Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Lịch sự trong phỏng vấn báo chí

Ộ

Ụ

Ạ

B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O

ƯỜ

Ạ Ọ Ư Ạ

TR

Ộ NG Đ I H C S PH M HÀ N I



Ạ

Ế

Ị

PH M TH TUY T MINH

Ỏ

Ự

Ị

Ấ L CH S TRONG PH NG V N

BÁO CHÍ

ữ ệ

Chuyên ngành : Ngôn ng Vi

t Nam

Mã số

: 62.22.01.02

Ữ

Ậ

Ế

LU N ÁN TI N SĨ NG VĂN

ỗ ệ

ọ

ẫ

Ng

ườ ướ i h

ng d n khoa h c: 1. GS.TS. Đ Vi t Hùng

2. PGS.TS. Hà Quang Năng

ộ Hà N i 2017

Ờ L I CAM ĐOAN

ọ ủ ứ Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi.

ố ệ ự ự ệ ề ố Các s li u th ng kê là hoàn toàn trung th c do tôi th c hi n. Đ tài nghiên

ư ừ ế ậ ọ ượ ấ ố ứ c u và các k t lu n khoa h c ch a t ng đ c ai công b trong b t kì công

trình nào khác.

ả ậ Tác gi lu n án

ị ế ạ Ph m Th Tuy t Minh

Ụ Ụ M C L C

Ụ Ắ Ậ Ệ Ế DANH M C KÍ HI U VI T T T TRONG LU N ÁN

ụ ế ắ ế 1. Danh m c vi t ti ng Vi t t ệ t

ộ

STT Kí hi uệ

N i dung vi

ế ắ t t

ĐTPV

ư ệ

ệ

Nhóm t

li u 1: ĐTPV là văn ngh sĩ

ư ệ

Nhóm t

ứ li u 2: ĐTPV là quan ch c

ư ệ

ố ượ

Nhóm t

li u 3: ĐTPV là các đ i t

ng khác

ừ

ộ Hành đ ng ngôn t

HĐNT

ậ ạ ẫ Tham tho i d n nh p

TTDN

ạ ồ

Tham tho i h i đáp

TTHĐ

ủ ướ

ừ

ộ

(Hành đ ng ngôn t ) ch h

ừ

ụ

ộ

ộ (Hành đ ng ngôn t ) ph thu c

ụ ế ắ ế 2. Danh m c vi t ti ng Anh t t

ừ ữ ế T ng ti ng Anh ế ắ ượ t t c vi đ

ộ

STT Kí hi u ệ

N i dung vi

ế ắ t t

ộ

ọ

Face Threatening Acts

ể ệ (Các) Hành đ ng đe d a th di n

FTAs

Face Flattering Acts

ể

FFAs

ộ (Các) Hành đ ng tôn vinh th di nệ

ườ

ứ ấ

Speaker 1

i nói th nh t

SP1

ườ

ứ

Speaker 2

i nói th hai

SP2

Question

Phát v nấ

ồ

Answer

H i đáp

Ụ Ả Ậ DANH M C CÁC B NG TRONG LU N ÁN

Ở Ầ M Đ U

Ọ Ề 2.1. LÝ DO CH N Đ TÀI

ế ế ươ ệ ề ng ti n truy n ầ 0.1.1. Trong xu th toàn c u hóa, giao ti p trên ph

ạ ộ ọ ượ thông đ i chúng đóng m t vai trò quan tr ng và ngày càng đ c tăng

ớ ự ể ệ ấ ươ ườ c ủ ng. Cùng v i s phát tri n c a công ngh in n và các ph ệ ng ti n

ư ề ờ ạ ở ộ ớ ớ truy n thông, ch a bao gi báo chí l ư ệ i m r ng v i quy mô l n nh hi n

ể ạ ể ạ ế ấ ỏ ượ ự nay. Trong các th lo i báo chí, ph ng v n là th lo i chi m đ c s quan

ệ ủ ớ ữ ể ở ặ tâm đ c bi t c a công chúng và gi ư i báo chí b i nh ng u đi m trong cách

ệ ề ạ ế ỏ ả truy n tin và hi u qu thông tin mà nó đem l ấ i. Giao ti p trong ph ng v n

ộ ố ặ ế ạ ủ báo chí mang m t s đ c thù c a giao ti p đ i chúng, đó là đ i t ố ượ ng

ộ ọ ứ ủ ề ọ nghiên c u c a nhi u ngành khoa h c trong đó có xã h i h c, ngôn ng ữ

ề ự ấ ị ằ ỏ L ch s trong ph ng v n báo chí ọ h c,... Đ tài cũng n m trong xu h ướ ng

chung y.ấ

ớ ự ủ ữ ể ế ỉ 0.1.2. Sau nh ng năm 60 c a th k XX, cùng v i s phát tri n n r ở ộ

ự ở ộ ữ ụ ư ầ ọ ợ ủ c a ng d ng h c và s m r ng trong giao l u h p tác toàn c u, các s ự

ề ị ự ữ ệ ấ ượ ướ ki n ngôn ng , trong đó có v n đ l ch s đã đ c soi sáng d ề i nhi u góc

ữ ọ ư ề ọ ọ ộ ủ đ c a nhi u ngành khoa h c nh ngôn ng h c, văn hoá h c, ngôn ng ữ

Ở ữ ọ ự ượ ộ ị giao văn hoá,… góc đ ngôn ng h c, l ch s đ ư ộ ứ c nghiên c u nh m t

ừ ề ệ ế ắ ố ờ quy t c đi u hoà m i quan h liên cá nhân trong giao ti p. T khi ra đ i, lý

ứ ừ ắ ế ị ự ủ ự ề thuy t l ch s đã thu hút s quan tâm c a nhi u nhà nghiên c u t ơ kh p n i

ế ớ ụ ề ể ấ ố ỉ trên th gi i. Ch trong vòng b n ch c năm, r t nhi u quan đi m tr ườ ng

ề ị ự ứ ệ ề ấ ể phái nghiên c u v l ch s đã xu t hi n, trong đó có nhi u quan đi m

ự ố ứ ị ư ấ ố ư ạ không th ng nh t. Nói nh Watts, đi sâu nghiên c u l ch s gi ng nh l c

ừ ậ ộ “vào m t khu r ng r m” [ Watts, R. (2003), Politeness, Cambridge:

ể ầ ư ứ ấ Cambridge University Press.; tr 10], có th đ y chông gai nh ng có s c h p

ệ ớ ư ữ ẫ d n mãnh li t v i nh ng ai a khám phá.

ữ ụ ọ ượ ổ ế ở ệ Ngay sau khi ng d ng h c đ c ph bi n Vi ấ t Nam, đã có r t

ề ị ự ở ứ ề ứ ộ ộ nhi u công trình nghiên c u v l ch s các góc đ và m c đ khác nhau,

ừ ế ế ự ễ ề ấ ố ị t lý thuy t đ n th c ti n. Trong s này, r t nhi u công trình có giá tr và

ứ ạ ồ ưỡ ệ ệ ả ụ có tính ng d ng cao, mang l i hi u qu trong vi c b i d ng các kĩ năng

ữ ế ạ ọ giao ti p và trong công tác d y – h c ngôn ng . Các công trình này th ườ ng

ữ ệ ứ ị ự ế ặ ằ ọ nghiên c u l ch s trên ng li u văn h c ho c trong giao ti p h ng ngày.

ể ị ự ộ ườ ế ặ Tuy nhiên, tìm hi u l ch s trong m t môi tr ng giao ti p có tính đ c thù

ươ ề ệ ấ ỏ ế là giao ti p trên ph ng ti n truy n thông, trong đó có ph ng v n báo chí

ườ ư ư ượ ệ ố ứ ế ộ thì d ng nh ch a đ c nghiên c u m t cách có h th ng. Vì th chúng

ề ọ ự ấ ị ẽ ớ ọ ỏ L ch s trong ph ng v n báo chí tôi ch n đ tài ầ v i hy v ng s làm đ y

ả ố kho ng tr ng đó.

ứ ị ự ấ ầ ỏ 0.1.3. Nghiên c u l ch s trong ph ng v n báo chí góp ph n làm phong

ế ề ị ữ ọ ự ứ phú thêm lý thuy t v l ch s trong ngôn ng h c, ch ng minh cho tính

ệ ượ ộ ự ế ế ủ năng đ ng c a các hi n t ữ ng ngôn ng trong th c t giao ti p. Trong hoàn

ộ ố ạ ữ ế ế ư ệ ả c nh giao ti p gi a nhà báo và công chúng còn m t s h n ch nh hi n

ự ề ẽ ầ ọ ườ nay, đ tài hy v ng s góp ph n vào xây d ng, tăng c ế ng kĩ năng giao ti p

ụ ủ ữ ệ ế ộ ngôn ng , kĩ năng nghi p v c a nhà báo trong các cu c giao ti p trên

ươ ệ ề ph ng ti n truy n thông.

Ố ƯỢ Ứ Ứ Ạ 2.2. Đ I T NG NGHIÊN C U VÀ PH M VI NGHIÊN C U

ố ượ ứ Đ i t ng nghiên c u

ố ượ ứ ủ ậ ộ ừ Đ i t ng nghiên c u c a lu n án là các hành đ ng ngôn t và các

ừ ữ ư ừ ể ệ ị ữ ế ố ừ y u t t ữ ụ ể ng (c th là t ng x ng hô và t ng tình thái) th hi n l ch

ấ ỏ ự s trong ph ng v n báo chí.

ứ ạ Ph m vi nghiên c u

ể ượ ự ế ấ ỏ ị ể ệ ở ấ Trong giao ti p ph ng v n, l ch s có th đ c th hi n ề r t nhi u

ụ ể ế ọ ờ ị ế ố ừ y u t , t ứ ử ụ cách ch n trang ph c, đ a đi m, th i gian đ n cách th c s d ng

ế ố ừ ộ ử ỉ ủ ữ ệ các y u t t ng và đi u b , c ch ,... c a nhà báo và ĐTPV. Tuy nhiên,

ứ ứ ế ạ ậ ỉ trong ph m vi nghiên c u, lu n án ch quan tâm đ n các cách th c nhà báo

ự ụ ể ở ộ ữ ể ể ệ ị ử ụ s d ng ngôn ng đ th hi n l ch s , c th là góc đ phát ngôn và góc

ộ ố ữ ậ ậ ả ộ ộ ừ đ t ng . Lu n án t p trung kh o sát m t s hành đ ng ngôn t ừ ổ ế ph bi n

ừ ữ ư ừ ữ ế ố ể ệ ấ và t ng x ng hô, t ng tình thái vì đó là các y u t th hi n rõ nh t tính

ự ế ị l ch s trong giao ti p.

ề ư ệ ư ệ ủ ậ ả ỏ ạ V ph m vi t li u, t ấ li u kh o sát c a lu n án là 850 bài ph ng v n

trên ba báo:

ề ừ ế ế Báo Ti n phong: t tháng 1/2011 đ n h t tháng 12/2011

ệ ử ừ Báo Dân trí (đi n t ): t ế tháng 7/2011 đ n tháng 7/2014

ệ ử ừ Báo Vnexpress (đi n t ): t ế tháng 1/2012 đ n tháng 12/2014

ộ ố ể ứ ấ ầ ư ữ ệ ề ệ ự ồ Có m t s đi m c n l u ý v ngu n ng li u trên: Th nh t, vi c l a

ả ẫ ọ ờ ch n tên báo và th i gian kh o sát hoàn toàn mang tính ng u nhiên. Ba t ờ

ượ ượ ả ớ báo trên là đ c đánh giá là có uy tín và có l ộ ng đ c gi theo dõi l n.

ế ề ờ ứ ạ ậ ả ớ ỉ ộ Th hai, do h n ch v th i gian, lu n án m i ch kh o sát các cu c

ệ ử ấ ặ ỏ ế ủ ạ ạ ph ng v n trên báo in ho c báo đi n t ớ . H n ch c a hai lo i này so v i

ệ ượ ế ố ư ạ báo hình và báo nói là không tái hi n đ c các y u t ngo i ngôn nh : chân

ự ử ắ ặ ấ ắ ọ ọ ị ỉ dung, s c m t, c ch , gi ng nói, âm v c, cách nh n gi ng, ng t nh p,…

ườ ữ ấ ỏ ộ ữ ủ c a nh ng ng i tham gia ph ng v n. Đây cũng là m t trong nh ng y u t ế ố

ể ệ ị ự ế ặ ọ quan tr ng th hi n l ch s trong giao ti p. M t khác, trong ngôn ng vi ữ ế t,

ệ ử ụ ể ừ ế ố vi c s d ng các ti u t tình thái, các y u t rào đón cũng không phong

ế ư ữ phú, tinh t nh trong ngôn ng nói.

ứ ậ ấ ấ ả ỏ ớ ỉ ộ Th ba, lu n án ch kh o sát các cu c ph ng v n v i tính ch t là hình

ứ ỏ ộ ố ữ ậ ặ ộ th c h i – đáp gi a phóng viên và m t ho c m t s nhân v t tham gia, mà

ễ ể ả ậ ộ không tìm hi u cu c th o lu n di n ra trên báo chí.

Ứ Ứ Ụ Ụ Ệ 2.3. M C ĐÍCH NGHIÊN C U VÀ NHI M V NGHIÊN C U

ứ ụ M c đích nghiên c u

ệ ủ ị ứ ủ ữ ụ ể ậ M c đích nghiên c u c a lu n án là làm rõ nh ng bi u hi n c a l ch

ể ệ ử ụ ấ ỏ ự s trong ph ng v n báo chí, th hi n qua phát ngôn và cách s d ng t ừ

ủ ị ự ữ ữ ặ ư ng . Qua đó, làm rõ nh ng đ c tr ng riêng c a l ch s trong môi tr ườ ng

ế ặ ấ ỏ giao ti p mang tính đ c thù là ph ng v n báo chí.

ụ ứ ệ Nhi m v nghiên c u

ứ ủ ụ ệ ậ Nhi m v nghiên c u c a lu n án là:

ơ ở ấ ở ứ ế ỏ ế Nghiên c u c s lý thuy t liên quan đ n ph ng v n hai góc

ớ ư ấ ỏ ể ạ ấ ộ ỏ ộ đ : ph ng v n v i t ớ cách là m t th lo i báo chí và ph ng v n v i

ư ạ ớ ể ề ặ ậ ộ ộ t cách là m t cu c tho i v i các đ c đi m riêng v nhân v t giao

ế ệ ế ế ả ti p, vai giao ti p, quan h liên nhân, hoàn c nh giao ti p,… Ngoài

ự ấ ị ề ị ệ ậ ổ ợ ự ủ ra, lu n án còn t ng h p các quan ni m v l ch s , b t l ch s c a

ữ ọ ươ ươ ệ các nhà ngôn ng h c ph ng Đông, ph ng Tây và Vi t Nam đ t ể ừ

ế ấ ố ỏ ộ đó đ i chi u vào các cu c ph ng v n trên báo chí.

ổ ế ặ ố ặ Th ng kê, phân tích các HĐNT ph bi n trong c p trao đáp, đ c

ệ ệ ớ ự ạ ố ị bi t TTDN trong m i quan h v i tính l ch s . Phân lo i chúng theo

ứ ộ ị ữ ế ự nh ng tiêu chí liên quan đ n m c đ l ch s .

ế ố ừ ả ạ ừ Kh o sát và phân lo i các y u t t ữ ụ ể ng , c th là t ữ ư ng x ng

ừ ữ ệ ớ ố ị hô và t ự ng tình thái trong m i quan h v i tính l ch s .

ề ự ể ệ ữ ế ậ ậ Phân tích, nh n xét, rút ra nh ng k t lu n v s th hi n nguyên

ấ ở ự ỏ ộ ộ ừ ắ ị t c l ch s trong ph ng v n góc đ hành đ ng ngôn t và góc đ t ộ ừ

ng .ữ

ƯƠ Ứ 2.4. PH Ủ NG PHÁP VÀ CÁC TH PHÁP NGHIÊN C U

ể ự ử ụ ứ ụ ệ ệ ậ Đ th c hi n các nhi m v nghiên c u trên, lu n án đã s d ng các

ươ ụ ể ủ ph ng pháp và th pháp c th sau:

ươ ễ Ph ng pháp phân tích di n ngôn

ấ ạ ỏ ỗ ộ ộ ộ ươ M i cu c ph ng v n là m t cu c tho i. Ph ễ ng pháp phân tích di n

ượ ử ụ ự ả ể ưở ủ ố ngôn đ c s d ng đ phân tích s nh h ng c a các nhân t ế giao ti p

ữ ả ụ ư ệ ế ậ nh nhân v t giao ti p, quan h liên nhân, ng c nh, m c đích giao ti p t ế ớ i

ự ấ ị ươ ễ ỏ tính l ch s trong ph ng v n báo chí. Ph ng pháp phân tích di n ngôn cũng

ượ ụ ể ể ậ ả ươ ể ệ ị ị đ c v n d ng đ kh o sát, tìm hi u các ph ự ặ ng ti n bi u th l ch s đ t

ố ươ ớ ự ươ ớ ấ ạ ộ ữ trong m i t ng quan v i c u trúc cu c tho i, v i s t ng tác gi a nhà

ặ báo và ĐTPV trong c p trao đáp.

ươ ả Ph ng pháp phân tích, miêu t

ậ ấ ỏ ả ơ ể Lu n án phân tích các HĐNT tiêu bi u trong ph ng v n: chào, c m n,

ỏ ươ ữ ệ ệ ặ chúc, khen, chê, h i và các ph ng ti n ngôn ng có quan h ch t ch ẽ

ể ệ ừ ệ ả ậ ị ự ừ ế trong vi c th hi n tính l ch s . T k t qu phân tích, lu n án t ng b ướ c

ệ ố ế ố ừ ữ khái quát hoá, h th ng hoá thành nhóm HĐNT và y u t t ứ ng theo m c

ườ ẹ ả ị ộ đ tăng c ự ng (+) hay gi m nh (−) tính l ch s .

ủ ố ả ạ Th pháp kh o sát, th ng kê, phân lo i

ố ượ ế ố ả Chúng tôi ti n hành th ng kê s l ệ ố ng các HĐNT, kh o sát h th ng

ừ ệ ớ ị ừ ế ự ữ ấ ạ ộ ỏ t ng trong quan h v i l ch s trong cu c tho i ph ng v n. T k t qu ả

ề ặ ủ ị ự ế ể ạ ậ ố ỏ th ng kê phân lo i rút ra các k t lu n v đ c đi m c a l ch s trong ph ng

v n.ấ

ố ượ ự ị ỉ ứ ủ ữ ọ L ch s không ch là đ i t ng nghiên c u c a ngôn ng h c mà còn

ố ượ ứ ủ ư ệ ề ả ọ là đ i t ng nghiên c u c a nhi u ngành khoa h c khác. T li u kh o sát

ể ạ ế ậ ấ ỏ ế ủ c a lu n án liên quan đ n th lo i ph ng v n trên báo chí nên ngoài ki n

ề ả ử ụ ữ ọ ứ ứ ủ ậ th c ngôn ng h c làm n n t ng, lu n án còn s d ng tri th c, kĩ năng c a

ư ậ ọ ọ các chuyên ngành có liên quan nh : lý lu n báo chí, văn hoá h c, tâm lý h c,

ộ ọ xã h i h c…

Ủ Ậ 2.5. ĐÓNG GÓP C A LU N ÁN

ề ế V lí thuy t

ộ ố ệ ộ ừ Thông qua vi c phân tích m t s hành đ ng ngôn t ể tiêu bi u và h ệ

ừ ệ ớ ị ữ ệ ữ ố ộ ố th ng t ỏ ự ng trong m i liên h v i l ch s trên ng li u là các cu c ph ng

ệ ử ầ ụ ể ậ ấ v n trên báo in và báo đi n t ở ộ , lu n án đã góp ph n c th hóa và m r ng

ộ ố ấ ữ ụ ề ủ ế ị ự ậ ọ ấ m t s v n đ c a lý thuy t l ch s trong ng d ng h c. Lu n án cung c p

ộ ố ứ ệ ữ ọ ủ ứ ộ cho ngôn ng h c m t s c li u minh ch ng cho tính năng đ ng c a lý

ế ị ự ế ế ự thuy t l ch s trong th c t giao ti p.

ề ự ễ V th c ti n

ữ ọ ứ ậ ả Lu n án là công trình nghiên c u ngôn ng h c, không ph i công trình

ữ ứ ề ề ọ ế nghiên c u v văn hóa h c hay báo chí truy n thông. Tuy nhiên, nh ng k t

ụ ự ứ ủ ệ ậ ả ể ứ qu nghiên c u c a lu n án có th ng d ng vào vi c xây d ng, tăng

ụ ủ ữ ế ệ ườ c ng kĩ năng giao ti p ngôn ng , kĩ năng nghi p v c a nhà báo trong các

ế ộ ươ ệ ề ậ cu c giao ti p trên ph ng ti n truy n thông. Qua đó, lu n án góp ph nầ

ướ ớ ệ ộ ườ ự ạ h ng t ự i vi c xây d ng m t môi tr ng lành m nh, tích c c trên báo chí

ươ ệ ạ nói riêng và trên các ph ế ng ti n thông tin đ i chúng nói chung. Các k t

ứ ủ ể ượ ử ụ ệ ậ ả ả qu nghiên c u c a lu n án cũng có th đ ạ c s d ng vào vi c gi ng d y,

ứ ọ ữ ụ ữ ọ ộ ạ ầ ọ nghiên c u h c ph n ng d ng h c, ngôn ng h c xã h i t ơ ở i các c s đào

ạ ọ ứ ạ ọ ạ t o và nghiên c u đ i h c, sau đ i h c.

Ủ Ậ 2.6. B C C Ố Ụ C A LU N ÁN

ư ụ ở ầ ỉ ẫ ể ầ ả ả ế Ngoài ph n ch d n b ng bi u và th m c tham kh o, m đ u và k t

ậ ượ ể ồ ươ ậ lu n, lu n án đ c tri n khai trong 1 49 trang chính văn bao g m 3 ch ng:

ươ ơ ở ổ ươ ậ : Ch ổ ng này trình bày t ng Ch ng 1: T ng quan và c s lý lu n

ế ớ ề ị ự ướ ứ quan tình hình nghiên c u v l ch s trên th gi i và trong n ừ c. T đó,

ậ ủ ề ự ủ ơ ở ế ị ậ lu n án nêu c s lí lu n c a đ tài, đó là lý thuy t l ch s c a Brown và

ự ủ ế ề ấ ị Levinson và lí thuy t v b t l ch s c a Culpepper.

ươ ự ể ộ ị ị ừ Ch ng 2: L ch s bi u th qua các hành đ ng ngôn t ặ trong c p

ỏ ạ ươ ố ấ : Ch ng này th ng kê và phân tích ộ trao đáp trong h i tho i ph ng v n

ộ ừ ệ ớ ị ổ ế ự ệ ố h th ng hành đ ng ngôn t ặ ph bi n trong quan h v i l ch s trong c p

trao đáp.

ươ ị ị ừ ữ ư ừ Ch ự ể ng 3: L ch s bi u th qua t ng x ng hô và t ữ ng tình

ỏ ộ ạ ươ ự ể ấ : Ch ệ ủ ng này phân tích s bi u hi n c a thái trong h i tho i ph ng v n

ừ ữ ư ừ ữ ự ị l ch s qua t ng x ng hô và t ng tình thái.

ươ Ch ng 1

Ơ Ở Ổ Ứ Ậ T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U VÀ C S LÍ LU N

Ứ Ổ 2.7. T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U

ự ứ ề ị Tình hình nghiên c u v l ch s trên th gi ế ớ i

ỉ ớ ươ ư ệ ấ ả ố ế Ch m i xu t hi n cách đây kho ng b n m i năm nh ng lý thuy t

ữ ứ ự ỏ ứ ấ ẫ ị l ch s (theory of politeness) trong ngôn ng đã ch ng t s c h p d n mãnh

ệ ằ ứ ủ ệ ệ ấ ạ li ả t b ng vi c xu t hi n hàng lo t các công trình nghiên c u c a đông đ o

ả ế ớ ề ươ ế ậ ọ các h c gi ắ trên kh p th gi i. Khá nhi u ph ng pháp, cách ti p c n đã

ượ ồ ạ ư ề ấ ạ đ c đ xu t nh ng bên c nh đó cũng t n t ể ữ i không ít nh ng quan đi m

ế ộ ứ ề ệ ọ ấ ồ b t đ ng. Thi t nghĩ, vi c phác h a m t b c tranh chung v tình hình

ứ ị ế ớ ự ướ ế ể nghiên c u l ch s trên th gi i và trong n ầ c là c n thi ấ t khi tìm hi u v n

ề đ này.

ề ị ướ ứ ố ề ự H ng nghiên c u truy n th ng v l ch s

ự ệ ượ ế ừ ắ ư ữ ế ị Khái ni m l ch s đã đ c nh c đ n t lâu nh ng đ n nh ng năm 70

ự ự ở ế ỉ ế ớ ố ở ủ c a th k XX, nó m i th c s tr thành lý thuy t và tr thành m i quan

ờ ủ ữ ụ ế ị ự ự ủ ọ ứ tâm chính c a ng d ng h c. S ra đ i c a lý thuy t l ch s chính th c

ự ệ ằ ấ ấ ố ổ ệ ự ộ ị L ch s m t vài ph ni m trong đánh d u b ng s xu t hi n cu n sách

cách dùng ngôn ngữ (Politeness – some universals in language usage) (1978,

1987) [Brown, P. and Levinson, S. (1987), Politeness: Some Universals in

ủ ả Language Usage, Cambridge: Cambridge University Press.] c a tác gi P.

ế ượ ệ ả ấ Brown và S. Levinson. Lý thuy t này đ c đánh giá là có hi u qu nh t và

ưở ấ ố ớ ề ị ể ừ ự ứ ệ ộ ả có nh h ng r ng rãi nh t đ i v i vi c nghiên c u v l ch s . K t khi

ố ượ ấ ả ế ớ ồ ạ ề ể cu n sách đ c xu t b n, trên th gi i đã t n t i nhi u quan đi m trái

ượ ề ướ ề ị ự ứ ộ ng c, nhi u khuynh h ổ ng nghiên c u v l ch s . Nhìn m t cách t ng

ể ấ ướ quát, có th th y có hai khuynh h ng chính trong các công trình nghiên

ề ị ự ấ ướ ứ ề ố ứ ứ c u v l ch s . Th nh t là khuynh h ng nghiên c u truy n th ng, ph ổ

ế ỉ ữ ủ ứ ữ ế ầ bi n nh ng năm 79, 80 và đ u nh ng năm 90 c a th k XX. Th hai là

ướ ứ ề ị ổ ế ự ả ớ ơ khuynh h ụ ng m i trong nghiên c u v l ch s , ph bi n kho ng h n ch c

ở ạ ớ ướ ứ ố ị năm tr l i đây. V i khuynh h ề ng nghiên c u truy n th ng, l ch s đ ự ượ c

ậ ở ố ẩ ộ ộ ộ nhìn nh n b n góc đ chính: góc đ chu n xã h i (the social – norm

ộ ươ ạ ộ view); góc đ ph ng châm h i tho i (the conversation maxim view); góc

ộ ộ ạ ộ ộ ể ệ đ th di n (the face – saving view) và góc đ c ng tác h i tho i (the

conversation contract view).

ẩ ộ ộ Góc đ chu n xã h i

ự ượ ị ớ ệ ố ử ể ợ L ch s đ c hi u là cách hành x phù h p v i h th ng quy ướ c

ự ẩ ộ ố ữ ỉ ẫ Phép xã giao và nh ng ch d n chu n m c trong xã h i. Trong cu n sách

ự ị ề v phép l ch s dùng cho các quý b à (Ladies’s Book of etiquette and manual

ư ạ ộ of politeness), J.S. Locke và N. Boston đã đ a ra m t lo t các quy ướ c

ạ ượ ị ữ ự ế ằ ạ nh m đ t đ ẳ c l ch s trong giao ti p. Ch ng h n: “… né tránh nh ng đ ề

ự ệ ữ ế ố ợ ỗ ề tài có liên quan đ n nh ng s ki n hay tình hu ng g i lên n i đau hay đi u

ừ ờ ặ ự ủ ấ ỏ ề ấ ạ b t h nh” hay “đ ng bao gi v n h i v tính xác th c c a b t kì m t l ộ ờ i

ấ ố ộ ạ công b nào trong các cu c tho i mang tính ch t chung chung” [ Nguy nễ

ề ệ ự ế ộ ữ ứ ị Văn Đ (1995), “V vi c nghiên c u l ch s trong giao ti p”, TC Ngôn ng

s 1.ố ; tr 54].

