝnh thøc cña nhµ chång vµ<br /> <br /> gÇn nh­ c¾t ®øt quan hÖ víi cha mÑ ®Î),<br /> th× ë ViÖt Nam l¹i kh¸c. Ng­êi phô n÷<br /> ViÖt Nam kh«ng ph¶i thay ®æi hä tªn<br /> <br /> theo hä tªn cña chång. MÆc dï ®· lµ<br /> <br /> thµnh viªn míi cña nhµ chång, nh­ng<br /> <br /> gi¶i t¹i sao tÝn ng­ìng MÉu cña ng­êi<br /> cho ®Õn hiÖn nay.<br /> <br /> 2. ¶nh h­ëng cña c¸c h×nh th¸i t«n<br /> <br /> gi¸o, tÝn ng­ìng ®Õn sù h×nh thµnh vµ<br /> tån t¹i cña tÝn ng­ìng MÉu cña ng­êi<br /> ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé<br /> <br /> MÆc dï lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi,<br /> <br /> ng­êi phô n÷ vÉn cã quan hÖ mËt thiÕt<br /> <br /> lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh tån t¹i x·<br /> <br /> “c«ng to viÖc lín” cña nhµ “®Î” vÉn ph¶i<br /> <br /> tÝn ng­ìng, t«n gi¸o lu«n cã tÝnh ®éc lËp<br /> <br /> víi gia ®×nh cha mÑ ®Î cña m×nh. C¸c<br /> <br /> cã mÆt c¶ vî vµ chång hoÆc mét trong<br /> <br /> hai ng­êi. C¶ hä néi vµ hä ngo¹i ®Òu<br /> ®­îc ng­êi ViÖt coi träng vµ gi÷ g×n,<br /> <br /> “néi th©n, ngo¹i thÝch”. Bªn c¹nh ®ã,<br /> ng­êi ViÖt còng cã truyÒn thèng thê<br /> <br /> nh÷ng ng­êi phô n÷ (bµ, mÑ, c«, chÞ,…)<br /> khi hä mÊt nh­ nh÷ng ng­êi ®µn «ng<br /> <br /> trong gia ®×nh, mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu<br /> coi ®©y lµ truyÒn thèng coi träng ng­êi<br /> phô n÷ chØ cã ë ViÖt Nam.<br /> <br /> Nh­ vËy, cã thÓ thÊy r»ng tõ c¸i nÒn<br /> <br /> chung cña chÕ ®é mÉu hÖ, khi x· héi<br /> chuyÓn sang mét giai ®o¹n ph¸t triÓn<br /> míi víi vai trß vµ ®Þa vÞ cña ng­êi ®µn<br /> <br /> «ng ngµy cµng t¨ng th× kh«ng gièng<br /> nh­ ë nhiÒu chÕ ®é phô hÖ kh¸c (ng­êi<br /> <br /> héi, do tån t¹i x· héi quyÕt ®Þnh, nh­ng<br /> t­¬ng ®èi cña m×nh khi t¸c ®éng trë l¹i<br /> tån t¹i x· héi còng nh­ c¸c h×nh th¸i ý<br /> <br /> thøc x· héi kh¸c. Do vËy, khi xem xÐt c¬<br /> <br /> së h×nh thµnh vµ tån t¹i cña tÝn ng­ìng<br /> <br /> MÉu, bªn c¹nh viÖc ®Ò cËp ®Õn c¬ së kinh<br /> tÕ - x· héi, th× kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt<br /> ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ v¨n hãa tÝn<br /> <br /> ng­ìng, t«n gi¸o cña ng­êi Viªt. TÊt<br /> nhiªn, nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi<br /> <br /> kh¸c còng ¶nh h­ëng phÇn nµo tíi sù<br /> h×nh thµnh cña tÝn ng­ìng MÉu, nh­ng<br /> <br /> sù ¶nh h­ëng ®ã hoÆc lµ kh«ng ®¸ng kÓ,<br /> hoÆc nÕu cã th× l¹i ®­îc th«ng qua c¬ së<br /> kinh tÕ - x· héi hay nh÷ng h×nh th¸i tÝn<br /> ng­ìng, t«n gi¸o cô thÓ.<br /> <br /> Khi nhËn xÐt vÒ ®êi sèng v¨n hãa t©m<br /> <br /> phô n÷ bÞ ®Èy xuèng ®Þa vÞ thÊp kÐm,<br /> <br /> linh cña ng­êi ViÖt, L. Cadiere ®· rÊt<br /> <br /> vÉn ®­îc ®Ò cao vµ thÊm s©u vµo mäi<br /> <br /> gi¸o cña ng­êi ViÖt nh­ lµ sù “ch»ng<br /> <br /> cïng cùc), ë x· héi ViÖt, “nguyªn lÝ MÑ”<br /> <br /> mÆt cña ®êi sèng x· héi. Ng­êi phô n÷<br /> <br /> ViÖt kh«ng chØ cã vai trß quan träng<br /> trong gia ®×nh mµ cßn c¶ ngoµi céng<br /> ®ång, x· héi; kh«ng chØ ®¶m nhËn c¸c<br /> <br /> ho¹t ®éng kinh tÕ, gi¸o dôc, t«n gi¸o, tÝn<br /> <br /> ng­ìng mµ c¶ chÝnh trÞ víi nh÷ng h×nh<br /> ¶nh tuyÖt vêi cña Bµ Tr­ng, Bµ TriÖu, û<br /> Lan,<br /> <br /> Bïi<br /> <br /> ThÞ<br /> <br /> Xu©n,<br /> <br /> v.v…<br /> <br /> Vµ<br /> <br /> chÝnh<br /> <br /> “Nguyªn lÝ MÑ” ®ã ®· ¨n s©u vµo tÝnh<br /> c¸ch, t©m lÝ vµ biÓu hiÖn thµnh lèi sèng,<br /> <br /> tinh tÕ vµ s©u s¾c khi vÝ tÝn ng­ìng t«n<br /> <br /> chÞt”, “rËm r¹p” vµ d­êng nh­ “v« tËn”<br /> <br /> cña c©y cèi trong rõng Tr­êng S¬n(4) .<br /> <br /> Ng­êi ViÖt tham gia rÊt nhiÒu vµo c¸c<br /> ho¹t ®éng v¨n hãa, tÝn ng­ìng, t«n gi¸o.<br /> Nh­ng bµi viÕt chØ xem xÐt ë mét sè lo¹i<br /> <br /> h×nh chÝnh cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù<br /> h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tÝn ng­ìng<br /> <br /> 4. §ç Trinh HuÖ. V¨n hãa-TÝn ng­ìng gia ®×nh ViÖt<br /> Nam qua nh·n quan häc gi¶ L. CARDIERE, Nxb.<br /> ThuËn Ho¸, HuÕ, 2000, tr. 79-81.<br /> <br /> 24<br /> <br />