ắ ộ ộ ạ Góc đ quy t c h i tho i

ườ ướ ế ậ ộ Ng ể i tiêu bi u cho h ng ti p c n này là R. Lakoff. Bà là m t trong

ữ ườ ầ ứ ị ự ở ộ ữ ụ ọ nh ng ng i đ u tiên nghiên c u l ch s ế góc đ ng d ng h c. Lý thuy t

ắ ộ ự ủ ủ ự ị l ch s c a bà d a trên Nguyên t c c ng tác c a Grice (Grice’s Cooperative

ạ ậ ự ơ ủ ị ự ộ ữ Principle – CP). Theo Lakoff, đ ng c c a l ch s là t o l p s hài hoà gi a

ế ậ ộ ệ ố ệ các nhân v t giao ti p. Bà vi ế … m t h th ng các quan h cá nhân đ t: “ ượ c

ế ậ ể ạ ậ ợ ằ ố ể ả thi t l p đ t o thu n l ế i cho giao ti p b ng cách t i thi u hoá kh năng

ố ầ ố ươ ẩ ộ ọ ủ ố gây xung đ t và đ i đ u v n tàng n trong m i m i t ng giao c a con

ườ ộ ố ấ ễ ề ế ộ ng i” [Dt Nguy n Quang (2004), M t s v n đ giao ti p n i văn hoá và

ố ạ giao văn hoá, NXB ĐH Qu c gia, H. ắ ; tr 11]. Lakoff nêu lên ba lo i quy t c

ự ồ ễ ứ ị l ch s : (1) Không d n ép (don’t impose), dùng trong nghi l chính th c hay

ỏ ự ự ể ạ ọ ố trong ngo i giao; (2) Đ ng s l a ch n (give options), dùng trong b i

ễ ườ ệ ả ấ ớ ả c nh không nghi l ; (3) làm cho ng ả i nói chuy n v i mình c m th y tho i

ố ả ầ ậ . mái (make a feel good – be friendly), dùng trong b i c nh g n gũi, thân m t

ữ ắ ặ ặ ấ ươ ư M c dù nh ng quy t c này luôn có m t trong b t kì t ng tác nào nh ng ở

ẽ ề ướ ấ ơ các n n văn hoá khác nhau s có xu h ạ ng nh n m nh h n vào các nguyên

ệ ắ ộ ọ ọ ỳ ấ ắ t c khác nhau. Tu thu c vào vi c ch n quy t c nào là quan tr ng nh t,

ộ ề ế ượ ể ả ắ m t n n văn hoá có th tán thành chi n l c Kho ng cách (quy t c 1),

ắ ắ ạ ọ ộ ể ệ Kính tr ng (quy t c 2), hay Thân thi n (quy t c 3). “Nói m t cách đ i th ,

ướ ế ượ ấ ả văn hoá châu Âu có xu h ạ ng nh n m nh chi n l c kho ng cách, văn hoá

ướ ỹ ệ ự ấ ạ ọ châu Á có xu h ạ ng nh n m nh s kính tr ng và văn hoá châu M hi n đ i

ướ ệ ấ ạ có xu h ự ng nh n m nh s thân thi n”. [ Eelen, G. (2001), A Critique of

Politeness Theories, Manchester: St Jerome.; tr 22]

ự ữ ố ọ ứ Trong s nh ng nhà khoa h c đi tiên phong trong lĩnh v c nghiên c u

ự ể ế ắ ị này không th không nh c đ n J. N. Leech. Ông xây d ng mô hình l ch s ự

ế ậ ươ ự d a trên thu t giao ti p trong t ng tác liên nhân (interpersonal rhetoric) và

ự ả ự ự ệ ấ ộ ổ ị coi l ch s là s l ng tránh xung đ t. D a trên khái ni m t n th t (cost) và

ợ ư ự ữ ề l ệ ắ ị i ích (benefit), Leech đ a ra quy t c l ch s : “(Trong nh ng đi u ki n

ữ ủ ư ể ể ệ ề ả ị khác nh nhau) hãy gi m thi u nh ng bi u hi n c a ni m tin không l ch

ư ữ ề ệ ố ữ ể ự s ; (trong nh ng đi u ki n khác nh nhau) hãy tăng t ệ i đa nh ng bi u hi n

ự ề ị ỗ ữ ạ ươ ậ ủ c a ni m tin l ch s ” [Dt Đ H u Châu, Đ i c ữ ọ ng ngôn ng h c – T p 2,

ắ ượ ụ ể ằ ụ NXB Giáo d c, H, 2006. ; tr 260]. Quy t c này đ c c th hoá b ng sáu

ươ ươ ế ả ấ ị ph ng châm sau: (1) Ph ng châm t ể ổ nh (Gi m thi u t n th t mà ng ườ i

ả ị ố ợ ườ khác ph i ch u; tăng t i đa l i ích mà ng i khác đ ượ ưở c h ng); (2) Ph ươ ng

ể ợ ệ ả ượ ưở ố châm hào hi p (Gi m thi u l i ích mình đ c h ng; tăng t ấ ổ i đa t n th t

ị ươ ưở ể ự ả ả mà mình ph i ch u); (3) Ph ng châm tán th ng (Gi m thi u s chê bai

ườ ố ự ợ ườ ươ ng i khác và tăng t i đa s khen ng i cho ng i khác); (4) Ph ng châm

ể ự ả ố ợ ố ự khiêm t n (Gi m thi u s khen ng i mình và tăng t i đa s chê bai mình);

ươ ể ự ấ ồ ữ ả ồ ườ (5) Ph ng châm tán đ ng (Gi m thi u s b t đ ng gi a ta và ng i; gia

ự ồ ữ ườ ươ ả ậ tăng s đ ng thu n gi a ta và ng i); (6) Ph ả ệ ng châm thi n c m (Gi m

ữ ể ả ườ ố ữ ệ ả ườ thi u ác c m gi a ta và ng i; tăng t i đa thi n c m gi a ta và ng i) [Dt

ỗ ữ ạ ươ ữ ọ ụ ậ Đ H u Châu, Đ i c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ;

tr 261].

ộ ể ệ Góc đ th di n

ả ướ ế ậ Các tác gi ể tiêu bi u cho h ng ti p c n này là Brown và Levinson

ư ắ ớ ừ ị ề ầ (1978/1987). Cái tên Brown và Levinson g n nh g n li n v i t ự “l ch s ”

ư ộ ự ế ề ị ứ ể ắ nh m t nhà nghiên c u đã nói “không th nói v l ch s n u không nh c

ế đ n Brown và Levinson” [ KerbratOrecchioni, C. (1997), “A Multilevel

Approach in the Study of Talk in interaction”, Pragmatics 7 (1), pp. 1−20.; tr

ự ự ư ị ộ 11]. Cũng nh Lakoff, Brown và Levinson nhìn l ch s là s tránh xung đ t

ụ ả ư ế ủ ấ ọ ớ trong giao ti p nh ng công c gi i thích c a h khác v i Lakoff. V n đ ề

ữ ủ ế trung tâm trong lý thuy t c a Brown và Levinson là “tính h u lý”

ể ệ ề ả ượ (rationality) và “th di n” (face), c hai đ u đ c xem là mang các đ cặ

ể ổ ả ể ệ ế ố ấ ạ ả đi m ph quát. Theo hai tác gi , th di n là y u t r t nh y c m, có th b ể ị

ể ượ ạ ệ ố ự ị ổ t n h i, có th đ ế c duy trì và nâng cao. L ch s là h th ng các chi n

ượ ẹ ả ộ l c nh m ằ làm gi m nh các hành đ ng đe do th di n ( ạ ể ệ face–threatening

ế ượ ư acts). Brown và Levinson đã đ a ra năm chi n l c (five strategies) t ươ ng

ế ượ ữ ằ ẳ ằ ị tác b ng ngôn ng và kh ng đ nh r ng mô hình chi n l ứ c này có tính ng

ườ ả ắ ổ ụ d ng ph quát. Trong giao ti p, ế ng ứ i nói ph i tính toán, cân nh c các m c

ạ ể ệ ủ ể ừ ự ệ ộ ị ộ đ đe do th di n c a hành đ ng ngôn trung mình đ nh th c hi n đ t đó

ạ ể ệ ả ẹ ứ ộ tìm cách gi m nh m c đ đe do th di n.

ộ ộ ộ ạ Góc đ c ng tác h i tho i

ả B. Fraser (1975), B. Fraser và Nolen (1981) là các tác gi ể tiêu bi u cho

ướ ư ự ẳ ọ ị khuynh h ng này. Theo h , “l ch s không h n nh Lakoff và Leech nói

ườ ẻ ả ẳ ấ làm cho ng ả i nghe c m th y vui v , tho i mái và cũng không h n nh ư

ể ườ ấ ị Brown và Levinson hi u là làm cho ng ả i nghe không c m th y khó ch u,

ụ ượ ệ ả ộ ơ ớ mà đ n gi n là, v i m t nhi m v đ ả c giao phó, ta ph i hoàn thành nó

ướ ắ ộ ủ ạ ộ ễ ộ d i ánh sáng c a nguyên t c c ng tác h i tho i”. [ Nguy n Văn Đ (1995),

ề ệ ứ ị ự ế “V vi c nghiên c u l ch s trong giao ti p”, TC Ngôn ng s 1. ữ ố ; tr 57].

ự ị ự ề ư ậ ự ộ ắ ạ ộ ị ể ủ Nh v y, l ch s ch u s đi u khi n c a quy t c h i tho i và s c ng tác

ữ ạ ườ ắ ấ ủ ọ ộ h i tho i. Khi nh ng ng i tham gia tuân th theo đúng quy t c y, h đã

ự ầ ọ ạ ượ đ t đ ề ị c yêu c u v l ch s . Ng ượ ạ c l ộ i, khi h hành đ ng không đúng nh ư

ọ ẽ ị ấ ị ự ậ v y, h s b coi là b t l ch s .

ứ ủ ế ố ộ ể Trong b n góc đ nghiên c u k trên, lý thuy t c a Brown và

ượ ả ưở ủ ấ Levinson đ c coi là có nh h ố ng nh t. Sau khi cu n sách c a Brown và

ượ ứ ừ ề ả ế ớ ắ ơ Levinson đ c tái b n, nhi u nhà nghiên c u t kh p n i trên th gi i đã

ứ ủ ế ộ ướ ứ ụ ọ lên ti ng ng h . H đã nghiên c u theo h ự ng ng d ng d a trên mô hình

ế ủ ứ ề lý thuy t c a Brown và Levinson. Tuy nhiên, nhi u nhà nghiên c u không

ủ ữ ể ể ạ ớ ế ồ đ ng tình v i quan đi m c a Brown và Levinson. Nh ng đ i bi u này đ n

ừ ề ươ ư ậ ả ố ố t n n văn hóa ph ng Đông nh Trung Qu c, Nh t B n, Hàn Qu c. Tiêu

ể ả bi u là các tác gi : Ide (1989), Hill Etal (1986), Matsumoto (1988), Gu

ọ ở ư ề ọ ộ ồ (1990)…Theo h , các n n văn hóa tr ng tính c ng đ ng nh ph ươ ng

ự ướ ứ ử ự ế ợ ớ ị Đông, l ch s tr ữ ẩ c h t là hành vi ng x chu n m c, phù h p v i nh ng

ậ ự ị ộ quy đ nh, tôn ti tr t t trong xã h i.

ớ ề ị ế ậ ướ ự H ng ti p c n m i v l ch s

ả ư ướ ớ ề ị ế ậ ự ướ ộ ố ọ M t s h c gi đ a ra h ng ti p c n m i v l ch s . Xu h ng này

ể ệ ườ ấ ơ ể th hi n rõ ràng nh t trong vòng h n m i năm tr ở ạ l i đây. Có th tóm

ượ ướ ư ứ ớ l c các h ng nghiên c u m i nh sau:

ướ ế ệ ậ ớ ậ H ng ti p c n h u hi n đ i ạ (post–modern approach) v i các tác gi ả

ể tiêu bi u: Eelen (2001), Mills. S. (2003), Watts (2003), Locher và Watts

ự (2005), Locher và Bousfield (2008), Bousfield và Culpepper (2008). S khác

ủ ướ ế ậ ớ ướ ế ậ ố nhau c a h ng ti p c n này so v i h ể ệ ề ng ti p c n truy n th ng th hi n

ở ộ ố ạ m t s khía c nh sau.

ướ ự ừ ủ ệ ề ố ố Tr c tiên, đó là s t ch i khung làm vi c truy n th ng c a Grice,

ệ ề ệ ạ ấ ố ợ ị ủ nh n m nh vào vi c đi u hòa m i quan h hòa h p và vào ý đ nh c a

ườ ữ ượ ườ ứ ằ ậ ọ ng i nói, vào nh ng gì đ c ng i nghe nh n th c. H cho r ng khung

ữ ứ ủ ạ ớ ợ ộ ố nghiên c u c a Grice không phù h p v i nh ng cu c tho i mang tính đ i

ố ạ ấ ổ ế ờ ố ộ kháng, xung đ t, v n l i r t ph bi n trong đ i s ng (“it is inappropriate to

account for conflictual/antagonistic exchanges, such as are common in real

life” [Dt Marina Terkourafi (2005), “Beyond the micro–level in politeness

research”, Journal of Politeness Research 1, pp. 237−262.; 241]. Khuynh

ướ ệ ậ ạ ướ ớ ườ ọ ặ ị ự h ng h u hi n đ i cũng h ng t i ng i nghe, h đ t l ch s trong s ự

ủ ườ ủ ơ ị ườ ướ đánh giá c a ng i nghe h n là ý đ nh c a ng i nói. Khuynh h ng này

ừ ữ ế ố ộ ả cũng t ch i lý thuy t hành đ ng ngôn ng (Mills 2003). Các tác gi cho

ể ậ ữ ự ị ẻ ằ r ng l ch s không th t p trung vào nh ng phát ngôn riêng l ả mà ph i

ướ ơ Ở ữ ạ ướ h ễ ng vào nh ng di n ngôn dài h n. khía c nh này, khuynh h ậ ng h u

ự ầ ệ ấ ạ ế ứ ạ ả ộ ạ hi n đ i nh n m nh vào s c n thi ộ t ph i nghiên c u h i tho i theo m t

quá trình. (“processoriented view of conversation”) [Mills, S. (2003), Gender

and politeness, Cambridge: Cambridge University Press.; tr 38].

ướ ệ ế ậ ấ H ng ti p c n theo tính ch t quan h (the relational approach) v iớ

ả ể các tác gi tiêu bi u: Watts (2003) Locher (2004, 2006), Locher và Watts

ế (2005), SpencerOatey (2005, 2007). Locher và Watts vi ề ạ ộ t: “Ho t đ ng đi u

ế ệ ượ ố ự ầ ư ủ ể ườ ề ệ ti t m i quan h đ c hi u là s đ u t c a con ng i vào vi c đi u hoà

ệ ủ ọ ế ố m i quan h c a h trong giao ti p” [ Locher, M. A. and Richard J. Watts R.

J (2008), “Relational work and impoliteness: Negotiating norms of linguistic

behaviour”, In: Derek Bousfield and Miriam A. Locher (eds) Impoliteness in

Language: Studies on its Interplay with Power in Theory and Practice. Berlin

ể ặ and New York: Mouton de Gruyter, pp. 77−99.; tr 78]. M c dù có th có tên

ư khác nhau nh : “relational work” (Locher và Watts 2005), “relational

practice” (Holmes và Schnurr 2005) hay “rapport management” (Spencer

ư ề ể ấ ạ ố ộ Oatey 2000) nh ng chúng đ u có m t đi m chung là nh n m nh m i quan

ự ể ệ ủ ị ấ ạ ơ ệ h liên nhân h n là nh n m nh vào s th hi n mang tính cá nhân c a l ch

ư ị ự ề ự s nh các mô hình l ch s ố truy n th ng. [Dt Culpeper, J. (2011a),

“Politeness and impoliteness”, In: Karin Aijmer and Gisle Andersen (eds.)

Sociopragmatics, Volume 5 of Handbooks of Pragmatics edited by Wolfram

Bublitz, Andreas H. Jucker and Klaus P. Schneider. Berlin: Mouton de

ươ ự ấ ị ự ượ Gruyter, pp. 391−436.; tr 22]. T ng t , b t l ch s cũng đ c các nhà ngôn

ạ ộ ữ ọ ủ ề ậ ạ ố ng h c này nhìn nh n trong ph m vi c a ho t đ ng đi u hoà m i quan

ể ệ ự ưỡ ả ơ ỉ ủ ị ệ h , tránh th hi n nó đ n gi n ch là s l ự ng phân c a l ch s .

ớ ự Cách nhìn d a trên khung ng li u ữ ệ (the framebased view) v i tác gi ả

ướ ể ế tiêu bi u Marina Terkourafi (2001, 2002, 2003, 2005a, 2005b). H ng ti p

ướ ế ề ậ ố ư ộ ự ổ ậ c n này nh m t s b sung cho h ng ti p c n truy n th ng và h ướ ng

ư ế ệ ế ậ ậ ạ ướ ế ế ậ ti p c n h u hi n đ i. N u nh hai h ấ ng ti p c n trên l y lý thuy t làm

ướ ế ậ ự ứ ơ ở c s cho cách nghiên c u (theorydriven) thì h ng ti p c n d a trên khung

ơ ở ứ ấ ữ ệ l y d li u làm c s cho cách nghiên c u (datadriven). L y d li u t ấ ữ ệ ừ ộ m t

ạ ộ ự ủ ữ ộ ậ ớ t p l n các cu c h i tho i mang tính t phát c a nh ng ng ườ ừ ả i t đ o Síp

ố ậ ẽ ị ủ ạ ạ ộ (Hy L p), Terkourafi đã đ i l p m t cách m nh m đ nh nghĩa c a Brown và

ề ị ự ự ự ả ộ ị Levinson v l ch s : “L ch s không ph i là s tính toán m t cách duy lý mà

ề ấ là v n đ thói quen” (politeness is a matter not of rational calculation, but a

habits). [Terkourafi, M. (2005a), “Beyond the microlevel in politeness

research”, Journal of Politeness Research: Language, Behaviour, Culture 1 (2),

pp. 237−262.; tr 250]

ướ ậ ươ ế ng ti p c n t ng tác Ngoài ra còn có h (the interactional approach)

ả ể h ngướ ớ v i các tác gi tiêu bi u: Arundale (1999, 2006), Haugh (2007) và

ế ậ ớ ả ể ti p c n theo th lo i ể ạ (the genre approach) v i tác gi tiêu bi u Garcés –

Conejos Blitvich (2010a). [Dt Culpeper, J. (2011a), “Politeness and

impoliteness”, In: Karin Aijmer and Gisle Andersen (eds.) Sociopragmatics,

Volume 5 of Handbooks of Pragmatics edited by Wolfram Bublitz, Andreas

H. Jucker and Klaus P. Schneider. Berlin: Mouton de Gruyter, pp. 391−436.;

tr 26]

ướ ư ế ậ ờ Nhìn chung, các h ớ ng ti p c n trên khá m i và ch a có th i gian

ỹ ưỡ ứ ộ ề ặ ế ấ ả nghiên c u m t cách k l ng v m t lý thuy t trên t ạ t c các khía c nh

ư ượ ề ặ ư ứ ự ễ ể và cũng ch a đ ề c ki m tra v m t th c ti n nh cách nghiên c u truy n

ữ ế ả ầ ấ ậ ố ợ th ng, tuy nhiên nh ng k t qu ban đ u r t đáng ghi nh n. Nó g i m ở

ề ườ ứ ạ ự ế ậ nhi u con đ ấ ng ti p c n khác nhau trong lĩnh v c ph c t p và cũng r t

ẫ ấ h p d n này.

ơ ượ ướ ứ ầ Trên đây là ph n khái quát s l c hai khuynh h ng nghiên c u v ề

ế ớ ự ướ ứ ự ề ố ị l ch s trên th gi ể i. H ng nghiên c u truy n th ng d a trên quan đi m

ủ ể ặ ạ ấ ườ ậ ộ c ng tác c a Grice, đ c đi m là nh n m nh vào ng i nói và t p trung vào

ứ ậ ạ ạ ướ ủ ệ ự s phân tích phát ngôn c a cá nhân. H ng nghiên c u h u hi n đ i l i chú

ự ủ ườ ễ ộ ị ý vào s đánh giá c a ng ự i nghe và xem xét l ch s trong m t di n ngôn

ỗ ướ ẹ ọ ế ạ ứ ạ ộ ơ tr n v n h n. M i h ộ ng nghiên c u có m t th m nh riêng, t o nên m t

ế ậ ệ ượ ắ ứ b c tranh giàu màu s c trong cách ti p c n hi n t ự ị ng l ch s .

ự ủ ế ị ậ ọ ơ ở Lu n án ch n lý thuy t l ch s c a Brown và Levinson làm c s lý

ứ ể ế ề ặ ậ ộ ố lu n đ nghiên c u. M c dù có m t s ý ki n trái chi u xung quanh lý

ế ị ả ư ẫ ượ ế ự ủ thuy t l ch s c a hai tác gi này nh ng đây v n đ c xem là lý thuy t có

ưở ứ ả s c nh h ộ ng sâu r ng nh t t ấ ừ ướ ế tr c đ n nay.

ứ ề ị Tình hình nghiên c u v l ch s ự ở ệ Vi t Nam

ự ệ ượ ế ừ ắ ế ớ ư ị Khái ni m l ch s đã đ c nh c đ n t lâu trên th gi ự i nh ng th c

ố ượ ế ở ứ ự ượ s đ c nâng lên thành lý thuy t và tr thành đ i t ng nghiên c u chính

ả ế ữ ụ ế ỉ ữ ủ ọ ủ c a ng d ng h c thì ph i đ n nh ng năm 60, 70 c a th k XX. Ở ệ t Vi

ầ ườ ộ ố ỉ ấ Nam, lúc đ u ng ệ ủ i ta ch th y “bóng dáng” c a nó qua m t s khái ni m

ườ ầ ế ị có liên quan nh : ư vai xã h iộ , th di n ể ệ …Ng ề ậ i đ u tiên đ c p đ n l ch s ự

ả ễ ữ Các mô hình ngôn ng và phi ngôn là tác gi Nguy n Đình Hoà (1956) trong

ữ ủ ứ ệ ố ư ộ ng c a ng x l đ ử ễ ộ. Tuy ch a phân tích m t cách h th ng lý thuy t v ế ề

ự ư ể ệ ề ủ ư ệ ề ị l ch s nh ng ông đã đ a ra khái ni m ti n đ c a nó – th di n. Ông phân

ố ươ ể ệ ứ ử ữ ộ tích m i t ể ệ ng liên gi a th di n và ng x xã h i, trong đó, th di n

ượ ự ự ể ữ ề ị ượ đ c hi u là “s t hào v nh ng giá tr mà mình có đ c” [Dt Vũ Ti nế

ự ế ị ệ ớ ụ Dũng (2007), L ch s trong ti ng Vi t và gi i tính, NXB Giáo d c, H. ; tr

ư ử ữ ứ ộ 46]. Trong Vai xã h i và ng x ngôn ng trong giao ti p ễ ế [Nguy n Nh Ý

ữ ố ử ữ ứ ế ộ (1990), “Vai xã h i và ng x ngôn ng trong giao ti p”, TC Ngôn ng , s

ả ớ ư ư ố 3.], tác gi ể Nh Ý tìm hi u khái ni m ệ vai xã h iộ v i t cách là nhân t chi

ắ ị ự ế ự ế ố ườ ph i nguyên t c l ch s trong giao ti p: Trong th c t , con ng i luôn luôn

ở ề ớ ế ệ ế ạ ớ ườ ườ vào th quan h giao ti p đa d ng v i nhi u l p ng ạ i, lo i ng i khác

ộ ứ ề ị ổ ị ớ ề ệ ấ ọ nhau v đ a v xã h i, l a tu i, gi i tính, ngh nghi p, h c v n, uy tín xã

ứ ử ụ ữ ủ ộ ấ ố ộ h i. Vai xã h i y chi ph i cách th c s d ng ngôn ng c a cá nhân trong

ự ế ẩ ồ ự ừ ố ặ ự ị giao ti p, chu n m c l ch s , su ng sã t nhiên hay t t n, nhũn nh n… Lý

ế ề ị ứ ượ ự ắ ề ệ ứ ị V vi c nghiên c u l ch thuy t v l ch s chính th c đ ế c nh c đ n trong

ề ệ ứ ị ễ ộ ự ự s trong giao ti p ế [Nguy n Văn Đ (1995), “V vi c nghiên c u l ch s

ế ả ễ ộ trong giao ti p”, TC Ngôn ng s 1. ủ ữ ố ] c a tác gi Nguy n Văn Đ . Ông đã

ượ ố ướ ứ ị ự ế ớ tóm l c b n khuynh h ng nghiên c u l ch s trên th gi i: giác đ ộ

ộ ể ệ ẩ ắ ạ ộ ộ ộ ộ ộ chu n xã h i, giác đ quy t c h i tho i, giác đ th di n và giác đ c ng

ộ ướ ự ự ở ị ạ tác h i tho i và nêu ra h ứ ị ng m trong nghiên c u l ch s : “L ch s đã m ở

ộ ướ ữ ạ ạ ớ ọ ra m t h ng m i trong ngôn ng nói chung và trong d y và h c ngo i ng ữ

ượ ắ ắ ể nói riêng. Tìm hi u và khai thác đ c ch c ch n chúng ta s đ t đ ẽ ạ ượ c

ứ ữ ữ ự ế ạ ớ ọ nh ng thành t u m i trong nghiên c u ngôn ng và d y h c ti ng Vi ệ t”

ề ệ ứ ị ự ế ễ ộ [Nguy n Văn Đ (1995), “V vi c nghiên c u l ch s trong giao ti p”, TC

Ngôn ng s 1. ữ ố ; tr 57].

ể ủ ớ ự ữ ụ ọ ở ệ ữ Cùng v i s phát tri n c a ng d ng h c, Vi ầ t Nam nh ng năm g n

ứ ề ị ự ả ở ệ ấ ề ấ đây đã xu t hi n r t nhi u công trình nghiên c u v l ch s , c ộ góc đ lý

ộ ự ữ ụ ễ ề ế ư Đ i c ạ ươ ng thuy t và góc đ th c ti n. Các giáo trình v ng d ng nh :

ỗ ữ ạ ươ ữ ọ ậ ngôn ng h c ữ ọ [Đ H u Châu, Đ i c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo

ủ ữ ụ ễ Ng d ng h c ụ d c, H, 2006. ỗ ữ ] c a Đ H u Châu, ứ ọ [Nguy n Đ c Dân (2001),

ữ ụ ụ ậ ọ ủ ứ ụ ọ D ng h c Ng d ng h c – t p 1, NXH Giáo d c, H. ễ ] c a Nguy n Đ c Dân,

ụ ệ ễ ọ ệ ữ Vi t ngệ ữ [Nguy n Thi n Giáp (2000), D ng h c Vi ố t ng , NXB ĐH Qu c

ứ ề ữ ọ ủ ễ ệ gia, H.] c a Nguy n Thi n Giáp; công trình nghiên c u v ngôn ng h c xã

ả ễ ễ ữ ộ ủ h i c a tác gi Nguy n Văn Khang [ Nguy n Văn Khang (2001), Ngôn ng

ụ ộ ệ ề ề ậ ế ắ ị ọ h c xã h i, NXB Giáo d c Vi t Nam, H. ],… đ u đ c p đ n nguyên t c l ch

ệ ắ ố ố ộ ự ớ ư s v i t ạ cách là quy t c chi ph i m i quan h liên cá nhân trong h i tho i.

ủ ể ố ớ ữ ệ ệ Đi m chung c a các cu n sách này là đã gi ơ ả i thi u nh ng khái ni m c b n

ấ ề ị ể ệ ự ự ị ườ ứ ị nh t v l ch s : th di n, l ch s , các tr ng phái nghiên c u chính, l ch s ự

ự ươ ể ệ ị âm tính, l ch s d ạ ng tính, các hành vi đe do và tôn vinh th di n,....

ị ượ ạ ộ ứ ề ế ắ ớ ự L ch s còn đ ằ c nghiên c u g n li n v i ho t đ ng giao ti p h ng

ứ ầ ở ề ấ ề ị ngày. Công trình nghiên c u đ u tiên quy mô khái quát v v n đ l ch s ự

ệ ả ươ ế ậ ị ế trong ti ng Vi ủ t là c a tác gi Vũ Th Thanh H ng. Trong lu n án ti n sĩ

ự ế ị ệ ữ ọ ệ ạ ộ L ch s trong Ti ng Vi ứ t hi n đ i: M t nghiên c u ngôn ng h c xã h i ộ ở

ộ ộ ữ ở ồ m t c ng đ ng ngôn ng Hà N i ộ (Politeness in modern Vietnamese: A

sociolinguistic study of a Hanoi speech community) [Vu, Thi Thanh Huong

(1997), Politeness in modern Vietnamese: A sociolinguistic study of a Hanoi

speech community, Doctor of philosophy, University of Toronto.], b ngằ

ươ ộ ố ố ượ ề ệ ắ ớ ở ị ph ng pháp đi u tra và tr c nghi m v i m t s đ i t ố ng s ng đ a bàn

ả ủ ư ể ệ ặ ố ộ Hà N i, tác gi đã đ a ra b n đ c đi m chính trong quan ni m c a ng ườ i

ự ế ị ả ố ể ặ Vi ệ ễ t: l phép, đúng m c, t nh , khéo léo. Theo tác gi , b n đ c đi m này

ư ừ ệ ấ ố ồ ừ có m i quan h bao hàm nhau nh ng không đ ng nh t, v a bao hàm v a

khác bi t. ệ

ự ượ ị ệ ớ ứ ầ ố L ch s đ c nghiên c u trong m i quan h v i các HĐNT. H u nh ư

ề ị ứ ề ế ạ ấ ộ ự công trình nghiên c u nào v HĐNT cũng “đ ng ch m” đ n v n đ l ch s .

ự ủ ứ ề ậ ặ ị Đó là lu n án nghiên c u v phép l ch s qua hành vi cho, t ng c a tác gi ả

ử ử ụ ử ị ữ ị Ch Th Bích [ ộ ố ệ Ch Th Bích (2002), “M t s bi n pháp s d ng ngôn ng

ự ệ ể ặ ị bi u hi n phép l ch s trong hành vi cho, t ng”, TC Ngôn ng , s 5. ữ ố ]; công

ủ ứ ễ ề ễ trình nghiên c u v hành vi khen c a Nguy n Quang [ Nguy n Quang

ệ ế ờ ệ ứ ỹ ộ ố (1999), M t s khác bi t giao ti p l i nói Vi t – M trong cách th c khen

ậ ờ ế ậ ố và ti p nh n l ế ỹ i khen, Lu n án Ti n s , ĐH Qu c gia, H. ], nghiên c u vứ ề

ủ ủ ị ả ị ả ế hành vi chê c a c a Hoàng Th H i Y n [ ế Hoàng Th H i Y n (2000), Hành

ứ ế ể ạ ậ ậ ớ vi chê v i bi u th c, phát ngôn và tham tho i ti p nh n chê, Lu n văn

ạ ỹ ư ữ ạ ọ Th c s khoa h c ng văn, ĐH S Ph m HN, H. ứ ề ]; nghiên c u v phát ngôn

ỗ ủ ạ ị ạ ị ả ơ chào, c m n, xin l i c a Ph m Th Thành [Ph m Th Thành (1995), Nghi

ứ ờ ệ ả ơ ệ ạ ỗ th c l ế i nói ti ng Vi t hi n đ i qua các phát ngôn chào, c m n, xin l i,

ế ỹ ữ ậ ự ượ Lu n án Phó Ti n s Ng văn, H. ị ],… L ch s đ ộ ứ c nghiên c u trong m t

ả ơ ổ ụ ừ ứ ế ờ ư ố s nghi th c giao ti p ph d ng nh : m i, c m n, chúc m ng, khen, xin

ỏ ừ ự ế ố ị ế ố L ch s trong giao ti p ti ng ỗ l i, chê, bác b , t ư ch i,… nh trong cu n

ự ế ế ạ ị ị ệ Vi tệ [T Th Thanh Tâm (2009), L ch s trong giao ti p ti ng Vi t, NXB

ổ ợ ủ ạ ị T ng h p Tp HCM. ộ ] c a T Th Thanh Tâm. Trong các HĐNT, hành đ ng

ệ ớ ự ượ ế ố ị ứ ề ầ c u khi n trong m i quan h v i phép l ch s đ ấ c nghiên c u nhi u nh t.

ể ể ế ứ ủ ả ứ ễ (Có th k đ n công trình nghiên c u c a tác gi ạ Nguy n Đ c Ho t

ự ứ ế ế ễ ạ ầ ấ ị ỉ [Nguy n Đ c Ho t (1995), D u ch phép l ch s trong câu c u khi n ti ng

ệ ả ắ ế ậ Vi t (Politeness markers in Vietnamese requests), B n tóm t t lu n án Ti n

ươ ị ỹ s , ĐH Monash, Melbourne, Australia. ], Vũ Th Thanh H ng [ Vũ Thị

ươ ự ế ị ờ ầ ế ệ Thanh H ng (1999), “Gián ti p và l ch s trong l ế i c u khi n ti ng Vi t”,

ả ở ế ượ TC Ngôn ng , s 1. ữ ố ]. Theo các tác gi ầ , s dĩ c u khi n đ c quan tâm

ạ ể ệ ứ ề ạ ấ ộ nhi u nh t vì “đó là lo i hành vi có m c đ đe do th di n cao nên khi

ự ở ự ệ ố ị ươ ị th c hi n nó, l ch s tr thành m i quan tâm chính” [ Vũ Th Thanh H ng

ự ế ị ờ ầ ế ệ (1999), “Gián ti p và l ch s trong l ế i c u khi n ti ng Vi ữ t”, TC Ngôn ng ,

ả ỉ s 1.ố ; tr 35]. Trong các công trình trên, các tác gi ố không ch nêu lên m i

ệ ữ ự ữ ớ ị quan h gi a các HĐNT v i phép l ch s mà còn phân tích nh ng y u t ế ố ừ t

ữ ể ệ ị ự ư ừ ư ể ừ ứ ể ng th hi n l ch s nh : t x ng hô, ti u t tình thái, bi u th c rào đón, v ị

ừ ỗ ả ệ ỏ ị ừ t … T đó, m i tác gi đóng góp vào vi c làm sáng t ệ quan ni m l ch s ự

ườ ệ ế ủ c a ng i Vi ự ễ t trong th c ti n giao ti p.

ươ ệ ừ ữ ể ự ầ ư ị ị ề V ph ng ti n t ng bi u th l ch s , h u nh công trình nghiên

ề ậ ề ị ự ế ẻ ẻ ả ỉ ứ c u nào v l ch s cũng đ c p đ n, tuy còn l ế , r i rác. N u ch tính t

ứ ữ ề ươ ệ ừ ữ ể ị nh ng công trình nghiên c u riêng v các ph ng ti n t ng bi u th tính

ả ể ế ủ ự ả ị l ch s thì ph i k đ n các công trình c a tác gi ế Vũ Ti n Dũng [ Vũ Ti nế

ộ ố ươ ướ ầ ả ệ ễ ạ Dũng (1997), B c đ u kh o sát m t s ph ng ti n tình thái di n đ t tính

ự ế ế ằ ệ ậ ọ ữ ị l ch s trong giao ti p b ng ti ng Vi ạ ỹ t, Lu n văn Th c s khoa h c ng

ư ạ ự ế ế ị văn, ĐH S Ph m HN, H. ], [Vũ Ti n Dũng (2003), L ch s trong ti ng Vi ệ t

ớ ộ ố ư ế ậ ạ ộ ỹ và gi i tính (qua m t s hành đ ng nói), Lu n án Ti n s , ĐH S Ph m

ị ươ ễ ị ươ ộ ố ể ừ HN.], Nguy n Th L ng [ ễ Nguy n Th L ng (1995), “M t s ti u t tình

ứ ế ệ ớ ữ ố ự ế ị thái d t câu ti ng Vi t v i phép l ch s trong giao ti p”, TC Ngôn ng , s

ả ị ị 2.], Vũ Th Nga [ Vũ Th Nga (2010), Kh o sát hành vi rào đón trong giao

ế ệ ữ ọ ế ậ ườ ạ ọ ế ti p ti ng Vi t, Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, tr ọ ng Đ i h c Khoa h c

ộ Ở ế ố ừ ượ Xã h i và Nhân văn, H. ],… đây, các y u t t ữ ng đã đ c phân tích t ỉ

ư ứ ộ ỉ ể ủ ứ m đ tìm ra vai trò, ch c năng cũng nh m c đ khác nhau c a chúng trong

ể ệ ị ự ị vi c bi u th tính l ch s .

ự ượ ố ươ ậ ớ ị Ngoài ra, l ch s còn đ c nhìn nh n trong m i t ng quan v i m t s ộ ố

ố ư ớ ề ể ấ ổ nhân t khác nh : gi ố ệ i tính, tu i tác, ngh nghi p… Đáng k nh t là m i

ệ ữ ị ự ớ ề ấ ượ ề ậ quan h gi a l ch s và gi i tính. V n đ này đ ế c đ c p đ n trong các

ả ự ế ị ứ ủ nghiên c u c a tác gi ế Vũ Ti n Dũng [ Vũ Ti n Dũng (2003), L ch s trong

ế ệ ớ ế ỹ ộ ố ậ ộ ti ng Vi t và gi i tính (qua m t s hành đ ng nói), Lu n án Ti n s , ĐH

ư ươ ị ị ạ S Ph m HN. ], Vũ Th Thanh H ng [ ươ Vũ Th Thanh H ng (1999), “Gi ớ i

ự ượ ự ị ị ớ tính và l ch s ”, TC Ngôn ng , s 8. ữ ố ],… L ch s đ c so sánh v i khái

ệ ầ ớ ễ ậ ị ươ l phép ni m g n v i nó – ủ trong lu n án c a Phan Th Ph ng Dung [ Phan

ươ ươ ệ ừ ữ ể ạ ễ ị Th Ph ng Dung (2004), Các ph ng ti n t ng bi u đ t tính l phép

ế ệ ế ỹ ữ ọ ệ ậ ế trong giao ti p ti ng Vi t, Lu n án Ti n s , Vi n Ngôn ng h c, H. ].

ị ượ ứ ở ộ ụ ọ ự L ch s còn đ c nghiên c u góc đ d ng h c giao văn hoá. Khái

ỉ ượ ệ ị ộ ộ ậ ạ ồ ự ni m l ch s không ch đ c nhìn nh n trong ph m vi m t c ng đ ng văn

ượ ế ố ộ ộ hoá mà đ c so sánh đ i chi u trong các c ng đ ng văn hoá – ngôn ng ữ

ữ ộ ứ ụ ư ế ồ khác nhau. Ví d nh so sánh các nghi th c giao ti p gi a c ng đ ng nói

ế ế ệ ế ế ủ ti ng Anh và ti ng Vi ậ t, ti ng Nh t và ti ng Vi ệ ướ t d i ánh sáng c a lý

ế ị ứ ự ế L chị thuy t l ch s . Các công trình nghiên c u và bài vi ả ể ế t ph i k đ n là:

ộ ừ ủ ườ ệ ườ ự s trong hành đ ng ngôn t phê phán c a ng i Vi t và ng i Anh [Lê Thị

ộ ị ừ ủ ườ ệ ự Thúy Hà (2015), L ch s trong hành đ ng ngôn t phê phán c a ng i Vi t

ườ ữ ọ ế ệ ậ ọ ọ và ng ộ i Anh, Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, H c vi n Khoa h c xã h i

ệ ủ ự ị ươ ị ị ệ L ch s và các ph ể ng ti n bi u th l ch s ự Vi t Nam ị ] c a Lê Th Thuý Hà,

ờ ầ ế ệ ầ ươ trong l ế i c u khi n ti ng Vi ế t và ti ng Nh t ậ [Tr n Lan Ph ng (2006),

ự ị ươ ệ ị ự ể ệ ờ ầ ế L ch s và các ph ng ti n bi u hi n l ch s trong l ế i c u khi n ti ng

ệ ạ ỹ ữ ư ế ậ ậ ạ ọ Vi t và ti ng Nh t, Lu n văn Th c s khoa h c ng văn, ĐH S Ph m

ủ ả ầ ươ ế ế Giao ti p và giao ti p giao văn hoá HN, H.] c a tác gi Tr n Lan Ph ng,

ế ế ễ ố [Nguy n Quang (2002), Giao ti p và giao ti p giao văn hoá, NXB ĐH Qu c

ộ ố ấ ề ộ ế gia, H.], M t s v n đ giao ti p n i văn hoá và giao văn hóa [Nguy nễ

ộ ố ấ ề ộ ế Quang (2004), M t s v n đ giao ti p n i văn hoá và giao văn hoá, NXB

ủ ả ễ ế ố ị So sánh đ i chi u phép l ch ố ĐH Qu c gia, H. ] c a tác gi Nguy n Quang;

ế ế ế ằ ự s trong giao ti p b ng ti ng Thái và ti ng Vi t ệ [Siriwong Hongsawan

ự ế ế ế ằ ố ị (2002), “So sánh đ i chi u phép l ch s trong giao ti p b ng ti ng Thái và

ế ệ ữ ọ ữ ọ ẻ ộ ệ ti ng Vi t”, trích Ng h c tr 2002, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, H. ] c aủ

ả ươ ữ ể ệ ị ị Các ph ng ti n ngôn ng bi u th l ch s ự tác gi Siriwong Hongsawan…;

ệ ư ự ế ặ ị ế trong ti ng Vi t và ti ng Nh t ậ [Hoàng Anh Thi (2007), “Đ c tr ng l ch s

ữ ố ư ế ậ ủ ặ đ c tr ng văn hoá trong ti ng Nh t”, TC Ngôn ng s 11. ] c a Hoàng Anh

ẹ ấ ướ ứ ứ ề ề ị Thi (1998),... H ng nghiên c u này h a h n r t nhi u đi u thú v , có ý

ự ễ ạ ạ ọ ữ ạ ộ nghĩa th c ti n trong ho t đ ng d y và h c ngo i ng .

ề ị ự ấ ấ ỏ ượ ề ậ V n đ l ch s trong ph ng v n báo đã đ ộ ế c đ c p đ n trong m t

ữ ậ ấ ộ ỏ ỏ ề ư Hành đ ng h i trong ngôn ng ph ng v n truy n ầ vài lu n án g n đây nh :

ữ ầ ộ ỏ ỏ ấ hình [Tr n Phúc Trung (2011), Hành đ ng h i trong ngôn ng ph ng v n

ữ ọ ề ậ ườ ạ ọ ọ ế truy n hình, Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, Tr ng Đ i h c Khoa h c Xã

ủ ầ ữ ộ ạ Ngôn ng h i tho i trong th ể ộ h i và Nhân văn, H. ] c a Tr n Phúc Trung,

ấ ạ ỏ ư ệ ế ệ ị lo i ph ng v n (trên t li u báo in ti ng Vi t hi n ạ ệ nay) [Ph m Th Mai

ể ạ ữ ộ ươ ấ ỏ ư ệ ạ H ng (2017), Ngôn ng h i tho i trong th lo i ph ng v n (trên t li u

ế ệ ệ ế ậ ọ ộ báo in ti ng Vi ỹ t hi n nay), Lu n án Ti n s , ĐH Khoa h c Xã h i và

ủ ả ươ ạ ị Nhân văn, H.] c a tác gi ộ Ph m Th Mai H ng. Khi phân tích hành đ ng

ề ỏ ả ề ậ ị ầ ấ ỏ h i trong ph ng v n truy n hình, tác gi Tr n Phúc Trung đã đ c p l ch

ộ ặ ử ủ ư ứ ế ự ớ ư s v i t ỏ cách là m t đ c tr ng trong văn hóa ng x c a giao ti p ph ng

ả ộ ố ế ượ ự ị ấ v n. Trong đó, tác gi nêu lên m t s chi n l c tăng tính l ch s cho hành

ự ề ấ ỏ ỏ ồ ị ộ đ ng h i trong ph ng v n truy n hình, bao g m: L ch s trong vi c s ệ ử

ừ ạ ạ ự ư ị ị , d , vâng ụ d ng nhóm t tình thái ; L ch s trong cách x ng hô; L ch s ự

ờ ỉ ề ậ ớ ỏ ế ậ ớ ộ trong l i xin l ỗ ươ i t ng quan v i h i. Lu n án m i ch đ c p đ n m t vài

ủ ị ự ư ự ệ ề ể ấ ỏ ị bi u hi n c a l ch s trong ph ng v n truy n hình. L ch s ch a đ ượ c

ệ ố ớ ư ứ ộ ộ ố ượ nghiên c u m t cách h th ng v i t cách là m t đ i t ứ ng nghiên c u

ư ệ ế ạ ấ ộ ỏ chính trên t li u h i tho i giao ti p ph ng v n.

ự ị ượ ể ở ề ộ ố Nhìn chung l ch s đã đ c tìm hi u nhi u góc đ , trong m i quan h ệ

ề ế ố ớ ề ớ v i nhi u y u t ứ , v i nhi u công trình nghiên c u công phu, có tính khái quát

ơ ở ậ ợ ể ệ ế ừ ậ cao. Đó chính là c s , đi m thu n l ồ i cho lu n án trong vi c k th a, đ ng

ứ ớ ự ể ờ ổ ớ ớ th i cũng là thách th c l n, làm sao đ có s khám phá, đ i m i so v i

ữ ướ ứ ề ị ổ nh ng công trình tr ự c. Nhìn t ng quát các công trình nghiên c u v l ch s ,

ể ấ ị ự ớ ượ ề ở ặ ự ự có th th y l ch s m i đ c khai thác nhi u m t tích c c – s tuân th ủ

ự ứ ị ượ ở ặ ấ ị ự ự ự ạ (l ch s ) ch ít đ c chú ý m t tiêu c c – s vi ph m (b t l ch s ). Bên

ự ượ ị ữ ệ ủ ế ứ ộ ạ c nh đó, l ch s đ ạ ằ c nghiên c u ch y u trên ng li u là h i tho i h ng

ữ ệ ả ấ ọ ộ ỏ ệ ngày. Ch n ng li u kh o sát là các cu c ph ng v n trên báo in và báo đi n

ề ị ự ẽ ậ ấ ả ọ ử t ộ ứ , hy v ng lu n án s cung c p m t b c tranh toàn c nh v l ch s trong

ỏ ấ ph ng v n báo chí.

Ậ Ơ Ở 2.8. C S LÍ LU N

ỏ ế ề ấ Khái quát v giao ti p ph ng v n

ỏ ở ộ ộ ể ạ ấ Ph ng v n nhìn góc đ m t th lo i báo chí

ể ạ ư ệ ặ ỏ ấ Khái ni m và đ c tr ng th lo i ph ng v n

ộ ừ ố ấ ỏ ố ỏ Ph ng v n v n là m t t g c Hán. Theo chi ế ự t t ấ , ph ng v n có nghĩa

ể ế ề ằ ỏ ứ ỏ là thăm h i, đi u tra b ng hình th c h i. N u hi u theo nghĩa thông th ườ ng

ệ ấ ỏ ộ ộ ỏ ộ ộ thì ph ng v n có n i hàm ý nghĩa khá r ng. M t cu c nói chuy n h i thăm

ề ứ ự ị ữ ẻ ườ ạ ỏ ệ nhau v s c kho , công vi c, d đ nh … gi a hai ng ấ i b n là ph ng v n.

ể ụ ộ ỏ ớ ệ ữ ữ ớ Cu c h i – đáp gi a bác sĩ v i b nh nhân, gi a nhà tuy n d ng v i thí sinh,

ứ ứ ể ấ ấ ỏ ỏ ấ ng viên cũng là ph ng v n. Ph ng v n, hi u theo nghĩa th nh t, là hình

ứ ữ ế ộ ườ ớ ườ ề th c giao ti p xã h i gi a ng i này v i ng ề ộ ấ i khác v m t v n đ mà h ọ

quan tâm.

ự ể ấ ậ ữ ỏ Trong lĩnh v c báo chí, thu t ng ph ng v n cũng có hai cách hi u:

ứ ấ ỏ ộ ươ ứ ậ ấ Th nh t, ph ng v n là m t trong các ph ng th c thu nh p thông tin

ư ệ ế ổ ế ấ ượ ấ ả làm t li u cho bài vi t. Đây là cách ph bi n nh t, đ t c các nhà c t

ế ớ ử ụ ứ ỹ báo trên th gi i s d ng. Theo Maria Lukina, “các nhà nghiên c u M tính

ấ ừ ấ ằ ỏ ố ủ ệ toán r ng ph ng v n ng n m t t 80 – 90% làm vi c c a h ” [ ọ Maria

ệ ấ ấ ỏ ị Lukina Hoàng Anh d ch (2004), Công ngh ph ng v n, NXB Thông t n,

ệ ể ấ ộ ế ỏ H.; tr 13]. Trong lao đ ng báo chí, ph ng v n là vi c làm không th thi u.

ơ ở ậ ượ ừ ỏ ấ ớ Trên c s thông tin thu th p đ ph ng v n, nhà báo m i có các “viên c t

ể ạ ư ự ự ề ể ạ g ch” đ xây d ng nên các th lo i khác nh tin, phóng s , đi u tra,…

ứ ấ ỏ ượ ộ ậ ư ộ Th hai, ph ng v n đ ể ạ c xem nh là m t th lo i báo chí đ c l p, là

ứ ủ ậ ọ ồ ờ ố ượ đ i t ộ ng nghiên c u c a lý lu n và khoa h c báo chí, đ ng th i là m t

ươ ổ ế ạ ộ ự ứ ễ ệ ả ph ậ ng th c ph bi n, hi u qu trong ho t đ ng th c ti n báo chí. Thu t

ử ụ ữ ấ ậ ỏ ượ ứ ể ng “ph ng v n” mà lu n án s d ng đ c hi u theo cách th hai này.

ớ ư ỏ ể ạ ượ ế ấ Ph ng v n – v i t ộ cách là m t th lo i đ c x p vào nhóm báo chí

ẩ ủ ễ ế ạ ấ ọ thông t n (ấ Tác ph m báo chí c a T Ng c T n – Nguy n Ti n Hài [ Tạ

ễ ế ấ ẩ ậ ọ Ng c T n – Nguy n Ti n Hài (1995), Tác ph m báo chí, t p 1, NXB Giáo

ứ ủ ứ ụ d c, H. ]; Kí báo chí c a Đ c Dũng [Đ c Dũng (1992), Kí báo chí, NXB

ể ạ ệ ậ Thông tin, H.]; Các th lo i báo chí chính lu n – ngh thu t ươ ậ [D ng Xuân

ể ạ ệ ậ ậ ơ ạ ọ S n (2004), Các th lo i báo chí chính lu n – ngh thu t, NXB Đ i h c

ể ạ ươ ố ơ Các th lo i báo chí phát thanh Qu c gia Hà N i. ộ ] c aủ D ng Xuân S n;

ể ạ [V.V. Xmirnop (2004), Các th lo i báo chí phát thanh, NXB Thông t n. ấ ]

ấ ồ ỏ ấ ủ c a V.V. Xmirnop). Nhóm báo chí thông t n bao g m: tin, ph ng v n,

ườ ế ạ ủ ư ậ ả t ị ng thu t,… Th m nh c a nhóm này là kh năng đ a tin nhanh, k p

ể ạ ụ ấ ờ ố ộ ỏ th i. V n là m t th lo i thông d ng và thu hút công chúng, ph ng v n là

ứ ủ ỉ ị ố ượ đ i t ọ ng nghiên c u c a ngành khoa h c báo chí. Ch tính riêng đ nh nghĩa

ồ ạ ỏ ề ể ệ ọ ấ ề v ph ng v n đã t n t i nhi u quan đi m khác bi t. Chúng tôi ch n cách

ể ượ ươ ố ầ ủ ề ắ ọ ỏ hi u sau đây, đ c xem là t ấ ng đ i đ y đ , ng n g n v ph ng v n:

ể ạ ể ạ ấ ộ ỏ ộ ữ “Ph ng v n báo chí là m t trong nh ng th lo i thu c nhóm th lo i báo

ữ ệ ấ ớ ộ ộ chí thông t n, trong đó trình bày cu c nói chuy n gi a nhà báo v i m t

ặ ộ ườ ề ấ ề ộ ho c m t nhóm ng i v v n đ mà xã h i đang quan tâm, có ý nghĩa

ấ ị ị ượ ươ ệ ộ chính tr – xã h i nh t đ nh đ c đăng, phát trên các ph ng ti n thông tin

ể ạ ườ ấ ạ đ i chúng” [ Đinh Văn H ng (2006), Các th lo i báo chí thông t n, NXB

ố ĐH Qu c gia, H. ; tr 57]

ặ ậ ế ớ ể ạ M c dù có liên quan m t thi ư t v i các th lo i báo chí khác nh ng

ứ ổ ứ ẫ ấ ỏ ặ ph ng v n v n có nét đ c thù trong cách th c t ế ẩ ch c tác ph m, cách ti p

ộ ố ặ ử ệ ậ ấ ấ ỏ ư ễ ậ c n và x lý thông tin. Ph ng v n d nh n di n nh t do m t s đ c tr ng

ơ ả c b n sau:

ệ ử ườ ứ ề ặ ỏ ấ V hình th c: Bài ph ng v n trên báo in ho c báo đi n t th ng có

ế ố ữ ờ ẫ nh ng y u t Ả sau: nh ng ườ ả ờ i tr l i, tít chính, sapo (l ỏ i d n), các câu h i,

ả ờ ờ ả ơ ự ệ ờ câu tr l i c m n và th i gian th c hi n. i, l

ề ặ ấ ứ ư ề ế ể V ĐTPV: V m t lý thuy t, ĐTPV có th là b t c ai nh ng trên

ự ế ể ư ấ ỏ ượ ị th c t , đ bài ph ng v n đ a ra đ ọ c thông tin có giá tr và có tr ng

ượ ườ ữ ọ ườ ế ề ẩ l ng, nhà báo th ng ch n nh ng ng i có th m quy n, có ti ng tăm, có

ộ ể ỏ ị v trí xã h i đ h i.

ấ ấ ả ỏ Thông tin trong bài ph ng v n không ph i do phóng viên cung c p mà

ấ ả ế ấ ạ ố do đ i tác cung c p. Vì th , khi xu t b n, nhà báo hay toà so n không t ự ý

ự ồ ế ị ủ ả ợ ấ ỏ quy t đ nh mà ph i có s đ ng ý h p tác c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n.

ấ ỏ ứ Các hình th c ph ng v n

ứ ự ề ấ ấ ạ ỏ ọ Có r t nhi u cách phân lo i và tên g i hình th c ph ng v n d a trên

ố ượ ứ ể ứ các tiêu chí khác nhau, có th căn c vào: s l ng nhân ch ng tham gia tr ả

ượ ứ ả ư ệ ờ ố ượ l i; s l ỏ ng câu h i và dung l ng bài báo, hình th c ph n ánh t li u; đ ề

ủ ấ ấ ậ ấ ỏ ộ ỏ tài ph ng v n; n i dung c a bài ph ng v n. Chúng tôi ch p nh n cách phân

ấ ủ ụ ự ỏ ả ộ chia d a trên m c đích cu c ph ng v n c a các gi ố Maria Lukia trong cu n

ơ ả ệ ấ ỏ ợ Công ngh ph ng v n. ạ ấ Xét th y cách phân lo i này phù h p h n c cho đ ề

ậ tài lu n án:

ệ ấ ằ ậ ỏ 1. ứ Ph ng v n thông tin: nh m thu th p tài li u cho các tin t c.

ấ ạ ỏ ườ ặ ộ ị Lo i ph ng v n này có c ề ờ ị ng đ cao do ch u quy đ nh ng t nghèo v th i

ấ ộ ộ ỏ ườ ề ờ ự ữ ấ gian. N i dung cu c ph ng v n th ổ ng là nh ng v n đ th i s nóng h i

ớ ả ữ ấ ỏ ườ ứ ế ụ ừ v a m i x y ra. (Ví d : ph ng v n nh ng ng i dân ch ng ki n m t v ộ ụ

ố ừ ả ạ ớ ả ho ho n l n trong thành ph v a x y ra)

ủ ạ ấ ấ ỏ ỏ ư ộ ạ 3. Ph ng v n linh ho t: cũng là m t d ng c a ph ng v n thông tin nh ng

ư ầ ấ ọ ơ ỏ ộ cô đ ng h n. Ngoài ph n n i dung nh ph ng v n thông tin còn có th ể

ề ộ ạ ủ ự ộ thêm phát ngôn linh ho t c a m t chuyên gia v m t lĩnh v c nào đó.

ề ỏ ượ ụ ứ ế ớ ấ 4. Ph ng v n đi u tra: đ ơ c ti n hành v i m c đích nghiên c u sâu h n

ộ ự ệ ố ượ ề ủ ự ề ộ ấ m t s ki n hay m t v n đ nào đó. Đ i t ng c a s đi u tra có th ể

ứ ạ ẫ ph c t p và mâu thu n.

ỉ ậ ấ ấ ỏ ỏ ọ 5. Ph ng v n chân dung: hay còn g i là ph ng v n cá nhân, ch t p trung

ậ ủ ể ậ ấ ộ ộ ộ ỏ ườ vào m t nhân v t. Nhân v t c a cu c ph ng v n có th là m t ng i đã

ể ệ ộ ươ ờ ố ủ ệ ộ th hi n mình trong m t ph ng di n nào đó c a đ i s ng xã h i khác

ượ ự và thu hút đ ủ c s chú ý c a công chúng.

ư ệ ủ ả ậ ề Ti n phong T li u kh o sát c a lu n án là các báo: (báo in) và báo

ả ố ứ đi n t ế ệ ử Dân trí, Vnexpress. Qua k t qu th ng kê, ba hình th c đ ượ ử c s

ổ ế ấ ề Ti n phong ụ d ng ph bi n nh t trong báo , Dân trí và Vnexpress là: ph ngỏ

ề ấ ạ ấ ỏ ỏ ấ v n chân dung, ph ng v n linh ho t, ph ng v n đi u tra.

ỏ ở ấ Ph ng v n nhìn ạ ộ ộ góc đ h i tho i

ở ữ ụ ấ ộ ọ ỏ ộ ỗ ượ Xét góc đ ng d ng h c, m i cu c ph ng v n đ ộ c coi là m t

ể ệ ở ạ ạ ộ ộ ứ ộ ể cu c h i tho i. Đó có th là song tho i (th hi n ỏ hình th c cu c h i

ữ ộ ạ ấ ặ ỏ đáp gi a nhà báo và m t ng ườ ả ờ i tr l ể ệ i ph ng v n) ho c đa tho i (th hi n

ở ộ ỏ ữ ề ệ ườ ư cu c h i đáp trò chuy n gi a nhà báo và nhi u ng i nh trong talk show

ươ ư ệ ề ả ơ hay các ch ủ ng trình trò ch i trên truy n hình,…). T li u kh o sát c a

ệ ử ậ ộ ỏ ứ ấ lu n án là các cu c ph ng v n trên báo in và báo đi n t nên hình th c giao

ủ ế ớ ư ế ạ ạ ộ ộ ti p ch y u là song tho i. V i t cách là m t cu c tho i, các nhân t ố ủ c a

ữ ư ế ệ ậ ộ ế cu c giao ti p nh nhân v t giao ti p, quan h liên cá nhân gi a các nhân

ề ả ụ ế ế ế ả ưở ậ v t giao ti p, m c đích giao ti p, hoàn c nh giao ti p đ u nh h ế ng đ n

ệ ự ế ượ ọ ươ ể ệ ị ệ vi c l a ch n chi n l c và các ph ự ng ti n th hi n l ch s .

ậ ỏ ấ ế Nhân v t giao ti p trong ph ng v n

ấ ườ ự ế ế ỏ Trong ph ng v n, ng i tr c ti p tham gia giao ti p là nhà báo –

ườ ỏ ấ ỏ ườ ng i h i và ng ườ ượ i đ c ph ng v n – ng i tr ả ờ l ậ i. Ngoài hai nhân v t

ồ ạ ế ế ấ ỏ ứ ậ giao ti p trên, trong giao ti p ph ng v n còn t n t i nhân v t th ba, tuy

ư ự ế ệ ấ ạ ầ ộ ọ không xu t hi n tr c ti p vào h i tho i nh ng có ph n quan tr ng không

ả ả ộ ả kém, đó là công chúng (khán gi , thính gi , đ c gi ). Nhà báo nêu ra các câu

ừ ầ ủ ả ấ ỏ h i xu t phát t nhu c u c a công chúng và ng ườ ả ờ i tr l i cũng gi i thích,

ậ ằ ả ầ ị ủ bình lu n nh m tho mãn nhu c u c a công chúng. Ilie´s (2001) khi đ nh

ề ế ươ ề nghĩa v giao ti p trong ch ẳ ng trình talk show trên truy n hình đã kh ng

ế ộ ượ ề ở ườ ẫ ị đ nh: đó là cu c giao ti p mà “đ ể c đi u khi n b i ng i d n ch ươ ng

ượ ở ị ườ ượ trình, đ c đ nh hình b i ng i tham gia và đ ả ở c đánh giá b i khán gi ”

(hostcontrolled, participantshaped and audienceevaluated speech event)

[Ilie, C. (2001), “Semi institutional discourse: The case of talk shows”,

ặ ỉ ể Journal of pragmatics, 33, pp. 209–254.; tr 210]. Đây không ch là đ c đi m

ể ạ ủ ủ ề riêng c a talk show mà còn là c a chung nhi u th lo i báo chí, trong đó có

ể ấ ỏ ả ố ệ ữ ằ ậ ph ng v n. Có th mô t m i quan h gi a ba nhân v t này b ng mô hình

ế ậ ỏ ấ Hình 1.1: Các nhân v t giao ti p trong ph ng v n

ấ ỏ ượ Trong mô hình trên, nhà báo và ng ườ ượ i đ c ph ng v n đ c coi là

ậ ự ữ ế ạ ộ ố nh ng nhân v t tr c ti p tham gia vào cu c tho i còn công chúng là đ i

ượ ố ượ ế ự ề ế t ng gián ti p. Các đ i t ả ng tham gia tr c ti p SP1 và SP2 đ u ph i ý

ượ ữ ướ ờ ườ ờ ứ th c đ c nh ng quy ệ c trong vi c giành l i, gi ữ ờ l i, nh ng l i trong

ư ệ ạ ạ ộ ộ h i tho i cũng nh vi c khai thác hàm ý h i tho i. Công chúng tuy không

ư ự ế ả ưở ấ ị ế tham gia tr c ti p nh ng có nh h ng nh t đ nh đ n SP1 và SP2. SP1 và

ỉ ữ ể ệ ả ọ SP2 không ch gi th di n cho nhau mà còn ph i tôn tr ng công chúng, gi ữ

ướ ự ệ ế ấ ể ệ th di n tr ủ c công chúng. S xu t hi n c a công chúng khi n các nhân

ư ế ấ ỏ ọ ơ ậ ậ v t giao ti p trong ph ng v n th n tr ng h n khi đ a ra phát ngôn.

ữ ế ệ ấ ỏ ậ Vai giao ti p trong ph ng v n và quan h liên cá nhân gi a các nhân v t

ế ỏ ấ giao ti p trong ph ng v n

ế ộ ộ ườ ự ư Trong m t cu c giao ti p thông th ng có s phân vai nh sau: vai

ế ễ ễ ậ phát ra di n ngôn (SP1) và vai ti p nh n di n ngôn (SP2). Hai vai này

ườ ể ể th ng xuyên luân chuy n, SP1 sau khi nói xong chuy n thành vai nghe SP2

ủ ế ấ ặ ỏ và ng ượ ạ c l i. Tuy nhiên, do đ c thù c a giao ti p ph ng v n, nhà báo luôn

ườ ủ ộ ư ỏ ườ là ng i ch đ ng đ a ra câu h i và ng ườ ả ờ i tr l i là ng ỏ i tham gia ph ng

ự ư ế ậ ổ ấ v n. Các nhân v t giao ti p không có s luân phiên đ i vai nh trong các

ộ ườ ủ ộ ư ề ề ế cu c giao ti p thông th ỏ ng. Nhà báo có quy n ch đ ng đ a ra đ tài h i,

ườ ế ạ ẵ ấ ỏ ị ắ ẫ d n d t ng i tham gia ph ng v n theo k ho ch đã đ nh s n.

ộ ế ả ộ ế ệ ố Quan h liên cá nhân chi ph i toàn b ti n trình giao ti p, c n i dung

ứ ủ ự ế ắ ộ ị và hình th c c a cu c giao ti p. L ch s chính là nguyên t c làm sao đ gi ể ữ

ệ ượ ễ ể ế ộ ố ẹ quan h liên nhân đ c hài hoà, đ cu c giao ti p di n ra t t đ p nên tìm

ể ị ự ể ớ ệ hi u l ch s không th không chú ý t i quan h liên nhân.

ể ệ ữ ế ệ ậ ụ Quan h liên cá nhân gi a các nhân v t giao ti p th hi n trên hai tr c:

ụ ị ế ụ ụ ụ ụ ề ộ ả tr c tung (tr c v th xã h i hay tr c quy n uy) và tr c hoành (tr c kho ng

ự ụ ế ậ ờ ộ ỏ ấ cách hay tr c thân c n). Khách m i tham gia tr c ti p vào cu c ph ng v n

ể ế ặ ộ ề ị ế có các đ c đi m khác nhau v v th xã h i. Trên lý thuy t, đ i t ố ượ ng

ượ ấ ứ ấ ỏ ườ ườ đ ể c ph ng v n có th là b t c ai, ng i dân th ậ ổ ng, các nhân v t n i

ế ả ị ưở ộ ớ ộ ị ti ng, có đ a v cao, có nh h ng sâu r ng t i xã h i hay các chuyên gia

ự ấ ọ ộ ỏ ườ ướ trong m i lĩnh v c. Tuy nhiên, vì n i dung ph ng v n th ng h ng t ớ i

ờ ự ứ ụ ữ ể ế ề ấ nh ng v n đ mang tính th i s và đ thông tin có s c thuy t ph c cao,

ườ ấ ỏ ị ườ ổ ế nhà báo th ng ph ng v n các chính tr gia hay ng ữ ệ i n i ti ng. Ng li u

ứ ủ ậ ả ấ ồ ỏ ỏ kh o sát c a lu n án bao g m 345 bài ph ng v n quan ch c, 392 bài ph ng

ườ ổ ế ố ượ ấ ỏ ấ v n ng i n i ti ng và 113 bài ph ng v n các đ i t ụ ng khác. Xét trên tr c

ị ế ứ ế ề ớ quy n uy, ĐTPV có v th cao so v i nhà báo n u là quan ch c, có v th ị ế

ế ệ ớ ườ ườ ngang hàng v i nhà báo n u là văn ngh sĩ và ng i dân th ng.

ứ ế ế ấ ỏ ụ Giao ti p ph ng v n là giao ti p mang tính quy th c nên xét trên tr c

ệ ữ ữ ệ ậ thân c n, quan h gi a nhà báo và ĐTPV là quan h xa. Tuy nhiên, gi a các

ố ượ ự ể ả ươ nhóm đ i t ng, kho ng cách này có th có s khác nhau t ố ng đ i.

ứ ẽ ạ ẳ ả ơ ớ ố Ch ng h n, khi ĐTPV là quan ch c thì kho ng cách s xa h n so v i đ i

ượ ườ ườ t ệ ng văn ngh sĩ hay ng i dân th ng.

ị ế ị ế ủ ế ế ạ ầ ộ Bên c nh v th xã h i, c n chú ý đ n v th giao ti p c a các nhân

ị ế ể ạ ộ ỏ ộ ấ ậ v t tham gia vào h i tho i ph ng v n. ĐTPV có th có v th xã h i cao

ị ế ư ế ấ ạ ỏ ơ h n nhà báo nh ng khi tham gia vào ph ng v n, v th giao ti p m nh l ạ i

ộ ề ỗ ữ ườ ề ắ thu c v nhà báo. Vì theo Đ H u Châu: “Ng ủ ộ i nào n m quy n ch đ ng

ề ễ ạ ộ ướ ề ể ộ nêu đ tài di n ngôn, lái cu c tho i theo h ng mình, đi u khi n cu c nói

ủ ữ ườ ế ườ ở ị ế năng c a nh ng ng ớ i cùng giao ti p v i mình… thì ng i đó v th giao

ế ỗ ữ ạ ươ ữ ọ ậ ạ ti p m nh” [ Đ H u Châu, Đ i c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo

ậ ấ ỏ ộ ụ d c, H, 2006. ; tr 18]. Các nhân v t tham gia vào cu c ph ng v n có vai trò

ượ ướ ổ ố ộ đã đ ị c đ nh tr ạ c và vai trò này không thay đ i trong su t cu c tho i,

ủ ư ế ớ ọ ọ ườ cũng nh vai c a giáo viên và h c sinh trong l p h c. N u ng i tham gia

ỏ ạ ề ể ấ ằ ộ ỏ ố ắ c g ng đi u khi n cu c ph ng v n b ng cách h i l i nhà báo thì nghĩa là

ắ ủ ạ ỡ ộ ợ ị anh ta đã phá v quy t c c a cu c tho i và b đánh giá là không h p tác.

ữ ố ườ ấ ố ỏ ệ ữ M i quan h gi a nh ng ng i tham gia trong ph ng v n là m i quan h ệ

ố ứ không đ i x ng.

ể ệ ở ị ế ế ạ ỗ ượ ặ V th giao ti p m nh th hi n ch , phóng viên đ ề c đ c quy n

ề ể ỏ ả ươ ơ ạ ậ t o l p phát ngôn h i và đi u khi n. Theo tác gi D ng Xuân S n (2011),

ấ ỏ ộ ườ ấ ả ỏ ữ ữ ộ “khi làm m t cu c ph ng v n, ng i ph ng v n luôn ph i gi v ng vai trò

ườ ỵ ầ ươ ể ể ứ ộ ủ c a “ng i k sĩ c m c ng” ch không th đ mình là m t “chú ng a b ự ị

ươ ề ơ ắ d t mũi” [ D ng Xuân S n (2011), Giáo trình báo chí truy n hình, NXB

ạ ọ ố ộ ỏ ớ ộ Đ i h c Qu c Gia, H. ấ ủ ; tr 168]. Cu c ph ng v n c a nhà báo v i m t nhân

ỉ ơ ả ổ ướ ớ ụ ậ v t không ch đ n gi n là trao đ i thông tin mà còn h ng t ạ i m c đích t o

ộ ả ẩ ấ ế ộ ra m t s n ph m thông tin có tính c p thi t, mang ý nghĩa xã h i và dành

ự ố ỏ ỏ ế ỏ cho s công b . Nhà báo không h i cho mình, h i cho bi ố t mà h i cho đ i

ượ ứ Ở ữ t ng th ba – công chúng. đây, nhà báo gi ủ ộ vai trò ch đ ng, qua cách

ỏ ướ ườ ả ờ ầ ộ ặ đ t câu h i mà h ng ng i tr l ấ i vào n i dung thông tin c n cung c p

ả ị ộ ệ ạ ẫ ấ ở ỏ ộ cho đ c gi . Ng ườ ượ i đ ắ c ph ng v n b đ ng trong vi c m tho i, d n d t,

ế ạ ộ duy trì và k t thúc h i tho i.

ế ạ ị ế ủ ế ả Th m nh áp đ o trong v th giao ti p c a nhà báo còn th hi n ể ệ ở

ữ ụ ề ặ ỗ ọ ỏ ch vì m c đích khai thác thông tin, h có quy n đ t nh ng câu h i mang

ặ ớ ữ ấ ậ ỏ ỏ tính áp đ t cao t i ng ườ ượ i đ ế c ph ng v n, th m chí nh ng câu h i khi n

ườ ả ấ ấ ặ ng i tham gia c m th y “m t m t”.

ể ạ ư ậ ị ế ủ ư ế ặ ấ ỏ ạ Nh v y, do đ c tr ng c a th lo i ph ng v n, v th giao ti p m nh

ư ế ượ ể ầ hay y u dù không công khai nh ng đã đ ộ c ng m hi u m t cách rõ ràng.

ề ườ ấ ạ ỏ Tuy nhiên, trong nhi u tr ợ ng h p, ng ườ ượ i đ c ph ng v n l ầ i ph n nào

ổ ị ế ế ủ ụ ể ả ờ ủ ầ thay đ i v th giao ti p c a mình. C th , trong ph n tr l i c a mình, h ọ

ể ư ữ ể ệ ẩ ạ ộ ướ có th đ a ra nh ng thông tin đ “đ y” cu c tho i ch ch h ắ ẫ ng d n d t

ủ ể ầ ạ ộ ỏ ấ ề ạ ban đ u c a nhà báo. Tuy nhiên, v đ i th , cu c tho i trong ph ng v n

ố ở ị ả ị ượ ả ướ ủ ẫ v n ch u chi ph i b i k ch b n đã đ c phác th o tr c c a nhà báo.

ụ ế M c đích giao ti p

ố ế ấ ọ ộ ế Đích giao ti p là nhân t quan tr ng nh t trong các cu c giao ti p, nó

ớ ộ ươ ứ ế ệ ế ị quy t đ nh t i n i dung, ph ng ti n và cách th c giao ti p. Đây cũng là

ố ưở ệ ự ế ượ ị ự ế ọ nhân t ả có nh h ng đ n vi c l a ch n các chi n l ứ c l ch s , cách th c

ươ ệ ộ ừ ể ể ệ ị ự ử ụ s d ng các ph ng ti n và hành đ ng ngôn t đ th hi n l ch s . Trong

ặ ỏ ệ ề ấ ỏ ườ ư ụ ọ ấ ph ng v n, đ c bi t ph ng v n đi u tra, d ng nh m c đích tôn tr ng th ể

ề ầ ư ệ ế ả ầ ố ấ di n đ i tác giao ti p ch a ph i là v n đ c n quan tâm hàng đ u mà quan

ự ậ ả ặ ụ ơ ọ ữ tr ng h n là m c đích truy tìm s th t. Nhà báo đôi khi ph i đ t ra nh ng

ạ ể ệ ữ ể ẫ ậ ỏ ỉ câu h i có tính đe do th di n cao, ch ra nh ng đi m mâu thu n, th m chí

ữ ế ườ ứ ầ ệ quy k t trách nhi m cho nh ng ng i đ ng đ u có liên quan. Nhà báo s ẽ

ử ừ ế ẳ ả ạ ể ệ ủ ặ g p căng th ng trong hành x vì ph i làm th nào v a đe do th di n c a

ừ ạ ể ị ả ĐTPV (đ khai thác thông tin có giá tr ), v a l ể i không đ khán gi ằ nghĩ r ng

ự ấ ẳ ợ ự đó là hành vi “gây h n” không phù h p. S căng th ng này t ẽ ể nó s bi u

ệ ử ụ ế ố ệ ạ ộ ừ ữ hi n qua vi c s d ng m t lo t các y u t rào đón và t ả ằ ng nh m gi m

ạ ể ệ ẹ ự nh s đe do th di n.

ả ế Hoàn c nh giao ti p

ể ể ệ ế ả ả ế ộ Khái ni m hoàn c nh giao ti p có th hi u là hoàn c nh giao ti p r ng

ạ ườ ế ẹ ả ế ộ ả và hoàn c nh giao ti p h p (tho i tr ng). “Hoàn c nh giao ti p r ng bao

ữ ể ế ề ế ớ ậ ộ ồ g m nh ng hi u bi t v th gi i v t lí, sinh lí, tâm lí, xã h i, văn hóa, tôn

ử ệ ậ ọ ị ở ờ ở giáo, l ch s các ngành khoa h c, ngh thu t,… ể th i đi m và không

ế ộ ỗ ữ ạ ươ ễ gian trong đó đang di n ra cu c giao ti p” [ Đ H u Châu, Đ i c ng ngôn

ữ ọ ụ ậ ả ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ế ộ ; tr 23]. Hoàn c nh giao ti p r ng

ưở ấ ị ự ế ẩ ộ ị ả có nh h ng nh t đ nh đ n chu n m c đánh giá m t phát ngôn có l ch s ự

ứ ử ụ ế ượ ư ươ hay không cũng nh cách th c s d ng các chi n l c và các ph ệ ng ti n

ể ệ ị ế ỷ ướ ự ụ ờ ề th hi n l ch s . Ví d , trong th k tr c, l ợ ả ạ i khen v ngo i hình g i c m

ể ệ ụ ữ ể ị ư ệ ọ ủ c a ph n có th b đánh giá là đe d a th di n cao nh ng hi n nay, do s ự

ả ưở ươ ể ượ ấ ậ nh h ng t ư ưở t ng ph ề ng Tây, v n đ này có th đ ở c nhìn nh n c i

ở ơ ấ ỏ ờ ợ ả ề ạ m h n. Trong ph ng v n, l i khen v ngo i hình g i c m dành cho gi ớ i

ệ ạ ấ ị ị văn ngh sĩ l ự i không b coi là b t l ch s .

ẹ ượ ế ả ể ễ ơ ố ờ Hoàn c nh giao ti p h p đ ộ c hi u là n i ch n, th i gian di n ra cu c

ộ ố ế ố ế ợ ế ờ ơ ớ ế ị ố giao ti p. Th i gian, n i ch n k t h p v i m t s y u t khác quy t đ nh

ứ ủ ứ ấ ạ ộ ộ ườ tính ch t quy th c hay không quy th c c a m t cu c tho i. Thông th ng,

ộ ị ứ ự ạ ầ ộ ộ ớ ứ ẽ m t cu c tho i mang tính nghi th c s yêu c u m c đ l ch s khác v i

ứ ế ế ạ ấ ộ ỏ cu c tho i phi quy th c. Giao ti p trong ph ng v n là giao ti p mang tính

ủ ộ ố ứ ế ậ ả ẩ quy th c nên các nhân v t tham gia giao ti p ph i tuân th m t s chu n

ự ề ị ư ự ắ m c v l ch s trong cách x ng hô hay trong quy t c luân phiên l ượ ờ t l i.

ạ ấ ộ ỏ ấ C u trúc cu c tho i ph ng v n

ộ ấ ị ạ ạ ộ ớ ơ ỉ H i tho i là m t c u trúc hoàn ch nh v i các đ n v t o nên nó. Có

ư ể ề ề ọ ớ ủ ơ nhi u quan đi m khác nhau v tên g i cũng nh ranh gi i c a các đ n v ị

ủ ư ể ạ ườ ạ ộ ộ h i tho i (nh quan đi m c a tr ng phái phân tích h i tho i Mĩ, tr ườ ng

ườ ạ ỵ ễ phái phân tích di n ngôn Anh, tr ộ ng phái phân tích h i tho i Thu Sĩ –

ủ ể ậ ườ ộ ế ừ Pháp,…). Lu n án k th a quan đi m c a tr ạ ng phái phân tích h i tho i

ị ộ ộ ươ ạ ổ ỵ ơ Thu Sĩ – Pháp. Theo đó, các đ n v h i tho i bao g m: cu c t ng tác hay

ạ ạ ạ ặ ộ cu c tho i (conversation, interaction), đo n tho i (sequence), c p trao đáp

ặ ạ ạ ộ hay c p tho i (exchange), tham tho i (intervention) và hành đ ng nói

(speech act).

ự ấ ạ ỗ ỏ ộ ở ộ ộ ỉ M i cu c ph ng v n là m t cu c tho i hoàn ch nh b i có s tham gia

ự ố ậ ộ ạ ấ ề ờ ủ c a các nhân v t h i tho i (nhà báo và ĐTPV), có s th ng nh t v th i

ấ ề ủ ề ộ ự ố ể ễ ạ ộ ị ạ gian và đ a đi m di n ra h i tho i và có s th ng nh t v ch đ h i tho i.

ạ ấ ỏ ộ ườ ạ ạ ạ ạ ồ Cu c tho i ph ng v n th ở ầ ng bao g m ba đo n tho i: đo n tho i m đ u

ạ ạ ạ ạ ạ ở ạ ế ể (hay m tho i), đo n tho i phát tri n (hay thân tho i) và đo n tho i k t

ở ầ ế ạ ạ ạ ườ ứ thúc (hay k t tho i). Đo n tho i m đ u th ng mang tính nghi th c, ch ủ

ờ ớ ề ệ ấ ậ ỏ ế y u là l i chào, gi i thi u v nhân v t tham gia ph ng v n và ch đ ủ ề

ự ố ạ ấ ạ ạ ạ ỏ ồ ỏ ấ ph ng v n. Đo n thân tho i bao g m các đo n tho i nh có s th ng nh t

ế ạ ườ ầ ổ ế ộ ạ ề ủ ề v ch đ . Đo n k t tho i th ng là ph n t ng k t n i dung, kèm theo các

ư ả ơ ạ ộ ệ ứ hành đ ng mang tính nghi th c nh : c m n, chúc, t m bi t.

ị ấ ạ ạ ặ ạ ạ ặ ơ Đ n v c u t o nên đo n tho i là các c p tho i hay c p trao đáp.

ả ờ ấ ặ ặ ỏ ỏ ạ ượ ạ ặ Trong ph ng v n, c p trao đáp là c p h i – tr l i. C p tho i đ c t o nên

ừ ườ t ạ các tham tho i. Tham tho i ạ ở ượ l t ng i trao (nhà báo) là TTDN. Tham

ườ ố ượ ượ ấ ỏ tho i ạ ở ượ l t ng i đáp (đ i t ng đ ề ấ ạ c ph ng v n) là TTHĐ. V c u t o,

ầ ố ạ ồ ở ộ ầ ầ ầ ố tham tho i g m hai thành ph n: ph n c t lõi và ph n m r ng. Ph n c t lõi

ủ ướ ộ ụ ộ ộ ồ g m các hành đ ng ch h ộ ng và các hành đ ng ph thu c. Hành đ ng

ủ ướ ế ị ữ ứ ố ộ ch h ạ ng ch a các HĐNT nòng c t – lo i hành đ ng ngôn ng quy t đ nh

ấ ủ ế ị ạ ướ ồ ả b n ch t c a tham tho i và quy t đ nh h ủ ng h i đáp c a TTHĐ. Hành

ủ ướ ụ ầ ộ ổ ộ ộ đ ng ph thu c góp ph n b sung nghĩa cho hành đ ng ch h ng trong

ở ộ ữ ầ ạ ầ ằ ộ ồ quá trình h i tho i. Ph n m r ng bao g m nh ng thành ph n n m ngoài

ư ẩ ủ ế ủ ể ấ c u trúc tham th . Chúng ch y u đóng vai trò rào đón, đ a đ y, c ng c ố

ữ ế ệ ậ quan h liên nhân gi a các nhân v t tham gia giao ti p.

ư ậ ứ ị ự ế ỉ Nh v y, nghiên c u l ch s không ch quan tâm đ n các HĐNT ch ủ

ướ ụ ế ả ầ ộ h ng mà còn ph i chú ý đ n các HĐNT ph thu c và các thành ph n m ở

ự ươ ạ ỏ ả ờ ữ ộ r ng. Ngoài ra, s t ng tác gi a các tham tho i h i và tr l i cũng quan

ộ ủ ệ ọ ườ ả ờ ừ tr ng trong vi c đánh giá thái đ c a ng i tr l i, t ị đó xác đ nh m c đ ứ ộ

ạ ỏ ủ ự ủ ị l ch s c a tham tho i h i c a nhà báo.

ự ị ươ ữ ể ị ị ệ ự L ch s và các ph ng ti n ngôn ng bi u th l ch s

ầ ớ ề ơ ả ế ị ự ừ ệ ấ Ph n này gi i thi u các v n đ c b n liên quan đ n l ch s t góc đ ộ

ề ị ự ữ ể ế ươ giao ti p ngôn ng , trong đó có các quan đi m v l ch s và các ph ệ ng ti n

ữ ể ể ừ ự ị ị ự ủ ề ị ố ngôn ng bi u th l ch s . K t khi cu n sách v l ch s c a Brown và

ệ ấ ề ị ề ệ ấ ờ Levinson (1978/1987) ra đ i, đã xu t hi n r t nhi u quan ni m v l ch s ự

ữ ọ ừ ề ế ớ ắ ơ ể ủ c a nhi u nhà ngôn ng h c t kh p n i trên th gi i. Các quan đi m này

ứ ạ ư ự ư ệ ạ ị ề cũng ph c t p và đa d ng nh chính khái ni m l ch s . Cũng nh nhi u

ạ ở ỗ ộ ữ ồ ị ph m trù khác, m i c ng đ ng ngôn ng – văn hoá khác nhau, l ch s ự

ậ ở ể ệ ứ ạ ộ ượ đ c nhìn nh n, đánh giá các m c đ , ph m vi và cách th hi n khác

ế ớ ự ề ề ớ ữ nhau. S khác nhau v văn hóa gi a hai n n văn hóa l n trên th gi i là

ươ ươ ườ ứ ề ị ph ng Tây và ph ạ ng Đông đã t o nên hai tr ng phái nghiên c u v l ch

ầ ướ ẽ ớ ệ ườ ự s . Trong ph n d ậ i đây, lu n án s gi i thi u khái quát hai tr ng phái

ữ ọ ủ ự ể ị ươ này: l ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ng Tây (trong đó

ự ủ ế ị ấ ị ậ t p trung vào lý thuy t l ch s c a Brown, Levinson và mô hình b t l ch s ự

ữ ọ ủ ự ể ị ủ c a Culpepper), l ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ươ ng

ữ ọ ế ừ ủ ế ự ủ ể ị Đông (ch y u là quan đi m l ch s c a các nhà ngôn ng h c đ n t Trung

ậ ả ự ủ ể ố ị ườ ệ Qu c, Nh t B n) và l ch s theo quan đi m c a ng i Vi t.

ữ ọ ự ể ị ươ ủ L ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ng Tây

ữ ọ ự ệ ị ươ ủ L ch s theo quan ni m c a các nhà ngôn ng h c ph ng Tây thiên

ế ượ ứ ế ướ ậ ề v chi n l c giao ti p. Các nghiên c u này theo h ng này t p trung vào

ế ượ ữ ể ử ụ cách chúng ta s d ng các chi n l ư ế c ngôn ng nh th nào đ duy trì,

ệ ể ể ố ố ợ ộ ủ ủ c ng c các m i quan h hòa h p trong xã h i. Tiêu bi u là quan đi m c a

ậ ọ Leech (1983), Brown và Levinson (1987) và Lakoff (1989). Lu n án ch n lý

ế ủ ự ủ ơ ở ế ị thuy t l ch s c a Brown, Levinson làm c s vì lý thuy t c a hai tác gi ả

ượ ứ ả ưở ấ này đ ấ c đánh giá cao nh t và có s c nh h ộ ng sâu r ng nh t.

ủ ự ể ị L ch s theo quan đi m c a Brown và Levinson

ề ị ủ ượ Quan đi m ể v l ch s ự c a Brown và Levinson đ c trình bày trong

ơ ở ể cu n ố Politeness – some universals in language usage (1987). C s đ hai

ả ế ề ị ể ệ ự ệ tác gi ủ ự xây d ng nên lý thuy t v l ch s là khái ni m “th di n” (face) c a

ể ệ ự ế ấ ẩ ọ E. Goffman (1973). L y th di n làm chu n quy chi u, h xây d ng các

ự ươ ự ệ ị ị ạ ể ệ khái ni m: l ch s âm tính và l ch s d ng tính, hành vi đe do th di n và

ể ệ hành vi tôn vinh th di n.

ể ệ ươ ể ệ ể ệ a1. Th di n, th di n âm tính, th di n d ng tính

ể ệ ử ị ự ộ ườ ự ủ ứ Th di n chính là đ ng l c c a ng x l ch s vì con ng i nào cũng

ề ể ệ ầ ễ có “suy nghĩ và nhu c u v th di n” (Fasold, 1990) [Dt Nguy n Quang

ế ế ố (2002), Giao ti p và giao ti p giao văn hoá, NXB ĐH Qu c gia, H. ; tr 50].

ể ệ ộ ổ ỉ ườ ươ ệ Th di n là m t khái ni m ph quát, không ch ng i ph ng Tây, mà

ườ ươ ặ ệ ậ ả ố ệ ấ ng i ph ng Đông (đ c bi t là Trung Qu c, Nh t B n, Vi t Nam) r t coi

ọ ườ ỉ ể ệ tr ng. Ng ố i Trung Qu c dùng ch ườ i ữ ? ? (mian zi) đ ch th di n. Ng ể

ệ ữ ề ế ấ Vi ể ệ ữ t Nam cũng có r t nhi u thành ng , quán ng liên quan đ n th di n

ở ặ ặ ặ ặ ặ ặ ở ượ ng ấ nh : ư mát m t, m mày m m t, m t m t, m t mo, m t dày, ê m t, ng

ể ệ ề ả chín c m t, ả ặ …Th di n, theo ộ Brown và Levinson là “hình nh v ta – c ng

ỗ ộ ố ượ ỗ ữ ồ đ ng m i thành viên trong xã h i mu n mình có đ c” [Dt Đ H u Châu,

ạ ươ ữ ọ ụ ậ Đ i c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ; tr 264]. Đó là

ể ố ấ ủ ươ ệ ầ ượ ẳ ị th th ng nh t c a hai ph ng di n: nhu c u đ ọ c kh ng đ nh, tôn tr ng

ậ ưở ể ệ ươ ể ệ th m chí tán th ng, đánh giá cao (th di n d ng tính hay th di n tích

ầ ộ ậ ộ ự c c – positive face) và nhu c u đ ượ ự c t do hành đ ng đ c l p, không b ị

ườ ể ệ ể ệ ự ặ ng i khác áp đ t (th di n âm tính hay th di n tiêu c c – negative face).

ể ệ ươ ố ượ ố ử ế Liên quan đ n th di n d ng tính là mong mu n đ ư ộ c đ i x nh m t

ể ệ ế ồ ộ ầ thành viên trong c ng đ ng. Liên quan đ n th di n âm tính là nhu c u

ượ ậ ả ấ ọ ồ ị ị đ ơ ể c tôn tr ng “lãnh đ a” cá nhân bao g m c lãnh đ a v t ch t: c th ,

ể ả ầ ờ ị không gian, th i gian, tài s n,… và “lãnh đ a” tinh th n: quan đi m, suy

ướ ề nghĩ, ni m tin, ơ c m ,…

ươ ườ ớ ườ ạ Trong quá trình t ữ ng tác gi a con ng i v i con ng i, hai lo i th ể

ơ ị ữ ệ ạ ọ di n này luôn có nguy c b xâm ph m. Brown và Levinson g i nh ng hành

ạ ể ệ ạ ấ vi xâm ph m y là hành vi đe do th di n (face threatening acts, vi ế ắ t t t là

ươ ặ ờ ể ệ FTAs). Vì th di n âm tính và d ng tính luôn luôn là hai m t tách r i nên

ể ệ ể ề ẳ ạ ạ ộ ộ ộ m t hành đ ng có th đe do nhi u th di n. Ch ng h n, hành đ ng chê,

ạ ể ệ ử ớ ươ ủ ườ ư ậ ch i b i đe do th di n d ng tính c a ng ồ i nh n nh ng cũng đ ng

ạ ể ệ ờ ươ ủ ườ ự ọ ườ ẽ th i đe do th di n d ng tính c a ng ệ i th c hi n. (M i ng i s nghĩ

ề ộ ườ ế ấ ườ ấ ử ớ ị không hay v m t ng i n u th y ng ử ớ ặ i y ch i b i ho c b ch i b i).

ể ệ ủ ữ ộ ườ Ng ượ ạ c l i, có nh ng hành đ ng làm gia tăng th di n c a ng i khác

ả ơ ữ ộ ợ ọ (hành đ ng khen ng i, c m n,…). C. K. Orecchioni g i đó là nh ng hành

ể ệ ộ đ ng tôn vinh th di n – face flattering acts, vi ế ắ t t t là FFAs.

ự ươ ự ị ị a2. L ch s âm tính và l ch s d ng tính

ộ ể ệ ư ừ ể T góc đ th di n, Brown và Levinson đ a ra quan đi m v ề

ự ự ươ ể ượ ị ị ị l ch s . “L ch s trong t ng tác có th đ ữ c xác đ nh là nh ng

ươ ứ ượ ể ỏ ể ệ ủ ằ ườ ố ph ng th c đ c dùng đ t ra r ng th di n c a ng ạ i đ i tho i

ượ ừ ậ ọ ỗ ữ ớ v i mình đ c th a nh n và tôn tr ng” [Dt ạ Đ H u Châu, Đ i

ữ ọ ụ ậ ươ c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ; tr 267].

ươ ể ệ ể ệ ứ ớ ươ ị T ng ng v i th di n âm tính và th di n d ng tính ta có l ch s ự

ị âm tính (negative politeness) và l ch s ự ươ d ng tính (positive

ự ươ ị ể ệ ở ữ ộ politeness). Phép l ch s d ng tính th hi n nh ng hành đ ng đ ề

ườ ế ườ ả ơ ợ cao ng i khác, quan tâm đ n ng ỏ i khác (c m n, khen ng i, h i

ự ứ ẻ ị ướ ớ ệ thăm s c kho ,…). Phép l ch s âm tính h ng t i vi c nói tránh

ạ ể ệ ữ ẹ ả ặ ạ ộ ho c gi m nh nh ng hành đ ng đe do th di n. Nói tóm l ế i, n u

ự ươ ữ ả ầ ố ị l ch s d ế ng tính là kéo g n kho ng cách gi a các đ i tác giao ti p

ự ị ữ ữ ế ả ố thì l ch s âm tính là gi kho ng cách gi a các đ i tác giao ti p.

ự ươ ị ườ ượ ụ ể ằ ế Trong giao ti p, l ch s d ng tính th ng đ c c th hoá b ng các

ế ượ ỏ ự ớ ạ ự Bày t s chú ý t i SP2; Nói phóng đ i s đánh giá cao, chi n l c sau:

ự ồ ả ớ ườ ứ tình c m chân thành, s đ ng tình… v i SP2; ng h ng thú cho Tăng c

ườ ự ế ử ụ ằ ạ ử ụ ng i nghe: b ng cách phóng đ i th c t , s d ng ngoa ngôn ; S d ng các

ệ ệ ậ ồ ự ế ấ d u hi u nh n di n đ ng nhóm ; Tìm ki m s tán đ ng ồ ; Tránh s b t đ ng ự ấ ồ ;

ữ ả Nêu ra nh ng l ẽ ườ th ng (chung cho c SP1 và SP2) ; Nói đùa vui; Quan tâm

ủ ứ ạ ờ ọ ỏ ế ở đ n s thích c a SP2; iườ M i m c, h a h n; ẹ T ra l c quan; Lôi kéo ng

ườ ủ ậ nói và ng i nghe nh p cu c ộ ; Nêu lý do c a hành đ ng ỏ ộ ; Đòi h i có đi có

ẻ ể ệ ữ ặ ắ ả l iạ ; Trao t ng và chia s th hi n tình c m g n bó gi a SP1 và SP2 .

ự ị ườ ử ụ ế ượ ứ L ch s âm tính th ng s d ng các chi n l c và các hình th c ngôn

ữ ặ ư ố ế ử ụ S d ng l i nói gián ti p đã thành quy c ng đ c tr ng sau: ử ụ ướ ; S d ng

ỏ ể ự ả ế ố y u t rào đón (hedges) hay tình thái hoá ; T ra bi quan ; Gi m thi u s áp

ỏ ả đ tặ ; T ra kính tr ng ọ ; Xin l iỗ ; Phi cá nhân hoá c SP1 và SP2 ử ụ ; S d ng

ỏ ằ ố ị ơ ắ ặ ằ ị đ nh danh hoá b ng l i nói tr ng r ng SP1 ch u n SP2 ho c SP2 ; Bày t

ị ơ ả không ph i ch u n SP1 .

ộ ố ế ượ ỉ ữ ườ Trên đây ch là m t s chi n l ứ c và hình th c ngôn ng th ặ ng g p

ự ươ ị ự ế ố ượ ủ c a phép l ch s d ng tính và âm tính. Trong th c t , s l ấ ng này r t

ầ ố ử ụ ề ồ ộ ỳ nhi u và t n s s d ng chúng cũng khác nhau tu theo c ng đ ng văn hoá

– ngôn ng .ữ

ự ứ ộ ị a3. M c đ l ch s

ứ ộ ị ự ủ ệ ả ấ ộ ị Vi c xác đ nh m c đ l ch s c a m t phát ngôn không ph i là v n đ ề

ữ ả ớ ườ ư ớ ị ơ đ n gi n. Có nh ng phát ngôn v i ng ự i này là l ch s nh ng v i ng ườ i

ự ự ấ ị ỉ ả ữ ữ khác là b t l ch s . S khác nhau này không ch x y ra gi a nh ng ng ườ i

ớ ả ữ ề ậ ộ ườ thu c hai n n văn hoá khác nhau mà th m chí v i c nh ng ng i trong

ộ ộ ộ ị ự ứ ể ồ cùng m t c ng đ ng văn hoá. Đ đánh giá m c đ l ch s , Brown và

ề ự ứ ả ạ Levinson đã căn c vào các ph m trù: Quy n l c (Power), kho ng cách

ặ ủ ứ ộ ộ (Distance) và m c đ áp đ t c a hành đ ng nói (Ranking of impostion).

ứ ư Công th c hai ông đ a ra:

WX = P(H,S)+ D(S,H)+ R(X)

[Brown, P. and Levinson, S. (1987), Politeness: Some Universals in

Language Usage, Cambridge: Cambridge University Press.; tr 76]

ứ ủ ứ ệ ể ạ ộ ộ Theo công th c trên, m c đ đe do th di n c a m t phát ngôn

ề ự ụ ệ ộ (Weighting of a face threatening act) ph thu c vào quy n l c quan h (P)

ườ ườ ữ ả ộ ườ ữ gi a ng i nói và ng i nghe, kho ng cách xã h i (D) gi a ng i nói và

ườ ứ ộ ặ ủ ộ ồ ng ộ i nghe và m c đ áp đ t c a hành đ ng nói trong c ng đ ng văn hoá –

ữ ọ ngôn ng mà h tham gia.

ế ố ề ự ử ụ ừ ư ấ Y u t ố quy n l c chi ph i cách s d ng t ệ x ng hô, các d u hi u

ể ệ ự ữ ế ệ ớ ị ngôn ng tình thái… trong vi c th hi n tính l ch s . Giao ti p v i ng ườ i

ề ự ự ữ ề ề ầ ớ ơ ị có quy n l c cao yêu c u v tính l ch s nhi u h n so v i nh ng ng ườ i

ề ồ đ ng quy n.

ứ ộ ả ả ộ ơ ưở ế Kho ng cách xã h i (m c đ thân s ) cũng nh h ọ ng đ n cách ch n

ế ượ ị ự ả ưở ứ ộ ị ự ủ ế ự l a các chi n l c l ch s , do đó nh h ng đ n m c đ l ch s c a phát

ườ ườ ế ử ụ ngôn. Thông th ữ ng, nh ng ng i càng thân thi t thì càng ít s d ng các

ế ượ ị ộ ố ườ ự ả ợ ị chi n l c l ch s (trong m t s tr ự ở ng h p, quá l ch s tr thành ph n tác

ữ ườ ả ớ ướ ụ d ng). Nh ng ng i có kho ng cách càng l n càng có xu h ử ụ ng s d ng

ế ượ ị ự ể ả ể ệ ả chi n l c l ch s đ đ m b o an toàn cho th di n.

ế ố ứ ứ ộ ề ả ặ ộ Y u t ế th ba (m c đ áp đ t) thu c v b n thân quá trình giao ti p.

ộ ợ ứ ệ ủ ố ớ ườ M c đ l i – thi t c a đích ngôn trung (đ i v i ng ả i nghe) cũng nh

ưở ộ ị ế ộ ệ ườ h ự ng đ n thang đ l ch s . M t phát ngôn gây thi t cho ng i nghe

ườ ầ ư ề ị ự ơ ộ ườ th ầ ng yêu c u đ u t v l ch s h n m t phát ngôn trong đó ng i nghe

ợ đ ượ ưở c h ng l i.

ủ ỏ ệ ơ ẳ Cách đánh giá c a Brown và Levinson t ư ra u vi t h n h n cách nhìn

ậ ủ ế ề ị ế nh n c a các tác gi ả ướ tr c đó. Vì th , t ế ừ ướ tr c đ n nay, lý thuy t v l ch

ủ ượ ấ ượ ậ s ự c a hai tác gi ẫ ả v n đ c đánh giá cao nh t và đ ụ c v n d ng trong

ứ ị ự ề nhi u công trình nghiên c u l ch s sau này.

ể ệ ư ậ ế ị ệ ự ủ Nh v y, th di n là khái ni m trung tâm trong lý thuy t l ch s c a

ả ế ượ ị ụ Brown và Levinson. Hai tác gi ự coi l ch s là chi n l c tránh đ ng đ ộ

ể ệ ế ế ạ ọ trong giao ti p, h n ch các hành vi đe d a th di n và gia tăng các hành vi

ế ượ ấ ộ ề ự ạ ể ệ nâng cao th di n. Chi n l c y thu c v cái tôi, do cái tôi t t o ra trong

ươ ả ủ ề ế ộ ọ t ề ng tác xã h i. Đó là k t qu c a n n văn hoá tr ng cái tôi cá nhân, n n

ể ậ ủ ề ả ươ ế ủ văn hoá thiên v b n th lu n c a ph ng Tây. Trong lý thuy t c a mình,

ề ậ ấ ị ư ế ệ Brown và Levinson cũng ch a đ c p đ n khái ni m b t l ch s ự

ệ ượ ổ ế ế ố (impoliteness) v n cũng là hi n t ng ph bi n trong giao ti p hàng ngày.

ấ ị ủ ự ể B t l ch s theo quan đi m c a Culpepper

ự ủ ế ậ ế ị ươ ơ ố Trong h n b n m i năm qua, lý thuy t l ch s ch y u t p trung vào

ứ ử ụ ế ượ ế ể ẩ cách th c s d ng các chi n l ố c giao ti p đ duy trì hay thúc đ y m i

ế ệ ợ ộ ộ quan h liên nhân hoà h p trong xã h i. Tuy nhiên, các cu c giao ti p không

ộ ẫ ừ ễ ả ợ ph i lúc nào cũng mang tính h p tác, xung đ t v n không ng ng di n ra.

ề ườ ườ ạ ấ ợ ơ ớ Trong nhi u tr ợ ng h p, ng i nói l i “t n công” h n là h p tác v i ng ườ i

ự ứ ạ ầ ậ ạ ị ắ ầ ố đ i tho i. Do v y, g n đây, bên c nh l ch s , các nhà nghiên c u b t đ u

ề ở ế ấ ơ ấ ị ự ự ủ quan tâm h n đ n v n đ bên c c bên kia c a nó – b t l ch s . Nói nh ư

ượ ủ ự Sifanou (2010), năm 2008 đ ấ ị c coi là “năm c a b t l ch s ” (the year of

impoliteness) [Sifianou, Maria (2010), Review of M. Locher and D. Bousfield

(eds.), “Impoliteness and Power: Studies on its Interplay with Power in

Theory and Practice”, Berlin and New York: Mouton de Gruyter, Language in

ế ự ứ ệ ấ ề Society 39, pp. 119–122.: tr 119]. Đó là năm ch ng ki n s xu t hi n nhi u

ị ủ ứ ả ư công trình nghiên c u có giá tr c a các tác gi nh : Bousfield, Locher và

ữ ượ ề ế ắ ộ Culpeper. Culpeper là m t trong nh ng cái tên đ c nh c đ n nhi u trong

ớ ự ấ ị ề ị ề gi ự ứ i, ông có nhi u công trình nghiên c u chuyên sâu v l ch s , b t l ch s .

ự ớ ư ấ ị ứ ề ấ ự ộ Ông đ xu t nghiên c u b t l ch s v i t ứ cách là m t lĩnh v c nghiên c u

ự ư ọ ọ ộ ọ đa ngành. Theo ông, các lĩnh v c khoa h c khác nh tâm lý h c, xã h i h c,

ử ứ ề ề ộ ọ ị truy n thông, nghiên c u xung đ t, kinh doanh, l ch s hay văn h c đ u có

ấ ị ữ ự ế ậ ậ liên quan đ n b t l ch s . Lu n án t p trung trình bày nh ng nét chính trong

ề ấ ị ự ở ủ ể quan đi m c a Culpeper v b t l ch s ộ góc đ HĐNT.

ự ủ ấ ị ệ b1. Khái ni m b t l ch s c a Culpeper

ố ượ ả ộ ớ ế ầ ự Kh o sát m t kh i l ng l n các bài vi ề ấ ị t g n đây v b t l ch s , có

ộ ự ố ể ế ấ ị ề ậ ấ ọ ự th k t lu n: “không có m t s th ng nh t nào v cái g i là b t l ch s ”

[Dt Culpeper, J. (2011b), Impoliteness: Using Language to Cause Offence,

ư ầ ị Cambridge: Cambridge University Press.; tr 21]. Đ a ra đ nh nghĩa đ y đ ủ

ử ự ệ ả ả ộ ơ ộ ề ấ ị v b t l ch s qu là m t th thách. Lý do đ n gi n là vi c đánh giá m t

ụ ự ữ ề ấ ộ ộ ị hành đ ng ngôn ng là l ch s hay không ph thu c vào r t nhi u y u t ế ố

ữ ả trong đó có ng c nh.

ấ ị ự ủ ệ ậ ư Culpeper nhìn nh n b t l ch s nh sau. Đây là quan ni m c a ông ở

ứ ề ị ự ấ ấ ị ự ệ ạ ầ giai đo n đ u nghiên c u v l ch s : “Hành vi b t l ch s xu t hi n khi: (1)

ườ ể ệ ấ ố ộ ườ ậ ng i nói t n công th di n m t cách c ý, hay (2) ng ứ i nghe nh n th c

ượ ể ệ ư ể ấ ộ ố đ ặ c, có th cũng đ a ra hành vi t n công th di n m t cách c ý, ho c

ả ế ợ k t h p c (1) và (2)”. [ Culpeper, J. (2011b), Impoliteness: Using Language

to Cause Offence, Cambridge: Cambridge University Press.; tr 23]

ề ấ ị ệ ề ậ ấ ạ ấ ị Nh n đ nh trên đã nh n m nh hai v n đ trong quan ni m v b t l ch

ứ ấ ự ấ ự ấ ệ ấ ị ự ủ s c a Culpeper. Th nh t, hành vi b t l ch s xu t hi n khi có s t n công

ể ệ ứ ấ ằ ẫ th di n. Th hai, hành vi y không ng u nhiên, vô tình mà n m trong s ự

ủ ườ ấ ố ượ ườ ứ tính toán c a ng i nói (c ý). Hành vi y đ c ng ậ i nghe nh n th c, h ọ

ư ữ ệ ể ả ấ ặ ự có nh ng bi u hi n c m xúc tiêu c c ho c đ a ra hành vi t n công th ể

ư ậ ấ ị ỉ ả ự ể ệ ả ươ di n đ đáp tr . Nh v y, b t l ch s ch x y ra trong t ộ ng tác xã h i,

ỉ ả ữ ườ ụ ơ không ch gi n đ n là nh ng gì ng ộ i nói phát ngôn ra mà còn ph thu c

ủ ứ ậ ườ ố Impoliteness – using vào nh n th c c a ng i nghe. Sau này, trong cu n

ư ệ ầ language to cause offence (2011), Culpeper đã đ a ra quan ni m đ y đ v ủ ề

ự ủ ấ ị b t l ch s c a ông:

ấ ị ự ượ ố ớ ự ữ ể ộ “B t l ch s đ c hi u là thái đ tiêu c c đ i v i nh ng hành vi c ụ

ụ ể ể ễ ữ ả ộ ấ ữ ượ th di n ra trong nh ng ng c nh c th . Thái đ y đ c hình thành t ừ

ộ ổ ứ ữ ữ ề ặ ọ ố nh ng kì v ng, mong mu n và (ho c) nh ng ni m tin vào m t t ch c xã

ặ ồ ệ ữ ườ ộ h i, trong đó bao g m, đ c bi t là cách nh ng ng ặ ộ i khác tác đ ng vào đ c

ủ ể ậ ộ ườ ộ ườ ư ế ệ đi m nh n di n c a m t ng i hay m t nhóm ng i nh th nào trong

ế ượ ự ự giao ti p. Các hành vi đó đ ấ ị c xem là tiêu c c – b t l ch s khi chúng mâu

ề ẫ ườ ế ọ ố ớ thu n v i đi u ng i ta kì v ng, mong mu n và nghĩ chúng nên th nào.

ữ ượ ả ị ữ ư ậ Nh ng hành vi nh v y luôn có (hay đ c gi đ nh là có) gây ra nh ng h ệ

ả ề ặ ả ấ ớ ộ ườ qu v m t c m xúc v i ít nh t m t ng i tham gia, chúng gây ra (hay

ượ ả ị ự ạ ố ế đ c gi đ nh là gây ra) s xúc ph m. Các nhân t ứ ể khác có th khi n m c

ấ ị ự ủ ạ ườ ụ ộ đ xúc ph m c a hành vi b t l ch s tăng c ư ệ ng thêm, ví d nh vi c

ườ ự ố ự ể ng i nghe hi u hành vi đó có th c s c ý hay không”. [ Culpeper, J.

(2011b), Impoliteness: Using Language to Cause Offence, Cambridge:

Cambridge University Press.; tr 23]

ộ ố ộ ẫ ớ ộ ị ặ Trong đ nh nghĩa m i này, m t m t, ông v n duy trì m t s n i dung

ấ ị ự ư ộ ị ự ề ả trong đ nh nghĩa cũ nh : hành vi b t l ch s gây ra tác đ ng tiêu c c v c m

ườ ụ ả ạ ậ ấ ộ ị ớ xúc v i ng ứ ủ i nghe (c m th y b xúc ph m); ph thu c vào nh n th c c a

ườ ấ ị ư ặ ộ ị ng ơ ở ể i nghe. M t khác, ông đ a ra c s đ xác đ nh m t hành vi có b t l ch

ộ ượ ự ự ẫ ự s hay không: m t hành vi đ ữ c coi là tiêu c c khi có s mâu thu n gi a

ố ủ ọ ớ ườ ế ậ ị chúng v i kì v ng, suy nghĩ, mong mu n c a ng i ti p nh n. Đ nh nghĩa

ượ ưỡ ố Impoliteness – ớ ụ ể ơ m i c th h n, đ c ông phân tích kĩ l ng trong cu n

using language to cause offence [Culpeper, J. (2011b), Impoliteness: Using

Language to Cause Offence, Cambridge: Cambridge University Press.] và

ế ầ ề ấ ị trong các bài vi ự t g n đây v b t l ch s .

ế ượ ấ ị ự b2. Các chi n l c b t l ch s

ự ủ ự ủ ấ ị ị ự Mô hình b t l ch s c a Culpeper d a trên mô hình l ch s c a Brown

ủ ị ấ ị ự ự ậ và Levinson. Culpeper coi b t l ch s là “v t kí sinh” c a l ch s (the

parasite of politeness) [Culpeper, J. (1996), “Towards an anatomy of

ự impoliteness”, Journal of Pragmatics 25, pp. 349−367.; tr 355]. D a vào các

ế ượ ị ụ ể ự ủ chi n l c l ch s c a Brown và Levinson, Culpeper đã nêu c th năm siêu

ế ượ ấ ị ế ượ ự ấ ị ự ở ế ố ậ chi n l c b t l ch s . Năm siêu chi n l c b t l ch s ớ th đ i l p v i

ế ượ ị ể ệ ự ủ ề ố năm siêu chi n l c l ch s . Thay vì c ng c hay đ cao th di n, các siêu

ế ượ ấ ị ự ụ ể ể ệ ứ ấ chi n l c b t l ch s c th hoá các cách th c t n công th di n.

ố ắ Dùng l i nói tr ng (Bald on record impoliteness) (1) : Các hành vi

ượ ự ế ể ệ ắ ộ ơ FTAs đ ọ ấ c th hi n m t cách tr c ti p nh t, rõ ràng, đ n nghĩa, ng n g n.

ượ ặ ấ ầ ị ể ệ Khi đó, th di n không đ c chú ý ho c b đánh giá th p. C n phân bi ệ t

ế ượ ế ượ ủ ắ chi n l ớ c này v i chi n l c “nói tr ng” c a Brown và Levinson. “Nói

ế ượ ị ắ ườ ặ ợ ệ ẳ ạ tr ng” là chi n l ự c l ch s trong tr ng h p khá đ c bi t. Ch ng h n, khi

ể ệ ạ ế ủ ự ấ ẩ ườ ể kh n c p, khi s đe do đ n th di n c a ng i nghe không đáng k (ví

ệ ệ ồ ườ ụ d , các câu m nh l nh: Vào đi, Ng i xu ng ặ ố ), ho c khi ng ề i nói có quy n

ớ ườ ớ ừ ữ Đ ng kêu ca n a ơ ự l c cao h n so v i ng ụ ố ẹ i nghe (ví d , b m nói v i con:

ấ ả ườ ạ ể ệ ừ ể ự ợ đi). Trong t t c các tr ớ ng h p v a k trên, s đe do th di n không l n

ơ ườ ể ệ ủ ủ ọ và quan tr ng h n, ng ấ i nói không ch tâm t n công th di n c a ng ườ i

nghe.

ấ ị ự ươ ử ụ B t l ch s d ng tính (2) (Positive impoliteness). S d ng các

ế ượ ể ổ ươ ề ể ệ ố ươ chi n l c đ làm t n th ng mong mu n v th di n d ủ ng tính c a

ườ ng ậ i nh n.

ấ ị ự ử ụ B t l ch s âm tính (Negative impoliteness (3) ế ). S d ng các chi n

ượ ể ổ ươ ủ ố ườ l c đ làm t n th ề ể ệ ng mong mu n v th di n âm tính c a ng ậ i nh n.

ự ễ ể ạ ố ị ỉ L i nói l ch s theo ki u m a mai hay gi u nh i (Sarcasm or (4)

ử ụ ế ượ ị ự mock politeness). S d ng các chi n l c l ch s rõ ràng là không thành

ề ặ ể ấ ữ ự ế th c, vì th có th th y rõ hành vi FTAs trên b m t câu ch .

ự ị Ch i bố ỏ tính l ch s (Withhold politeness). (5) ử ụ Không s d ng các

ế ượ ị ự ở ụ ữ ỗ chi n l c l ch s ả ả nh ng ch mà đáng ra ph i dùng. Ví d , không c m

ơ ườ ặ ự ố ấ ị ể n ng i t ng quà có th coi là b t l ch s c ý.

ứ ộ ả ự ưở ứ ủ ủ S đánh giá m c đ nh h ng c a FTA trong công th c c a Brown

ớ ấ ị ứ ộ ặ ủ ụ ự ể và Levinson cũng có th áp d ng v i b t l ch s . M c đ áp đ t c a hành

ề ự ữ ả ườ ớ ườ vi càng cao, quy n l c và kho ng cách gi a ng i nói v i ng i nghe càng

ạ ể ệ ứ ộ ế ệ ớ ủ chênh l ch thì m c đ đe do th di n càng l n. N u so sánh mô hình c a

ự ế ẽ ấ ậ Culpeper và Brown & Levinson, chúng ta s nh n th y th c t chúng t ươ ng

ự ỉ ở t nhau ch khác là chúng ự ố ậ hai c c đ i l p nhau.

ụ ể ế ượ ấ ị ự ươ Culpeper cũng nêu c th các chi n l c b t l ch s d ng tính và các

ế ượ ấ ị chi n l ự c b t l ch s âm tính:

ế ượ ấ ị ự ươ Các chi n l c b t l ch s d ng tính

ườ ườ ỏ Coi th ng ng i khác (Ignore, snub the other): t ra không

ế ự ệ ệ ủ ườ quan tâm đ n s hi n di n c a ng i khác

ườ ạ ộ ỏ ộ Tách ng i khác ra kh i m t ho t đ ng (Exclude the other from

an activity)

ớ ườ Xa cách v i ng i khác (Disassociate from the other). Ví d , tụ ừ

ố ự ợ ữ ồ ch i s h p tác, tránh nh ng cái chung; tránh ng i cùng.

ắ ả Không quan tâm, không lo l ng, không thông c m (Be

disinterested, unconcerned, unsympathetic)

ữ ệ ệ ấ ợ ậ ử ụ S d ng nh ng d u hi u nh n di n không phù h p (Use

ụ ử ụ ệ ướ inappropriate identity markers). Ví d , s d ng danh hi u, t ị c v ,

ử ụ ố ệ ệ ệ ầ ọ h khi m i quan h g n hay s d ng bi ố t danh khi m i quan h xa.

ữ ơ ồ ữ ể ậ ử ụ S d ng ngôn ng m h , khó hi u hay ngôn ng bí m t trong

ụ ẻ ẩ ớ nhóm. (Use obscure or secretive language). Ví d , làm ra v bí n v i

ệ ữ ử ụ ỉ ữ ườ ế bi t ng , s d ng mã riêng ch nh ng ng i trong nhóm bi t.

ự ấ ồ ế ề ọ Tìm ki m s b t đ ng (Seek disagreement) ữ : ch n nh ng đ tài

ạ ả nh y c m

ườ ả ả ấ ế Khi n ng i khác c m th y không tho i mái (Make the other

ụ ầ ặ feel uncomfortable). Ví d : im l ng, nói đùa, hay nói th m

ừ ữ ấ ị ử ủ ử ụ S d ng t ng c m k (Use taboo words). Ch i r a hay dùng

ụ ữ ạ các ngôn ng xúc ph m, t c tĩu.

ọ ờ ớ ệ G i tên khác (Call the other names). Dùng l i gi i thi u mang

ệ tính mi ị t th .

v..v

ế ượ ấ ị ự Các chi n l c b t l ch s âm tính

ườ ợ ế ườ ế Khi n ng i khác s hãi (Frighten). Khi n ng ằ i khác tin r ng

ự ệ ớ ọ ạ ườ ả ẽ s có s vi c không hay x y ra v i h (do ng i khác).

ẻ ạ ỉ Ra v , khinh b hay nh o báng (Condescend, scorn or ridicule):

ố ử ử ế ạ ấ ườ ườ ề ự Nh n m nh quy n l c; không đ i x t t ; coi th ng ng i khác

ụ ừ ữ ả (ví d : dùng các t ng gi m nghĩa (diminutives).

ủ ế ườ Chi m không gian c a ng i khác (Invade the other's space).

ừ ượ ể ự ặ ị ầ ụ C m t này đ c hi u theo đúng nghĩa đen (t ớ đ t v trí g n v i

ườ ệ ẩ ơ ố ng i khác h n m i quan h cho phép) hay nghĩa bóng, nghĩa n d ụ

ụ ỏ ư ệ ớ ề (ví d , h i hay nói v thông tin quá riêng t ố so v i m i quan h ).

ắ ườ ự ạ ộ G n ng i nghe v i ớ khía c nh tiêu c c m t cách l ộ ễ li u

(Explicitly associate the other with a negative aspect). Cá nhân hoá,

dùng các đ i t ạ ừ ư I, you. nh :

ự ợ ủ ắ ườ ẳ Nói th ng s m c n c a ng i khác (Put the other's

indebtedness on record)

V.v… ạ ế ượ ữ ấ ạ ộ ộ Bên c nh nh ng chi n l c trên, c u trúc h i tho i cũng là m t trong

ữ ươ ể ệ ị ự ấ ị ự ứ nh ng ph ng th c th hi n l ch s (b t l ch s ). Brown và Levinson đã

ự ằ ạ ỉ ắ ờ ớ ờ ờ ườ ch ra r ng: “s vi ph m l ượ ờ t l i (ng t l i, ph t l l i ng i nói, không tr ả

ờ ỏ ủ ượ ướ ề l i câu h i c a l t tr c) đ u là FTAs” [ Brown, P. and Levinson, S.

(1987), Politeness: Some Universals in Language Usage, Cambridge:

Cambridge University Press.; tr 233].

ề ỉ ừ ằ Ngoài ra, Culpeper cũng ch ra r ng có nhi u hành vi phi ngôn t và

ấ ị ự ữ ể hành vi kèm ngôn ng (paralinguistic) có th là hành vi b t l ch s , đe do ạ

ể ệ ế ủ ằ ư th di n. Ông cũng nói r ng lý thuy t c a Brown và Levinson cũng ch a

ấ ị ủ ự ế ạ chú ý đ n khía c nh này c a b t l ch s . Theo Culpeper, hét to hay tránh

ấ ị ế ể ắ ằ ự giao ti p b ng m t cũng có th là hành vi b t l ch s .

ế ị ự ể ướ ở ộ ộ Tìm hi u lý thuy t l ch s theo h ng m r ng sang các cu c giao

ế ươ ố ầ ả ả ướ ti p mang tính t ng ph n hay đ i đ u không ph i là h ứ ng nghiên c u

ề ớ ả ở ộ ứ ạ ướ m i. “Nhi u tác gi đã m r ng ph m vi nghiên c u theo h ư ng này nh :

Craig (1986), Lui (1986), Lakoff (1989), Tracy (1990) và Penman (1990),...”

[Culpeper, J. (1996), “Towards an anatomy of impoliteness”, Journal of

ư ứ ộ Pragmatics 25, pp. 349−367.; tr 366]. Tuy nhiên, ch a có m t nghiên c u nào

ự ố ắ ề ấ ị ụ ể ệ ấ ậ t p trung toàn di n vào v n đ b t l ch s , c g ng phân tích c th cách

ạ ộ ế ủ ơ ở ữ ứ th c ho t đ ng và c s lý thuy t c a nó. Culpeper đã có nh ng đóng góp

ộ ấ ấ ị ứ ự ệ ề ậ đáng ghi nh n trong vi c nghiên c u b t l ch s m t v n đ mà theo ông

ị là còn b “lãng quên”.

ể ủ ữ ọ ự ị ươ L ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ng Đông

ế ừ ề ứ ữ ươ Nh ng nhà nghiên c u đ n t n n văn hoá ph ố ng Đông không th ng

ấ ớ ở ự ể ị nh t v i Lakoff, Leech, Brown và Levinson quan đi m: coi l ch s ch ỉ

ế ượ ầ ự ế ạ ằ ấ ọ ơ đ n thu n là chi n l c giao ti p cá nhân. H cho r ng s nh n m nh vào

ự ủ ủ ậ ả ch nghĩa cá nhân lu n c a Brown và Levinson là s ph n ánh văn hóa

ề ị ự ể ậ ặ ể Anglo – Saxon, và do v y, quan đi m v l ch s đó không mang đ c đi m

ể ạ ổ ườ ệ ph quát. Đ i di n tiêu bi u cho tr ng phái này là Ide (1989), Hill Etal

(1986), Matsumoto (1988), Gu (1990),…

ươ ủ ươ ề ố ọ Văn hoá ph ng Đông v n là n n văn hoá tr ng tĩnh, ch tr ng duy

ự ổ ự ổ ấ ộ ị ị ượ ả ệ ố ằ ả trì s n đ nh, ít xáo tr n. S n đ nh y đ c b o đ m b ng h th ng tôn

ứ ậ ẽ ừ ặ ấ ố ườ ừ ti, th b c ch t ch t cao xu ng th p. Con ng i ngay t ờ khi sinh ra đ i

ở ị ế ổ ậ ộ ơ ố ị ự đã b ràng bu c b i v th , b n ph n h n là s ng t do theo cái tôi cá nhân.

ộ ươ ớ ộ ồ Cái tôi trong xã h i ph ợ ng Đông là cái tôi hoà h p v i c ng đ ng. Chính

ọ ộ ồ ườ ươ ể ệ ấ ề ủ vì tr ng c ng đ ng nên ng i ph ng Đông r t đ cao th di n c a con

ườ ệ ườ ể ệ ng i. Trong quan ni m ng ệ i Trung Hoa, “khái ni m th di n hàm ch ỉ

ủ ố ườ ủ ề m i quan tâm c a con ng i ta v thanh danh và uy tín c a mình trong xã

ộ ủ ả ị ộ ứ h i, t c hình nh xã h i c a mình”. [Dt ươ Vũ Th Thanh H ng (2002), “Khái

ố ớ ể ệ ứ ứ ử ữ ệ ệ ni m th di n và ý nghĩa đ i v i vi c nghiên c u ng x ngôn ng ”, TC

ớ ườ ể ệ ớ ự ề ậ ắ Ngôn ng , s 1. ữ ố ; tr 8]. V i ng i Nh t, th di n cũng g n li n v i s tôn

ứ ề ộ ủ ứ ậ ị ế ề ọ ơ ố tr ng th b c và v th xã h i c a đ i tác h n là ý th c v quy n hay cá

nhân.

ề ố ư ậ ệ ệ ồ ộ Quan ni m v m i quan h cá nhân – c ng đ ng nh v y nên cách

ộ ố ướ ự ủ ề ị ể ậ ả ư ệ hi u v l ch s c a m t s n ố c nh Trung Qu c, Nh t B n, Vi t Nam có

ệ ươ ự s khác bi ớ t so v i ph ữ ng Tây. Theo Matsumoto (1988), trong ngôn ng –

ậ ố ớ ườ ả ậ văn hoá Nh t, “… m i quan tâm chính v i ng i Nh t không ph i là lãnh

ệ ớ ủ ố ị ườ ị đ a cá nhân mà là v trí c a anh ta trong m i quan h v i ng i khác, đ ượ c

ườ ư ế ậ ấ ộ ườ ng i khác ch p nh n nh th nào trong nhóm. M t ng ậ i Nh t bình

ườ ứ ể ả ở ệ ớ ố th ng ph i hi u anh ta/cô ta đ ng đâu trong m i quan h v i ng ườ i

ứ ặ ả ộ khác trong nhóm, trong xã h i và m t khác cũng ph i ý th c đ ượ ự ộ c s đ c

ứ ủ ự ậ ị ươ ậ l p c a anh ta/cô ta. S duy trì và nh n th c v trí t ố ớ ng đ i v i ng ườ i

ệ ề ả ọ ơ ố ị ọ khác quan tr ng h n là b o v lãnh đ a cá nhân, đi u này chi ph i m i

ươ t ng tác xã h i”. [ ộ Marina Terkourafi (2005), “Beyond the micro–level in

politeness research”, Journal of Politeness Research 1, pp. 237−262.; tr 405]

ộ ố ề ự ằ ớ ị Ide (1989, 1993) thì cho r ng v i m t s n n văn hóa, l ch s không

ế ượ ả ơ ọ ệ ề ự ự gi n đ n là s l a ch n chi n l c mang tính cá nhân trong vi c đ n bù

ư ế ề ề ủ ấ ạ ị ỉ hành vi FTAs mà là v n đ đi u ch nh v trí c a b n nh th nào trong

ự ẩ ồ ờ ớ ộ ợ nhóm, đ ng th i phù h p v i chu n m c xã h i.

Ở ố ừ ầ ư ươ ươ ớ Trung Qu c, t g n nh t ng đ ế ng v i “politeness” trong ti ng

ự ắ ồ ừ ệ ị Anh là “l ị ễ ạ (limao). L ch s b t ngu n t m o” ễ khái ni m “L ” – quy đ nh

ế ướ ặ ậ ự ể ứ ậ ử và ch c đ t ra đ duy trì tr t t , th b c trong xã h i ổ ộ do Kh ng T (551

ặ ỏ ướ ệ B.C. 479 B.C) đ t ra. Ch ch kh i cách dùng này, d ổ ủ i cái nhìn c a Kh ng

ử ậ ự ộ ẽ ị ự ỗ ẽ ạ ạ ỡ T , tr t t ộ xã h i s b phá v , do đó s t o nên s h n lo n trong xã h i.

ử ặ ễ ị ự ườ ế ổ Mãi đ n hai, ba trăm năm sau khi Kh ng T đ t ra L , l ch s d ng nh ư

ớ ượ m i đ c thi ế ậ ố t l p t t. Theo Guo[ Guo, Y. (1990), “Politeness phenomena in

modern Chinese”, Journal of Pramatics 14, pp. 235–257, North Holland.],

ượ ấ ượ cách dùng này đ c tìm th y trong cu n ố V Lề ễ (Li Ji), (đ c cho là) biên

ờ ạ ở ầ ạ ạ ằ ở ố so n b i Đ i Thanh trong th i đ i Tây Hán. Cu n sách m đ u b ng câu:

ự ể ọ ượ ể ệ ề ễ ư ị “S kính tr ng không th không đ c th hi n”, “Nói v l (cũng nh l ch

ự ườ ể ệ ự ọ ớ ườ ự s ), đó là t nhún nh ng và th hi n s kính tr ng v i ng i khác” [ Guo,

Y. (1990), “Politeness phenomena in modern Chinese”, Journal of Pramatics

ạ ọ ườ 14, pp. 235–257, North Holland.; tr 238]. H mình và kính tr ng ng i khác

ệ ạ ễ ạ ệ ạ cũng là h t nhân chính trong khái ni m “l m o” hi n đ i.

ườ ố ườ ậ ả ị ư ậ Nh v y, ng i Trung Qu c và ng ự ề i Nh t B n đ u coi l ch s là

ữ ứ ử ẩ ợ ớ ộ ộ ớ ự hành vi ng x phù h p v i chu n m c xã h i. Nh ng hành đ ng trái v i

ấ ị ự ự ẩ ấ ỉ ị ị ề ặ chu n m c không ch b coi là b t l ch s mà còn b đánh giá th p v m t

ứ ư ộ ễ ỗ ự ướ ự ẩ ọ ạ đ o đ c xã h i nh vô l ị , h n láo, vô h c. L ch s chu n m c h ng t ớ i

ể ệ ự ộ ủ ư ị ế ọ ố ị ị th hi n s tôn tr ng các giá tr xã h i c a đ i tác giao ti p nh : đ a v ,

ề ự ổ ớ ứ ụ ọ ứ ậ quy n l c, th b c, tu i tác, gi i tính, ch c v ,… Tôn tr ng ng ườ ố i đ i

ạ ữ ể ệ ệ ố tho i cũng chính là gi th di n cho chính mình. Trong h th ng ngôn ng ữ

ở ướ ề ồ ạ ứ ờ ữ ề các n c này đ u t n t i nh ng nghi th c l ữ i nói mang tính b n v ng

ư ư ể ệ ự ỏ ị ỗ ả ơ ậ th hi n phép l ch s nh : x ng hô, chào h i, xin l i, c m n… Th m chí,

ữ ầ ộ ễ ư ắ ặ có nh ng dân t c đ t ra yêu c u nghi l cao nh ch p tay, cúi chào, cúi

ờ ạ l y… kèm theo l i nói.

ữ ọ ư ậ ủ ự ị ể Nh v y, l ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ươ ng

ế ượ ự ị ề ế ế Tây (hay l ch s chi n l c) thiên v cách giao ti p khéo léo, t ị nh , còn

ữ ọ ự ể ươ ị ủ ị l ch s theo quan đi m c a các nhà ngôn ng h c ph ng Đông (hay l ch s ự

ử ễ ộ ấ ị ự ự ẩ ứ ự ề ẩ chu n m c) nghiêng v cách ng x l đ , chu n m c. Th c ch t, l ch s ự

ế ượ ệ ậ ự ẩ ị ế ớ chi n l ự c và l ch s chu n m c có quan h m t thi ề t v i nhau và đ u

ụ ế ề ộ ườ phát huy tác d ng trong các cu c giao ti p. Trong nhi u tr ế ợ ng h p, n u

ế ượ ự ự ự ẩ ả ả ị ị l ch s chu n m c không đ m b o thì l ch s chi n l c cũng không th ể

ự ệ ượ ộ ờ ề ị ủ ẳ ạ ộ ớ th c hi n đ c. Ch ng h n, m t l i đ ngh c a m t thanh niên v i ng ườ i

ử ụ ế ướ ệ ấ ấ già dù có s d ng c u trúc rào đón hay c u trúc gián ti p c l ư nh ng

ố ờ ề ị ấ ượ ấ ậ ư x ng hô tr ng không thì l i đ ngh y cũng khó đ c ch p nh n. Nh ư

ộ ừ ể ừ ứ ử ự ẩ ị ế ự ậ v y, l ch s có th v a là chu n m c trong ng x xã h i v a là chi n

ượ ế ề ả ướ ứ l c giao ti p cá nhân. Đi u này đã n y sinh h ng th ba trong nghiên

ế ượ ề ị ự ệ ự ẩ ứ c u v l ch s : dung hoà các quan ni m chi n l ộ c và chu n m c xã h i.

ẽ ầ ộ (N i dung này s trình bày trong ph n 1.2.2. 3)

ề ị ự ủ ệ ườ Vài nét v l ch s theo quan ni m c a ng i Vi ệ t

ơ ả ự ủ ữ ệ ị Trên đây là nh ng nét c b n trong quan ni m l ch s c a các nhà

ữ ọ ế ớ ồ ngôn ng h c trên th gi ữ ỗ ộ i. Tuy nhiên, trong m i c ng đ ng ngôn ng –

ệ ạ ệ ấ văn hoá khác nhau thì quan ni m này l i có nét khác bi ệ t. L y quan ni m

ơ ở ố ứ ư ế ề ẩ ị trên làm c s đ i chi u, các nhà nghiên c u đ a ra tiêu chu n v phép l ch

ườ ệ ự ủ s c a ng i Vi t Nam.

ể ị ủ ự ể ố ườ Mu n tìm hi u l ch s theo quan đi m c a ng i Vi ệ ướ t tr ả c tiên ph i

ủ ệ ườ ệ ề ể ệ ườ ệ làm rõ quan ni m c a ng i Vi t v th di n. Ng i Vi ọ t coi tr ng th ể

ứ ế ệ ừ ự ề ừ ữ ụ ừ ố ị di n đ n m c trong t v ng có nhi u t ng và c m t c đ nh liên quan

ể ệ ặ ấ ặ ặ ặ ư m t m t, mát m t, m t dày,… ế đ n th di n (m t) nh : ệ Quan ni m v th ề ể

ệ ườ ệ ể ươ ệ ồ ớ ủ di n c a ng i Vi ề t có nhi u đi m t ng đ ng v i quan ni m v th ề ể

ườ ậ ả ố ớ ườ ệ ệ ủ di n c a ng ố i Nh t B n, Trung Qu c và Hàn Qu c. V i ng i Vi t, th ể

ư ủ ể ệ ả ỉ di n không ch là hình nh cá nhân nh theo quan đi m c a Brown và

ự ự ủ ề ị Levinson mà còn là “s t ữ hào c a cá nhân v nh ng giá tr mà cá nhân có

ượ ọ ẽ ả ể ệ ủ ể ấ đ ị ổ c,... Theo cách hi u này, h s c m th y th di n c a mình b t n

ươ ế ế ượ ư ử ữ th ng n u trong quá trình giao ti p không đ c c x theo nh ng quy

ướ ứ ế ị ủ ử ế ợ ớ ổ ị c ng x phù h p v i vai v , đ a v , tu i tác và ti ng tăm c a mình trong

ể ệ ị ồ ệ ạ xã h i” [ộ Ph m Th H ng Nhung (2007), “Khám phá khái ni m th di n

ệ ứ ằ ừ ế ợ ừ ệ ử ạ ạ ế trong ti ng Vi t: b ng ch ng t k t h p t ”, T p chí đi n t ọ D y h c

ế ướ ứ ố ti ng n ữ c ngoài, Vol 4, s 2, tr 257 – 266, Trung tâm nghiên c u ngôn ng ,

ạ ọ ố ể ệ ư ậ Đ i h c Qu c gia Singapore. ể ; tr 256]. Nh v y, th di n theo quan đi m

ườ ệ ự ố ữ ấ ộ ủ c a ng i Vi ể ệ ặ t là s th ng nh t gi a hai m t cá nhân và xã h i. Th di n

ữ ặ ồ ố ẹ ủ ậ ể ả cá nhân bao g m c nh ng đ c tính t ắ t đ p c a t p th mà cá nhân đó g n

bó.

ộ ướ ệ ộ ồ ườ ệ Là m t n c nông nghi p có tính c ng đ ng cao, ng i Vi ấ t Nam r t

ế ạ ủ ế ế ọ coi tr ng giao ti p và đánh giá cao vai trò c a giao ti p vì giao ti p t o nên

ứ ệ ế ế ố ọ ự s hài hoà trong các m i quan h . Giao ti p quan tr ng đ n m c ngay t ừ xa

ấ ẩ ườ ề ư x a, cha ông ta đã l y đó làm tiêu chu n đánh giá con ng ứ i. V cách th c

ườ ệ ừ ư ự ế ứ ừ ả ọ ế giao ti p, ng i Vi t Nam v a a s t ị nh , ý t ọ v a tr ng tình c m, tr ng

ậ Ư ế ứ ề ấ ự s hoà thu n. a t ị nh , ý t ẳ nên không thích đi th ng vào v n đ mà nói

ầ ố ố ế “vòng vo Tam qu c”, “có đ u có đuôi”, hay dùng l i nói gián ti p, có rào

ể ệ ế ả ọ ố ươ đón. L i giao ti p tr ng tình c m th hi n trong ph ng châm “dĩ hoà vi

ướ ể ệ ầ ả ế quý”, tránh to ti ng xô xát. Xu h ng kéo g n kho ng cách th hi n rõ

ấ ở ệ ố ừ ư ừ ư ừ ộ nh t h th ng t ằ x ng hô b ng danh t thân t c. X ng hô v a có tính

ể ệ ư ừ ẽ ậ ấ ặ ch t thân m t hóa, v a th hi n tính tôn ti ch t ch . Trong x ng hô, ng ườ i

ệ ướ ể ệ ự ư ộ Vi t có xu h ng “x ng khiêm hô tôn”, đó là m t cách th hi n s khiêm

ườ ế nh ng trong giao ti p.

ấ ả ữ ể ế ặ T t c nh ng đ c đi m giao ti p trên đây giúp chúng ta hình thành

ướ ự ủ ề ị ệ ầ ườ ệ ự ụ b c đ u quan ni m v l ch s c a ng i Vi t. D a trên các câu t c ng ữ

ủ ề ế ạ ườ ư ế ợ ả ớ ca dao d y v cách giao ti p c a ng i x a, k t h p v i các kh o sát

ự ế ố ứ ề ệ ấ ố ị th ng kê th c t , các nhà nghiên c u đ u th ng nh t: khái ni m l ch s ự

ủ ể ườ ệ ế ượ ự trong quan đi m c a ng i Vi ả ị t bao hàm c l ch s chi n l ị c và l ch s ự

ẩ ả ươ ấ ỏ ộ ị ự chu n m c. Tác gi Vũ Th Thanh H ng khi ph ng v n 46 c ng tác viên

ầ ứ ổ ớ ộ ọ ấ ộ ủ ọ đ m i thành ph n l a tu i, gi i tính, trình đ , h c v n thu c ba th h ế ệ

ườ ề ị ư ệ ộ ủ c a tám gia đình ng i Vi ệ ở t ự ủ Hà N i, đã đ a ra quan ni m v l ch s c a

ườ ệ ố ộ ự ằ ồ ị ng i Vi t Nam: “Đa s c ng tác viên cho r ng l ch s bao g m hai bình

ệ ơ ả ễ ộ ố ể ộ ễ di n c b n là l đ hay t i thi u (có n i dung chính là l ự phép, đúng m c)

ế ượ ế ế ố ộ ủ ị ị và chi n l c hay xã giao (khéo léo, t nh ). Các y u t n i dung c a l ch

ứ ộ ệ ấ ố ồ ư ự s có m i quan h bao trùm nhau nh ng không đ ng nh t và m c đ bao

ừ ừ ụ ộ ố hàm (đan xen) ph thu c vào t ng phát ngôn và t ng tình hu ng” [ L ngươ

ừ ớ ộ ừ ự ễ ế ệ Văn Hy (Chb) (2000), Ngôn t , gi i và nhóm xã h i t th c ti n ti ng Vi t,

ộ ọ NXB Khoa h c xã h i, H. ; tr 148].

ư ậ ủ ự ệ ị ườ ệ ả Nh v y, l ch s theo quan ni m c a ng i Vi t dung hòa c hai quan

ự ủ ệ ị ươ ươ ậ ni m l ch s c a ph ng Tây và ph ng Đông. Tuy v y, là m t n ộ ướ c

ộ ươ ạ ưở ắ ủ thu c văn hoá ph ng Đông l ị ả i ch u nh h ố ng sâu s c c a Trung Qu c

ườ ệ ề ự ơ ự ượ ự ễ ẩ nên ng i Vi t đ cao s chu n m c h n. L phép, đúng m c đ c coi là

ẽ ị ả ứ ủ ế ệ ể ạ ạ ộ bi u hi n c a nhân cách, đ o đ c, n u vi ph m s b c xã h i lên án.

ạ ượ ủ ả ỗ ườ Khéo léo, linh ho t đ c xem là kh năng riêng c a m i ng ộ ụ i, ph thu c

ắ ủ ệ ả ắ ố ố ỗ vào kinh nghi m s ng, v n văn hoá, kh năng n m b t c a m i cá nhân.

ế ượ ị ụ ế ề ề ệ ỉ ị ự L ch s chi n l c, n u v ng v cũng ch b đánh giá v kinh nghi m nói

ượ ứ ự ả ị ẽ ễ năng và s d dàng đ c thông c m ch không b đánh giá tiêu c c nh ư

ự ự ẩ ị l ch s chu n m c.

ệ ủ ấ ị ề ị ự ỏ ậ ấ ự Quan ni m c a lu n án v l ch s và b t l ch s trong ph ng v n

ự ủ ơ ở ế ị ể ấ ấ L y c s là lý thuy t l ch s c a Brown và Levinson, quan đi m b t

ự ố ự ủ ự ể ớ ị ự ủ ị l ch s c a Culpepper và d a trên s đ i sánh v i quan đi m l ch s c a

ườ ệ ự ư ệ ấ ỏ ng i Vi ề ị t, chúng tôi đ a ra quan ni m v l ch s trong ph ng v n báo chí.

ữ ự ể ấ ặ ỏ ổ ị ỉ L ch s trong ph ng v n không ch mang nh ng đ c đi m chung ph quát

ữ ự ệ ị ệ theo quan ni m l ch s nói chung mà còn có nh ng nét khu bi ự t. S khác

ư ủ ể ặ ặ ậ ỏ ấ nhau này do đ c tr ng c a ph ng v n, đ c đi m các nhân v t tham gia

ụ ấ ấ ỏ ỏ ị ph ng v n và m c đích ph ng v n quy đ nh.

ướ ế ế ầ ế ề ề ỏ Tr c h t, h u h t các sách, giáo trình vi ẳ ấ t v ph ng v n đ u kh ng

ữ ứ ự ầ ạ ộ ọ ị ị đ nh l ch s là m t trong nh ng yêu c u quan tr ng trong đ o đ c ngh ề

ủ ế ệ ấ ở ỏ nghi p c a nhà báo. B i nhà báo khi ti n hành ph ng v n m t đ i t ộ ố ượ ng

ố ượ ứ ề ờ ấ ấ nào đó t c là anh ta đã gây m t th i gian, làm phi n đ i t ậ ng y. Vì v y,

ệ ủ ớ ấ ỏ trong quan h c a nhà báo v i ng ườ ượ i đ c ph ng v n, nhà báo không đ ượ c

ộ ị ượ ụ ấ ố có thái đ tr ch th ng cũng không quá r t rè, khúm núm. T t nh t nhà báo

ữ ự ế ị ứ ứ ử nên “gi ộ ị thái đ l ch s , t ắ nh , t c là có cách ng x khéo léo, đúng đ n,

ế ế ớ ọ ườ ế ệ ề ố bi t cách đ n v i m i ng ể i, chú ý đ n quan ni m truy n th ng và ki u

ủ ọ ồ ạ ẩ ẫ ờ ữ ượ ư ủ ể m u ph m h nh c a h , đ ng th i gi c u đi m c a mình, không t đ ừ

ắ ủ ườ ươ ơ ỏ b các nguyên t c c a mình” [ ầ D ng Xuân S n, Đinh Văn H ng, Tr n

ơ ở ề ậ ố Quang (2005), C s lý lu n báo chí truy n thông, NXB ĐH Qu c gia, H. ; tr

234]

Ở ể ấ ằ ộ ộ ự ạ ấ ỏ ị góc đ h i tho i, có th th y r ng l ch s trong ph ng v n mang

ế ể ề ề ặ ấ ặ ỏ ớ nhi u nét đ c thù vì giao ti p trong ph ng v n có nhi u đ c đi m khác v i

ệ ế ằ ộ ườ ườ giao ti p h ng ngày. Trong cu c nói chuy n thông th ng, ng i nói và

ườ ụ ổ ị ng ộ i nghe luân phiên nhau, v trí SP1 và SP2 hoán đ i liên t c trong cu c

ổ ượ ấ ỏ ộ ế giao ti p. Ng ượ ạ c l i, ph ng v n là cu c trao đ i đ ự c xây d ng theo

ấ ị ủ ự ữ ề ế ệ ề ắ nh ng nguyên t c nh t đ nh c a giao ti p ngh nghi p ngh báo. S phân

ấ ặ ỏ ườ ỏ chia l ượ ờ t l i trong ph ng v n khá nghiêm ng t. Ng i h i luôn là nhà báo

ườ ả ờ ệ ấ ậ ỏ và ng i tr l i là nhân v t tham gia ph ng v n. Quan h trao đáp trong

ự ề ạ ấ ỏ ộ ổ ộ h i tho i ph ng v n luôn mang tính m t chi u, không có s luân phiên đ i

ư ế ườ ơ ộ ạ ộ vai nh trong các ho t đ ng giao ti p thông th ữ ng. H n n a, cu c nói

ữ ệ ậ ư ượ chuy n gi a hai nhân v t này không mang tính riêng t mà đ c ghi l ạ i

ươ ệ ạ ượ ố ướ ằ b ng ph ng ti n thông tin đ i chúng và đ c công b tr c công chúng.

ế ấ ỏ ậ Do v y, ng ườ ượ i đ c ph ng v n và nhà báo khi tham gia giao ti p không ch ỉ

ữ ể ệ ướ ố ọ ơ ướ gi th di n cho riêng mình tr c đ i tác mà quan tr ng h n là tr c công

chúng.

ứ ế ấ ậ ỏ Giao ti p trong ph ng v n mang tính quy th c nên các nhân v t tham

ệ ử ụ ự ữ ủ ả ắ ữ ẩ gia ph i tuân th nh ng quy t c chu n m c trong vi c s d ng ngôn ng .

ả ả ề ắ ự ư ể ả ả X ng hô ph i đ m b o đúng m c, trung hòa v s c thái bi u c m. Riêng

ố ượ ỏ ệ ượ ạ ơ ấ ph ng v n đ i t ng văn ngh sĩ, nhà báo đ c phép linh ho t h n trong

ư ượ ỉ ư ồ ư x ng hô nh ng cũng không đ c quá su ng sã. Không ch x ng hô, các nghi

ứ ố ả ơ ư ể ỗ ầ th c xã giao t i thi u nh chào, c m n, xin l ắ i, chúc cũng là yêu c u b t

ấ ộ ỏ ư ệ ả bu c trong ph ng v n. Tuy nhiên, t ủ ế li u kh o sát ch y u là báo in và báo

ệ ử ậ ạ ộ ố ượ ớ đi n t nên khi biên t p l i, m t s nhà báo đã l c b t.

ụ ỏ ố ấ Do m c đích khai thác thông tin và do tính đ i kháng trong ph ng v n,

ự ể ữ ố ắ ắ ị ủ ặ ộ m t m t, nhà báo luôn c g ng tuân th nguyên t c l ch s đ gi quan h ệ

ư ề ệ ặ ườ liên nhân thân thi n, hài hoà nh ng m t khác, trong nhi u tr ợ ng h p

ỏ ự ề ạ ấ ỏ ộ ư không tránh kh i s vi ph m. Trong nhi u cu c ph ng v n, nhà báo đã đ a

ữ ữ ấ ặ ỏ ỏ ra nh ng câu h i khiêu khích ho c nh ng câu h i mang tính ch t cá nhân

ạ ạ ể ệ ế ấ ấ ả ỏ ị mà ng ườ ượ i đ ề c ph ng v n c m th y b đe do m nh đ n th di n. Đi u

ượ ề ậ ướ ẫ ậ này th m chí đ ầ c đ c p không ít l n trong các sách h ề ng d n v kĩ

ậ ủ ọ ố ớ ự ề ệ ấ ỏ ổ năng ph ng v n: “Nhà báo có quy n th c hi n b n ph n c a h đ i v i xã

ế ọ ượ ỏ ấ ứ ề ấ ả ộ h i. Vì th , h đ c phép h i b t c đi u gì, t ị t nhiên là nhà báo ph i ch u

ệ ế ạ ớ ượ ố ớ trách nhi m v i toà so n và đ i v i công chúng n u thông tin đ c công b ố

ứ ạ ậ ặ ắ ạ ầ ỹ vi ph m pháp lu t ho c nguyên t c đ o đ c” [ Tr n Quang (2005), K

ế ố ậ thu t vi t tin, NXB ĐH Qu c gia, H. ; tr 129].

ệ ỏ ả ế Trong sách Công ngh ph ng v n ấ , tác gi Maria Lukina vi t: “Các nhà

ử ụ ủ ệ ệ ằ ấ ả báo s d ng th pháp khiêu khích tin r ng nó r t hi u qu trong vi c khám

ả phá con ng ườ ạ ố i, t o l i thoát cho c m xúc anh ta” [ Maria Lukina Hoàng Anh

ệ ấ ấ ỏ ị d ch (2004), Công ngh ph ng v n, NXB Thông t n, H. ; tr 163]. Tuy v y,ậ

ạ ể ệ ữ ả ỏ nh ng câu h i khiêu khích có kh năng đe do th di n cao nên không th ể

ệ ấ ộ ỏ ỉ ở ộ coi là m t bi n pháp hay trong ph ng v n. Ch nên khiêu khích ứ m t m c

ứ ộ ố ấ ỏ ằ ể ạ ộ đ nào đó đ đ t m c đ t ộ t nh t. M t nhà báo gi i không nên “ép” b ng ra

ẫ ườ ố ạ ế ả ờ ữ ộ thông tin mà khéo léo d n ng i đ i tho i đ n nh ng câu tr l i mà đ c gi ả

ấ ắ ự ẫ ạ ị ỉ quan tâm. Nói cách khác, vi ph m ch là b t đ c dĩ và l ch s v n là nguyên

ắ ượ t c đ c đánh giá cao.

ắ ị ự ữ ỏ ạ Có nên coi nh ng phát ngôn vi ph m nguyên t c l ch s trong ph ng

ự ấ ị ấ v n là b t l ch s ?

ộ ố ứ ủ ể ộ Theo quan đi m c a Culpeper và m t s nhà nghiên c u khác, m t

ượ ấ ị ự ườ ể ệ ấ ố hành vi đ c coi là b t l ch s khi ng ủ i nói c ý t n công th di n c a

ườ ứ ệ ả ộ ườ ng i nghe. Goffman phác th o “ba m c trách nhi m mà m t ng i có khi

ườ ủ ẫ ơ ễ ạ ể ệ ủ đe do th di n c a ng i khác”: ng u nhiên (không ch ý, do l đ nh), có

ọ ứ ủ ế ằ ố ờ ạ ấ ch ý (ác ý, c tình ch c t c) và b t ng (không n m trong k ho ch,

ườ không l ng tr ướ ượ Goffman, E. (1967), Interaction Ritual: Essays on c) [ c đ

FacetoFace Behaviour, New York: Pantheon Books.; tr 14]. Culpeper l u ýư

ừ ứ ộ ỉ ằ ằ r ng: “nghiên c u trong ngành tâm lý xã h i đã không ng ng ch ra r ng

ể ượ ữ ạ ố ố nh ng hành vi ch ng đ i hay xúc ph m có th đ ắ ơ c xem xét gay g t h n

ủ ế ệ ậ ặ ớ ơ ị ho c nh n trách nhi m l n h n n u chúng b coi là có ch ý” [ Culpeper, J.

(2008), “Reflections on impoliteness, relational work and power”. In:

Bousfield, D. and Locher, M. (eds.), Impoliteness in Language: Studies on its

Interplay with Power in Theory and Practice, Berlin and New York: Mouton

ề ấ ị ộ de Gruyter, pp. 17−44.; tr 32]. Tuy nhiên, vì nhi u lý do r t khó xác đ nh m t

ủ ệ ạ ẫ ờ ị ấ hành vi đe do là có ch ý hay ng u nhiên tình c . Vi c xác đ nh tính ch t

ủ ượ ứ ủ ỏ có ch ý hay không đôi khi v t ra kh i các thao tác nghiên c u c a ngành

ữ ọ ủ ụ ặ ấ ỏ ngôn ng h c. M t khác, m c đích c a ph ng v n là khai thác thông tin,

ự ậ ư ậ ề ắ ặ ọ ố đi u tra s th t ho c kh c h a chân dung. Nh v y, do tính đ i kháng t ự

ữ ả ủ ề ề ỏ ấ nhiên c a ng c nh, trong ph ng v n ti m tàng nhi u hành vi đe do th ạ ể

ạ ể ệ ụ ư ệ ả di n nh ng đe do th di n không ph i là m c đích chính. Do đó, trong

ể ệ ữ ậ ớ ọ ử ụ lu n án, v i nh ng phát ngôn đe d a th di n cao chúng tôi không s d ng

ấ ị ữ ự ữ ậ ọ ỏ thu t ng “b t l ch s ” mà g i đó là nh ng phát ngôn không th a mãn,

ữ ự ẹ ả ấ ị gi m nh tính l ch s (hay nh ng phát ngôn −LS). T t nhiên, đâu đó trong

ệ ề ấ ẫ ỏ ườ ợ nhóm ph ng v n văn ngh sĩ v n có nhi u tr ụ ng h p vì m c đích “câu

ủ ộ ự ạ ậ ộ ả ế khách”, ch y theo s tò mò c a b ph n đ c gi hi u kì mà nhà báo đã xâm

ờ ư ủ ọ ả ạ ạ ộ ờ ph m m t cách thô b o vào đ i t c a khách m i và gây cho h c m giác

khó ch u.ị

ủ ụ ả ậ ố ị Cu i cùng, m c đích c a lu n án không ph i là xác đ nh hành vi nào là

ư ị ự ườ ấ ỏ ấ ị b t l ch s nh đ nh nghĩa trên mà đi xem xét cách ng i ph ng v n s ử

ế ố ừ ư ế ữ ụ d ng các HĐNT và các y u t t ệ ể ừ ng nh th nào đ v a làm tròn nhi m

ừ ẫ ắ ứ ử ị ự ệ ề ọ ụ v ngh nghi p nhà báo v a v n tôn tr ng các nguyên t c ng x l ch s .

ươ ữ ể ị ị ệ ự Khái quát các ph ng ti n ngôn ng bi u th l ch s

ự ể ệ ị ươ ệ ừ ữ ư L ch s th hi n qua ph ng ti n t ng x ng hô

ư ướ ế ầ ộ X ng hô là b ớ ạ ạ ậ c đ u tiên trong giai đo n t o l p cu c giao ti p. V i

ệ ố ứ ạ ư ể ộ ộ ể m t dân t c có h th ng x ng hô phong phú, ph c t p và “uy n chuy n”

ệ ọ ừ ư ợ ướ ọ ư nh Vi ệ ự t Nam, vi c l a ch n t x ng hô cho phù h p là b c quan tr ng,

ả ưở ỏ ế ả ủ ế ệ ộ nh h ế ng không nh đ n hi u qu c a cu c giao ti p. Trong giao ti p

ườ ệ ủ ị ự ư ệ ạ ướ ủ c a ng i Vi ị t hi n nay, x ng hô ch u áp l c m nh c a đ nh ộ c xã h i.

ệ ậ ư ế ớ ư ự ầ ị Vì x ng hô có quan h m t thi t v i phép l ch s nên h u nh công trình

ể ỏ ề ị ứ ươ ự nghiên c u nào v l ch s cũng không th b qua ph ệ ư ng ti n x ng hô.

ươ ư ế ệ ệ ấ ự ư ạ Ph ng ti n x ng hô trong ti ng Vi t r t đa d ng, nh ng t u trung

ạ có ba lo i chính sau:

ạ ừ ư ắ ọ tôi, tao, chúng tôi, mày, b n mày, h n, nó, h + Đ i t nhân x ng: ọ,…

ừ ỉ ộ ừ ỉ ườ ệ + T ch quan h thân t c, danh t ch ng ộ i trong gia đình, gia t c:

ố ẹ ậ ợ ụ c , ông, bà, b m , cô, bác, dì, chú, c u, m , anh, ch , ị …

ừ ỉ ứ ộ ưở ề ứ ưở ệ B tr ng, Th tr ư ng, giáo s , + T ch ch c danh, ngh nghi p:

bác sĩ, bác tài,…

ệ ự ọ ươ ể ư ụ ệ ộ ố Vi c l a ch n ph ng ti n nào đ x ng hô ph thu c vào m i quan

ố ượ ủ ể ế ế ố ệ ủ h c a đ i t ế ng giao ti p, ch th giao ti p và tình hu ng giao ti p.

ườ ệ ế ế ắ ạ ộ Ng i ta hay nh c đ n hai lo i quan h tác đ ng đ n chi n l ế ượ ử ụ c s d ng

ừ ữ ư ệ ệ ơ t ề ự ữ ng x ng hô, đó là quan h thân h u (thân – s ) và quan h quy n l c

ề ướ ệ ữ ề ế ề ố (trên quy n – d i quy n). N u quan h gi a các đ i tác là trên quy n –

ử ụ ọ ẽ ữ ừ ư ớ ườ thân h u thì h s có cách s d ng t x ng hô khác v i trong tr ợ ng h p

ặ ướ ề ề ả ả trên quy n – kho ng cách ho c d i quy n – kho ng cách.

ứ ừ ư ụ ệ ặ ọ ộ M t khác, vi c ch n hình th c t ố x ng hô nào còn ph thu c vào b i

ụ ế ế ấ ờ ộ ả c nh giao ti p (không gian, th i gian), m c đích giao ti p, tính ch t cu c

ứ ứ ứ ế ố giao ti p (quy th c hay phi quy th c). Trong tình hu ng quy th c, ch th ủ ể

ứ ậ ứ ế ả ướ ị giao ti p ph i căn c vào th b c, t ứ ụ ể ự c v , ch c v đ l a ch n t ọ ừ ư x ng

ợ ữ ố hô cho phù h p. Ng ượ ạ c l ứ i, trong nh ng tình hu ng xã giao phi quy th c,

ế ố ụ ướ ư ở ị các y u t ứ nh ch c v , t ế ứ ế c v ,… tr thành th y u, đóng vai trò quy t

ệ ử ụ ừ ư ạ ổ ớ ị đ nh trong vi c s d ng t x ng hô là tu i tác, gia đình, b n bè, gi i tính,…

ư ậ ẽ ớ ư ặ ộ ị ự Nh v y, hành đ ng x ng hô có liên quan ch t ch v i phép l ch s .

ư ể ượ ộ ị ự ứ ầ ớ Qua x ng hô có th đánh giá đ c ph n nào m c đ l ch s . V i ng ườ i

ệ ự ư ẩ ạ ườ ư ự ị Vi t, vi ph m chu n m c x ng hô th ng b đánh giá tiêu c c. X ng hô là

ế ượ ị ự ươ ự ộ ị ủ m t trong các chi n l c l ch s âm tính và l ch s d ng tính c a ng ườ i

Vi t. ệ

ự ể ệ ị ươ ệ ừ ữ L ch s th hi n qua ph ng ti n t ng tình thái

ữ ọ ừ ệ ầ T lâu, các nhà ngôn ng h c phân bi ầ t ph n tính thái (modus) – ph n

ể ệ ộ ủ ườ ệ ầ ầ ớ th hi n thái đ c a ng ậ i nói v i ph n thành ph n ngôn li u (dictum) – t p

ị ừ ố ủ ủ ấ ợ h p v t logic và các tham t ộ c a nó trong c u trúc nghĩa c a câu. Nói m t

ộ ủ ữ ấ ườ cách chung nh t, tình thái trong ngôn ng là “thái đ c a ng ố ớ i nói đ i v i

ể ề ệ ệ ề ạ ị ả ộ n i dung m nh đ mà câu bi u th hay tình tr ng mà m nh đ đó miêu t , là

ế ủ ủ ữ ặ ộ ườ ể ệ thông tin ng nghĩa c a câu th hi n thái đ ho c ý ki n c a ng ố i nói đ i

ể ượ ừ ể ễ ệ ệ ớ v i đi u đ c nói ra” [ Nguy n Thi n Giáp (2012), T đi n khái ni m ngôn

ạ ọ ữ ọ ộ ố ộ ng h c, NXB Đ i h c Qu c gia Hà N i, H. ạ ; tr 502]. Tình thái là m t ph m

ứ ạ ể ạ ộ ấ ả trù ph c t p. Khó có th có m t cách phân lo i rõ ràng, bao quát t t c các ý

ự ế ạ ộ ệ ủ ể ế nghĩa thu c ph m trù tình thái vì trong th c t giao ti p, bi u hi n c a tình

ư ữ ề ạ ấ ạ ộ thái là r t đa d ng. Tình thái là ph m trù thu c v ng nghĩa nh ng trong

ự ế ể ể ệ ở ộ ừ ữ ệ ề ế th c t , tình thái có th bi u hi n nhi u góc đ , t ng đi u cho đ n các

ươ ữ ế ệ ấ ộ ph ộ ng ti n ngôn ng thu c các c p đ . Tình thái liên quan đ n thái đ ch ộ ủ

ườ ệ ậ ế ế ủ quan c a ng i nói nên nó cũng có quan h m t thi ự ủ ị t đ n tính l ch s c a

ả ậ ươ ệ phát ngôn. Lu n án kh o sát các ph ệ ơ ả ng ti n tình thái c b n trên bình di n

ể ừ ữ ừ ữ ừ ự t v ng ng pháp, đó là ti u t tình thái và các nhóm t ắ ng giàu màu s c

ể ả ể ệ ủ ộ ườ bi u c m th hi n rõ thái đ , đánh giá c a ng i nói.

ự ể ệ ị ươ ệ ộ ừ L ch s th hi n qua ph ng ti n hành đ ng ngôn t

ề ộ ừ c1. Khái quát v hành đ ng ngôn t

ừ ữ ộ ị ừ ộ Hành đ ng ngôn t hay hành đ ng ngôn ng là cách d ch t ậ thu t ng ữ

ế ọ ở ướ “speech act” do nhà tri t h c Austin kh i x ộ ng. Theo Austin, trong cu c

ự ệ ề ạ ộ ố s ng chúng ta th c hi n nhi u hành đ ng khác nhau và HĐNT là lo i hành

ặ ệ ữ ự ệ ằ ộ đ ng đ c bi ạ t chúng ta th c hi n b ng ngôn ng . Theo ông, có ba lo i

ạ ờ ộ ượ ờ ộ HĐNT là: hành đ ng t o l ộ i, hành đ ng m n l i và hành đ ng ở ờ l i. Tuy

ữ ụ ữ ậ ọ ượ ẹ ể nhiên, trong ng d ng h c, thu t ng HĐNT đ c hi u theo nghĩa h p là

ộ hành đ ng ở ờ l i.

ự ế ệ ế Trong th c t ạ giao ti p, các HĐNT vô cùng phong phú. Vi c phân lo i

ề ề ậ ặ ạ các HĐNT này g p nhi u khó khăn. Có nhi u cách phân lo i HĐNT. Lu n án

ế ừ ạ ủ này k th a cách phân lo i c a J. Searle. Searle đã nêu ra 12 tiêu chí, trong đó

ọ ờ ự ệ có 4 tiêu chí quan tr ng là: đích ở ờ ướ i, h l ớ ng kh p ghép l ạ i – hi n th c, tr ng

ề ệ ạ ộ thái tâm lý, n i dung m nh đ . Theo đó, Searle phân lo i các HĐNT thành 5

nhóm:

ộ Nhóm trình bày (representatives): Các HĐNT thu c nhóm trình bày có

ặ ườ ủ ể các đ c đi m sau: Đích ở ờ l i là ng i phát thông qua phát ngôn c a mình

ộ ự ệ ậ ự ặ ặ ặ ắ ướ xác nh n s có m t ho c v ng m t m t s vi c nào đó; h ớ ng kh p ghép

ờ ự ệ ề ả ạ ớ ợ là l i ph i phù h p v i hi n th c; tr ng thái tâm lý là tin vào đi u mình

ề ệ ệ ộ ộ ượ ề trình bày; n i dung m nh đ là m t m nh đ đánh giá đ ẩ c theo tiêu chu n

ộ ố ể ộ ả ể đúng/sai. M t s HĐNT tiêu bi u thu c nhóm này là: miêu t , k , xác

ẳ ậ ị nh n, kh ng đ nh, thông báo,…

ề ể ộ ề Nhóm đi u khi n ể (directives): Các HĐNT thu c nhóm đi u khi n có

ặ ườ ủ ể các đ c đi m sau: Đích ở ờ l i là ng i phát thông qua phát ngôn c a mình

ườ ệ ệ ậ ộ ộ ươ ặ đ t ng ự i nh n vào trách nhi m th c hi n m t hành đ ng t ng lai;

ướ ớ ờ ự ớ ợ ự ạ h ệ ng kh p ghép là hi n th c phù h p v i l i; tr ng thái tâm lý là s mong

ườ ề ộ ộ ươ ủ ố ủ mu n c a ng ệ i phát; n i dung m nh đ là hành đ ng t ng lai c a ng ườ i

ộ ố ư ể ể ề ậ ầ ồ nh n. Nhóm đi u khi n bao g m m t s HĐNT tiêu bi u nh : yêu c u, đ ề

ờ ị ngh , m i, khuyên,…

ế ộ Nhóm cam k tế (commissives): Các HĐNT thu c nhóm cam k t có các

ể ườ ủ ặ đ c đi m sau: Đích ở ờ l i là ng i phát thông qua phát ngôn c a mình đ t ể ự

ự ệ ệ ả ộ ộ ươ ặ đ t mình vào trách nhi m ph i th c hi n m t hành đ ng trong t ng lai;

ướ ớ ờ ự ớ ợ ạ ị h ệ ng kh p ghép là hi n th c phù h p v i l i; tr ng thái tâm lý là ý đ nh

ườ ệ ề ộ ộ ươ ủ ườ ủ c a ng i phát; n i dung m nh đ là hành đ ng t ng lai c a ng i phát.

ộ ố ứ ể ọ ộ M t s HĐNT tiêu bi u thu c nhóm này là: h a, đe d a,…

ể ả ộ ể Nhóm bi u c m ả (expressives): Các HĐNT thu c nhóm bi u c m có

ặ ườ ủ ể các đ c đi m sau: Đích ở ờ l i là ng i phát thông qua phát ngôn c a mình

ỏ ạ ừ ạ ạ ổ ể đ bày t tr ng thái tâm lý; tr ng thái tâm lý thay đ i theo t ng lo i hành

ệ ề ặ ấ ộ ư ộ vi; n i dung m nh đ là hành đ ng ho c tính ch t nào đó có t cách là

ả ồ ở ể ả ngu n gây ra c m xúc ở ườ ng i phát. Các HĐNT nhóm bi u c m không có

ướ ộ ố ể ớ ộ h ng kh p ghép. M t s HĐNT tiêu bi u thu c nhóm này là: khen, phê

ỗ ả ơ bình, chê, xin l i, c m n,…

ộ ố Nhóm tuyên bố (declarations): Các HĐNT thu c nhóm tuyên b có các

ể ườ ủ ặ đ c đi m sau: Đích ở ờ l i là ng i phát thông qua phát ngôn c a mình làm

ệ ự ề ở ệ ộ ướ ừ ớ ờ cho n i dung m nh đ tr nên có hi u l c; h ng kh p ghép v a là l i phù

ự ừ ớ ờ ự ệ ệ ớ ợ ệ ộ ợ h p v i hi n th c v a là hi n th c phù h p v i l ề i; n i dung m nh đ là

ộ ố ề ệ ộ ố ộ ể m t m nh đ . M t s HĐNT tiêu bi u thu c nhóm này là: tuyên b , tuyên

ộ ộ án, bu c t i,…

ừ ự ộ c2. Hành đ ng ngôn t ị và l ch s

ự ứ ệ ạ ộ ộ H i tho i là hình th c th c hi n các hành đ ng ở ờ l i mà các hành

ề ẩ ể ệ ự ề ả ị ế ọ ộ đ ng này đ u ti m n kh năng đe d a th di n nên l ch s trong giao ti p

ự ề ể ệ ủ ế ể ị ằ ậ ố ch y u là s đi u ph i các th di n b ng HĐNT. Do v y, tìm hi u l ch s ự

ế ể không th không quan tâm đ n các HĐNT.

ể ệ ứ ị ơ ở ự ấ ư L y th di n là c s khi nghiên c u l ch s , Brown và Levison đã đ a

ể ệ ủ ể ạ ậ ố ổ ạ ế ra b n lo i HĐNT có th làm t n h i đ n th di n c a các nhân v t tham

ế ọ ộ gia giao ti p và g i đó là các hành đ ng FTA:

ề ướ ươ ặ ự ổ (1) Các HĐNT có chi u h ng làm th ể ệ ng t n th di n ho c t do

ườ ọ ạ ế ệ ư ạ ắ ủ c a ng i nghe nh khuy n l nh, b t ép, răn d y, d a n t.

ề ướ ươ ặ ự ổ (2) Các HĐNT có chi u h ng làm th ể ệ ng t n th di n ho c t do

ườ ễ ưỡ ứ ẹ ậ ầ ủ c a ng ư ả ơ i nói nh c m n, mi n c ấ ng h a h n, ch p nh n yêu c u.

ề ướ ươ ế ổ (3) Các HĐNT có chi u h ng làm th ng t n đ n uy tín, lòng t ự

ủ ọ ườ ư ả ố tr ng c a ng i nghe nh : phàn nàn, phê phán, ph n đ i.

ề ướ ươ ế ổ (4) Các HĐNT có chi u h ng làm th ng t n đ n uy tín, lòng t ự

ủ ọ ườ ỗ ậ ờ ế ộ tr ng c a ng ư i nói nh : xin l i, ti p nh n l i khen, thú t i.

ể ệ ư ọ ộ ộ Brown và Levinson cũng l u ý m t hành đ ng đe d a th di n không

ọ ả ể ệ ủ ể ệ ộ ọ ờ ỉ ể ồ ch đe d a m t th di n mà có th đ ng th i đe d a c th di n c a ng ườ i

ườ nói và ng i nghe.

Ế Ể 5.1. TI U K T

ự ủ ế ị ượ Lý thuy t l ch s c a Brown và Levinson đ ế c coi là lý thuy t

ả ưở ề ị ứ ấ ấ ề ả n n t ng nh t và có nh h ự ng nh t khi nghiên c u v l ch s .

ế ủ ấ Culpepper l y lý thuy t c a Brown và Levinson làm ơ ở ể c s đ xây

ấ ị ự ế ậ ọ ự d ng mô hình b t l ch s . Lu n án ch n hai lý thuy t này làm c s ơ ở

ể ị ấ ỏ ự ể đ tìm hi u l ch s trong ph ng v n.

ể ạ ụ ấ ạ ỏ ộ ố Ph ng v n là m t th lo i thông d ng trong s các lo i báo chí

ề Ở ộ ụ ấ ạ ộ ỏ ộ ọ truy n thông. góc đ d ng h c, ph ng v n là m t cu c tho i có

ị ế ụ ữ ề ế ế ặ ậ nh ng đ c thù v nhân v t giao ti p, v th giao ti p, m c đích và

ữ ế ể ả ặ ầ ạ ữ hoàn c nh giao ti p,… Nh ng đ c đi m này ph n nào t o nên nh ng

ệ ệ ủ ị ự ể ự ấ ỏ khác bi t trong s bi u hi n c a l ch s trong ph ng v n.

ươ ể ệ ị ự ứ ệ ề Có nhi u ph ng ti n và cách th c th hi n l ch s trong giao

ứ ế ả ạ ậ ậ ti p, tuy nhiên trong ph m vi nghiên c u, lu n án t p trung kh o sát

ươ ữ ể ự ệ ị ị và phân tích các ph ỏ ng ti n ngôn ng bi u th l ch s trong ph ng

ươ ệ ồ ừ ữ ư ừ ữ ấ v n. Các ph ng ti n này bao g m t ng x ng hô, t ng tình thái

ộ ừ ế ả ậ ả và các hành đ ng ngôn t . Thông qua k t qu kh o sát, lu n án làm

ư ủ ặ ươ ể ệ ị ệ ệ rõ đ c tr ng riêng c a các ph ng ti n này trong vi c th hi n l ch

ườ ế ấ ỏ ự s trong môi tr ặ ng giao ti p mang tính đ c thù là ph ng v n báo.

ự ề ể ặ ỏ ị ệ ấ L ch s trong ph ng v n có nhi u đi m đ c bi t. Nó không ch ỉ

ố ủ ị ự ế ượ ế ướ ch u s chi ph i c a chi n l c giao ti p cá nhân hay quy ộ c xã h i

ị ả ưở ụ ế ở ả mà còn ch u nh h ng b i m c đích khai thác và ki n gi i thông tin

ắ ủ ấ ả ộ ỏ m t cách sâu s c c a nhà báo. Trong ph ng v n, nhà báo ph i khéo

ạ ể ự ệ ố ố ẹ léo linh ho t đ xây d ng m i quan h liên cá nhân t ư t đ p, nh ng

ự ể ắ ị ả ạ ọ đôi lúc cũng ph i vi ph m nguyên t c l ch s đ đào sâu m i ngóc

ơ ở ủ ề ấ ậ ị ướ ẽ ầ ữ ngách c a v n đ . Nh ng c s nh n đ nh b c đ u này s giúp

ể ụ ể ơ ệ ủ ị ự ả ở ể chúng tôi tìm hi u c th h n các bi u hi n c a l ch s (c góc đ ộ

ủ ạ ộ ươ ộ ố ể tuân th và góc đ vi ph m). Ch ộ ng hai tìm hi u m t s hành đ ng

ừ ặ ươ ệ ố ả ừ ngôn t trong c p trao đáp và ch ng ba kh o sát h th ng t ng ữ

ệ ớ ị ố ự trong m i quan h v i l ch s .

ươ Ch ng 2:

Ể Ệ Ộ Ự Ừ Ị L CH S TH HI N QUA CÁC HÀNH Đ NG NGÔN T TRONG

Ỏ Ặ Ấ C P TRAO ĐÁP TRONG PH NG V N BÁO CHÍ

Ặ Ặ Ấ Ể Ệ 2.1. Đ C ĐI M C U TRÚC C P TRAO ĐÁP VÀ QUAN H TRAO ĐÁP

Ộ Ỏ Ấ Ạ TRONG CU C THO I PH NG V N

ạ ỏ ộ ặ ấ ấ 2.1.1. C u trúc c p trao đáp trong cu c tho i ph ng v n

ủ ấ ấ ạ ổ ộ ỏ ườ ỗ C u trúc t ng quát c a m i cu c tho i ph ng v n th ầ ng có ba ph n:

ế ạ ạ ạ ạ ạ ạ ạ ở ở ạ ạ đo n m tho i, đo n thân tho i và đo n k t tho i. Đo n m tho i và đo n

ầ ớ ạ ượ ủ ứ ụ ạ ạ ở ế k t tho i ph n l n đ c nghi th c hóa. M c đích c a đo n m tho i là

ớ ệ ườ ề ố ượ ượ ủ ề ấ ỏ gi i thi u cho ng i nghe v đ i t ng đ ộ c ph ng v n và ch đ cu c

ỡ ả ữ ấ ạ ậ ỏ ỏ ộ ấ ph ng v n, phá v “t ng băng” gi a các nhân v t. Cu c tho i ph ng v n

ườ ắ ầ ộ ố ư ằ ộ ộ th ng b t đ u b ng hành đ ng chào và m t s hành đ ng khác nh chúc

ứ ừ ầ ạ ậ ạ ạ ộ ế m ng, tr n thu t,… Đo n k t tho i có ch c năng khép l ạ i cu c tho i,

ườ ả ơ ạ ậ ể ạ ộ th ng là hành đ ng c m n, chúc. Đo n thân tho i t p trung tri n khai

ề ị ướ ạ ườ ồ theo đ tài mà nhà báo đã đ nh tr ạ c. Các đo n tho i th ng bao g m các

ạ ặ ặ c p tho i (c p trao đáp).

ể ệ ậ ị ơ ở ạ ạ ặ ỗ ộ ơ Trong m i cu c tho i, c p tho i là đ n v c s , th hi n t p trung

ấ ự ươ ủ ặ ạ ậ ồ nh t s t ế ng tác c a các nhân v t giao ti p. C p tho i bao g m các tham

ợ ạ ạ ấ ề ộ ự ợ ừ tho i (move) h p l i thành t ng đôi có s h p nh t v n i dung và hình

ỗ ặ ộ ặ ứ ể ạ ạ ồ th c. M i c p tho i bao g m TTDN và TTHĐ. M t c p tho i có th có

ạ ỏ ề ạ ặ ấ ộ ỏ ộ ư m t hay nhi u tham tho i. Do đ c tr ng ph ng v n là cu c tho i h i – đáp

ấ ạ ặ ấ ỏ ổ ồ ỏ ị ủ nên c u trúc c p tho i ph ng v n khá n đ nh, bao g m TTDN (h i) c a

ả ờ ủ nhà báo và TTHĐ (tr l i) c a ĐTPV.

ề ạ ặ ộ ồ Các tham tho i trong c p trao đáp đ u bao g m: hành đ ng ch h ủ ướ ng

ụ ả ộ ộ (head) và hành đ ng ph thu c (prehead, posthead). Tham kh o mô hình

ỗ ữ ỗ ữ ạ ươ ạ ủ ấ c u trúc tham tho i c a Đ H u Châu [ Đ H u Châu, Đ i c ng ngôn

ữ ọ ụ ậ ể ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ấ ; tr 317], có th mô hình hóa c u

ư ặ trúc c p trao đáp nh sau:

ặ ấ Hình 2.1: C u trúc c p trao đáp

ủ ộ ề ạ ặ ấ ộ ỏ ỏ Trong cu c tho i ph ng v n, quy n ch đ ng đ t câu h i bao gi ờ

ủ ướ ề ộ ộ cũng thu c v nhà báo nên trong TTDN, hành đ ng ch h ủ ế ng ch y u là

ủ ế ụ ậ ầ ộ ỏ ộ HĐNT h i, hành đ ng ph thu c ch y u là HĐNT tr n thu t, khen, chê.

ậ ầ ộ ườ ủ ướ ộ Trong TTHĐ, hành đ ng tr n thu t th ng là hành đ ng ch h ng.

ỏ ệ ạ ặ ấ Quan h trao đáp trong c p tho i ph ng v n

ự ệ ấ ấ ộ ỏ ạ Quan h trao đáp trong cu c tho i ph ng v n th c ch t là quan h ệ

ủ ố ượ ủ ữ ượ ỏ gi a TTDN c a nhà báo và TTHĐ c a đ i t ng đ ấ c ph ng v n. Căn c ứ

ự ươ ộ ủ ủ vào n i dung c a TTHĐ và s t ng thích c a các HĐNT trong các tham

ể ấ ự ạ ạ ệ tho i, có th th y có hai lo i quan h trao đáp: trao đáp tích c c và trao đáp

tiêu c c. ự

ố ượ ự ớ ượ ấ ỏ V i trao đáp tích c c, đ i t ng đ ủ ỏ c ph ng v n th a mãn đích c a

ở ấ ầ HĐNT mà nhà báo nêu ra TTDN. TTDN yêu c u cung c p thông tin và

ấ ượ ươ ộ TTHĐ cung c p l ng tin theo đúng các ph ụ ng châm c ng tác. Ví d :

́ ̀ ́ ế ả ̣ ̉ ̣ ̣ () Q: “Anh nhân xet th nào vê 4 giám kh o cua "Giong hat Viêt"? ”

̃ ̀ ̀ ́ ́ ư ̉ ̉ ̣ ̀ ̉ ươ i ca tinh, theo đuôi A: “Theo quan điêm cua tôi, ho đêu la nh ng ng

̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ dong nhac riêng. Thanh công cua ho trong dong nhac đo la không thê

̃ ̀ ̀ ̀ ư ọ ươ ợ ̉ ̣ ̉ phu nhân. H không chi la nh ng "ng ̃ ̀ ̀ ư i th " hay ma con la nh ng

́ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ượ ̉ ̉ ̣ ̣ ng ̀ ̀ ươ i thây gioi đê tim kiêm va đao tao ra giong hat Viêt đ c công

́ ́ ” chung yêu mên.

(Vnexpress 19/06/2012)

ệ ượ ự ượ ớ Quan h trao đáp đ c coi là tiêu c c khi TTHĐ đi ng c v i đích

ề ể ấ ỏ ừ ố ủ c a TTDN. Trong ph ng v n, có th vì nhi u lý do mà ĐTPV t ch i cung

ặ ạ ướ ụ ộ ấ c p thông tin ho c đánh l c h ỏ ng sang n i dung khác. Ví d , khi h i

ử ả ộ nguyên nhân không tham gia làm giám kh o cu c thi Th thách cùng b ướ c

ể ệ ệ ả ợ ấ ộ nh y, Khánh Thi đã th hi n thái đ không h p tác trong vi c cung c p

thông tin.

ắ ế ể ợ ộ ớ () ả Q: ”Nh c đ n khiêu vũ th thao, ch t nh ra trong các cu c thi nh y

ử ư ệ ướ đang "hot" hi n nay nh Th thách cùng b c nh y ơ ầ ả – sân ch i đ u

ộ ụ ầ ề ộ ư ữ ả ổ tiên h i t nh ng tên tu i hàng đ u v b môn nh y nh ng trên gh ế

ạ ắ nóng l ị ” i v ng bóng ch ?

ắ ế ữ ố ộ A: “Tôi không mu n nh c đ n cu c thi này n a… ”

(Dân trí 06/10/2012)

ề ế ặ ấ ự Có nhi u nguyên nhân khi n c p trao đáp mang tính ch t tiêu c c.

ễ ấ ữ ạ ấ ộ ượ ỏ M t trong nh ng lý do d th y nh t là các tham tho i trong l ọ t h i đe d a

ể ệ ế ườ ấ ả ố th di n khi n ng ả i nghe c m th y không tho i mái và không mu n công

ướ ố b thông tin tr c công chúng.

Ừ Ộ Ặ 5.2. KHÁI QUÁT CÁC NHÓM HÀNH Đ NG NGÔN T TRONG C P

Ệ Ớ Ị Ự TRAO ĐÁP TRONG QUAN H V I L CH S

ộ ệ ậ ừ ổ ế Nh n di n các nhóm hành đ ng ngôn t ạ ph bi n trong tham tho i

ỏ ẫ ậ ạ ấ ộ d n nh p trong cu c tho i ph ng v n

ự ạ ố ủ D a trên cách phân lo i trên c a Searle, chúng tôi th ng kê s l ố ượ ng

ổ ố Ở ậ các HĐNT trong t ng s 6281 l ượ ờ ủ t l i c a nhà báo. ỉ ố đây, lu n án ch th ng

ố ượ ủ ướ ộ ụ ộ ộ kê s l ng các hành đ ng ch h ng và hành đ ng ph thu c mà không

ở ộ ế ầ ượ ỏ ủ ố ượ quan tâm đ n thành ph n m r ng trong l t h i c a nhà báo. S l ng và

ố ủ ư ệ ượ ỷ ệ t l phân b c a các HĐNT trong ba nhóm t li u đ c trình bày trong

ả b ng sau.

F1+F2+ STT HĐNT F1 F2 F3 F3

I. Tái hi nệ

Tr nầ 1 1126 630 166 1922

2 thu tậ Miêu tả 20 5 3 28

ổ T ng I 1146 635 169 1950

ề ể II. Đi u khi n H iỏ 3 Yêu c uầ 4 3445 72 1676 21 569 21 5690 114

ổ T ng II 3517 1697 590 5804

ể ả III. Bi u c m

5 6 7 8 9 93 546 5 2 73 1 73 1 0 100 5 58 0 0 32 99 677 6 2 205

Khen Chê Chúc iỗ Xin l ả ơ C m n T ngổ 719 175 95 989

III

0 0 0 0

0 0 0 0 IV. Cam k tế V. Tuyên bố

ố ượ ả B ng 2.1: S l ng các HĐNT theo nhóm t ư ệ li u

ố ượ ả ấ ố ữ ồ B ng th ng kê cho th y s l ề ng không đ ng đ u gi a các nhóm

ự ữ ệ ượ ể ệ ả HĐNT. S chênh l ch gi a các nhóm HĐNT đ c th hi n trong b ng sau:

ố ượ STT S l ng T l %ỷ ệ Nhóm

HĐNT c aủ

nhóm/t ngổ

HĐNT

1 2 3 4 5 Tái hi nệ ể ề Đi u khi n ể ả Bi u c m Cam k tế Tuyên bố 1950 5804 989 0 0 22.31 66.38 11.31 0 0

T ngổ ả 8743 ố ượ ấ ỏ 100 ỷ ệ l B ng 2.2: S l ng và t các nhóm HĐNT trong ph ng v n

ố ượ ề ể ế ấ ớ Nhóm đi u khi n có s l ng l n nh t, chi m 66.38%, trong đó ch ủ

ủ ướ ấ ộ ỏ ỏ ộ ỏ ạ đ o là hành đ ng h i. Trong ph ng v n, h i là hành đ ng ch h ng, là

ướ ủ ủ ạ ồ ộ ỏ ớ ấ “linh h n” c a các cu c ph ng v n. H ng kh p ghép c a ph m trù

ớ ừ ự ể ễ ề ệ ợ ữ ạ HĐNT đi u khi n là hi n th c di n ra phù h p v i t ng , tr ng thái tâm

ườ ặ ườ ự ệ ệ ả ộ lý là ng i nói đ t ng i nghe vào trách nhi m ph i th c hi n m t hành

ươ ư ủ ế ặ ấ ỏ ộ đ ng trong t ng lai. Do đ c tr ng c a giao ti p ph ng v n, nhà báo có v ị

ế ế ạ ơ ố ượ ỏ th giao ti p m nh h n ng ườ ượ i đ ấ c ph ng v n. Các đ i t ng tham gia

ậ ổ ế ấ ỏ ườ ườ ph ng v n cho dù là nhân v t n i ti ng, ng i dân th ữ ng hay nh ng

ườ ề ự ộ ơ ộ ng ỏ i có quy n l c xã h i cao h n nhà báo thì khi tham gia vào cu c ph ng

ị ự ề ủ ể ế ả ọ ấ v n, h ph i ch u s đi u khi n c a nhà báo. Trong giao ti p hàng ngày,

ể ừ ỏ ả ờ ế ư ng ườ ượ i đ c h i có th t ố ch i tr ả i n u không tho i mái nh ng trong l

ặ ủ ấ ỏ ơ ộ ỏ ỏ ph ng v n, tính áp đ t c a hành đ ng h i cao h n. Ng ườ ượ i đ ấ c ph ng v n

ể ừ ư ặ ả ố ờ ả đôi khi có th t ể ch i nh ng không th im l ng mà ph i có l i gi i thích

ặ ừ ủ ộ ị ế ủ ế ố ho c t ch i khéo. V th giao ti p ch đ ng c a nhà báo cho phép h ọ

ượ ử ụ ừ ể ề ể ấ ộ ộ ỏ đ c s d ng ngôn t đ đi u khi n n i dung cu c ph ng v n. Tính áp

ủ ệ ặ ấ ộ ỏ ẽ ớ ặ đ t cao c a hành đ ng h i cho th y đây là nhóm có quan h ch t ch v i

ự ị tính l ch s .

ề ể ầ ộ ư Ngoài ra, trong nhóm đi u khi n còn có hành đ ng yêu c u nh ng

ố ượ ế ầ ỏ ỏ chi m s l ấ ộ ng nh (114/5804). Hành đ ng yêu c u trong ph ng v n

ườ ự ế ệ ấ ể ượ ướ ệ có th …đ c không th ng là gián ti p, th c hi n qua c u trúc c l .

ủ ế ề ủ ệ ẻ ộ ộ ầ N i dung m nh đ c a hành vi yêu c u ch y u là hành đ ng chia s thông

ệ ự ở ờ ủ ấ ấ ỏ ủ tin c a ng ườ ượ i đ ự c ph ng v n. Th c ch t, hi u l c i c a chúng t l ươ ng

ươ ế ậ ớ ộ ỏ đ ng v i hành đ ng h i. Vì th , lu n án không phân tích riêng HĐNT này

ể ề ộ mà g p chung vào nhóm đi u khi n.

ứ ệ ề ổ ể ế Tái hi n là nhóm HĐNT ph bi n th hai sau nhóm đi u khi n,

ế ầ ậ ồ ộ ả ướ ớ chi m 22.31%, bao g m hành đ ng tr n thu t, miêu t . H ng kh p ghép

ữ ừ ữ ớ ự ạ ủ ệ ạ ừ ữ ớ ớ gi a t ng v i th c t i c a ph m trù tái hi n là làm t ự ng kh p v i th c

ạ ạ ấ ầ ậ ộ ỏ ả t i. Trong h i tho i ph ng v n, tr n thu t và miêu t đóng vai trò là hành

ụ ệ ấ ướ ộ ườ ộ ộ đ ng ph thu c, xu t hi n tr ỏ c hành đ ng h i. Nhà báo th ng miêu t ả

ậ ạ ệ ạ ặ ộ ộ ế ộ m t hi n tr ng, m t tình hình ho c thu t l ề ộ i m t ý ki n đánh giá v m t

ề ậ ề ấ ỏ ộ ộ ậ v n đ đang đ c p và h i nhân v t có liên quan. Các hành đ ng thu c

ệ ể ả ưở ấ ị ộ ị ứ ự ế nhóm tái hi n có th có nh h ng nh t đ nh đ n m c đ l ch s , tùy

ề ủ ộ ộ ệ thu c vào n i dung m nh đ c a phát ngôn.

ữ ể ệ ả ấ ộ ộ Các hành đ ng ngôn ng thu c nhóm bi u c m xu t hi n v i s ớ ố

ượ ộ ố ủ ế ế ấ ỉ l ộ ng ít nh t, ch chi m 11.31%, ch y u là khen, chê và m t s hành đ ng

ư ả ơ ứ ỗ ỏ mang tính nghi th c nh c m n, xin l ừ i, chúc m ng, bày t ư ặ ,… Đ c tr ng

ỏ ộ ộ ả ạ ủ c a nhóm bày t là b c l c m xúc, tr ng thái tâm lý nên cũng có quan h ệ

ẽ ế ự ủ ộ ị ứ ể ặ ả ả ch t ch đ n m c đ l ch s c a phát ngôn. Trong nhóm bi u c m, c m

ơ ỗ ứ ờ ữ ẫ ắ ộ n xin l i là nh ng nghi th c l i nói, mang tính khuôn m u b t bu c, th ể

ệ ị ự ố ư ể ế ỏ hi n l ch s t ấ i thi u trong giao ti p hàng ngày cũng nh trong ph ng v n.

ượ ậ ạ ể ị ượ ỏ ứ Tuy nhiên, khi đ c biên t p l i, các nghi th c này có th b l c b nên có

ớ ố ượ ể ấ ệ ấ ả ố ố th th y chúng xu t hi n v i s l ng khá khiêm t n trong b ng th ng kê.

ụ ộ ộ ườ Khen, chê cũng đóng vai trò là hành đ ng ph thu c, th ệ ấ ng xu t hi n

ướ ự ộ ỏ tr ộ ạ ủ c hành đ ng h i. Theo s phân lo i c a Brown và Levinson, chê thu c

ộ nhóm FTAs và khen thu c nhóm FFAs.

ữ ệ ệ ấ ả Có hai nhóm không xu t hi n trong ng li u kh o sát là nhóm cam

ố ẽ ặ ủ ế ủ ế ấ ỏ ế k t và nhóm tuyên b . Có l , đ c thù c a giao ti p ph ng v n là ch y u là

ể ỏ ể ấ ỏ ể ề ể ặ ắ ọ ỏ h i và đáp, có th h i đ l y thông tin ho c h i đ đi u tra, đ kh c h a

ệ ệ ấ ộ ộ chân dung ngh sĩ nên các hành đ ng thu c hai nhóm này không xu t hi n.

ứ ộ ị ự ủ ộ Tiêu chí đánh giá m c đ l ch s c a các hành đ ng ngôn t ừ

ộ ỏ ấ ạ trong cu c tho i ph ng v n

ừ ư ế ự ủ ệ ẫ ộ ị ứ ộ ị T x a đ n nay, vi c xác đ nh m c đ l ch s c a m t phát ngôn v n là

ề ứ ạ ộ ấ ữ ự ề ẩ ở m t v n đ ph c t p, gây nhi u tranh cãi b i nh ng chu n m c và quy ướ c

ự ế ố ộ ồ ị th nào là l ch s không gi ng nhau trong các c ng đ ng văn hóa. Brown và

ụ ể ể ứ ư ư ộ Levinson đã đ a m t công th c khá c th đ tính toán (nh đã đ c p ề ậ ở

ươ ch ng 1):

WX = P(H, S) + D(S, H) + RX

ả ạ ể ệ ủ ứ ủ ộ ộ Theo hai tác gi , m c đ đe do th di n c a hành đ ng nói c a S

ề ự ứ ủ ự ộ ị ườ ớ ượ đ c xác đ nh d a trên m c đ quy n l c c a H (ng i nghe) so v i S

ườ ứ ộ ặ ủ ữ ả ộ (ng i nói), kho ng cách gi a S và H, m c đ áp đ t c a hành đ ng nói (X)

ứ ủ ề ượ trong n n văn hoá c a S và H. Công th c này cũng đ ử ụ c Culpepper s d ng

ộ ấ ị ự ủ ứ ứ ộ khi đánh giá m c đ b t l ch s c a m t phát ngôn. Trong công th c này,

ề ự ộ ủ ạ ượ ữ ả ớ quy n l c và kho ng cách xã h i c a S so v i H là nh ng đ i l ng t ươ ng

ể ệ ế ằ ị ố ễ đ i d xác đ nh. Trong giao ti p h ng ngày, S và H có th có quan h trên

ặ ướ ề ề ữ ề ệ quy n, ngang quy n ho c d ả i quy n. Quan h kho ng cách gi a S và H có

ặ ơ ế ể ấ ậ ỏ th thân ho c s . Trong giao ti p ph ng v n, các nhân v t tham gia vào vai

ề ự ệ ề ữ ờ ờ nhà báo và khách m i. Quan h v quy n l c gi a nhà báo và khách m i

ị ế ế ẳ ậ ạ ố ươ t ơ ng đ i bình đ ng, th m chí nhà báo còn có v th giao ti p m nh h n

ị ự ề ấ ờ ồ ờ ể ỏ khách m i. Khi đã đ ng ý tham gia ph ng v n, khách m i ch u s đi u khi n

ả ờ ạ ỏ ộ ủ c a nhà báo, tr l ỏ ư i các câu h i do nhà báo đ a ra. H i tho i trong ph ng

ữ ứ ả ộ ờ ấ v n mang tính quy th c nên kho ng cách xã h i gi a nhà báo và khách m i

ừ ư ệ ố ượ là khá xa. Tuy nhiên, trong t ng nhóm t li u, tùy đ i t ứ ng là quan ch c,

ệ ườ ự ể ả ổ ngh sĩ hay dân th ng mà kho ng cách này có th có s thay đ i đôi chút.

ớ ố ượ ườ ế ượ ử ụ ằ V i đ i t ệ ng là văn ngh sĩ và dân th ng, b ng chi n l c s d ng t ừ

ệ ố ừ ữ ể ạ ắ ả ư x ng hô và h th ng t ng linh ho t, giàu màu s c bi u c m, nhà báo có

ể ầ ả ớ ờ th kéo g n kho ng cách v i khách m i.

ứ ộ ặ ủ ứ ộ ề Trong công th c trên, m c đ áp đ t c a hành đ ng nói X trong n n

ộ ạ ượ ủ ừ ượ ỗ ộ văn hóa c a S và H là m t đ i l ng khá tr u t ồ ng. Trong m i c ng đ ng

ứ ộ ủ ộ ộ ố văn hoá, m c đ R ạ ứ ộ x c a m t hành đ ng nói không gi ng nhau. M c đ đe do

ể ệ ủ ỉ ụ ế ố ữ ộ ộ th di n c a m t phát ngôn không ch ph thu c vào nh ng y u t mà Brown

ề ậ ượ ỳ và Levinson đã đ c p trên đây mà còn đ c đánh giá khác nhau tu theo quan

ệ ườ ủ ạ ậ ừ ni m t ng ng ọ i và tr ng thái tâm lý c a h lúc đón nh n phát ngôn. Vì

ứ ộ ị ự ủ ữ ệ ườ nh ng khó khăn trên, vi c đánh giá m c đ l ch s c a phát ngôn th ng b ị

ả ưở ủ ủ ấ ở ườ ứ nh h ng b i cái nhìn mang tính ch t ch quan c a ng i nghiên c u. Nói

ề ậ ế ủ ế ạ ố ộ ế đ n tr ng thái tâm lí c a các đ i tác tham gia giao ti p là đ c p đ n m t lĩnh

ế ạ ả ườ ư ự v c vô cùng tinh t nh y c m và d ứ ng nh các thao tác, kĩ năng nghiên c u

ượ ể ắ ữ ọ ủ ụ ạ ầ ấ ề v n đ này v t ra ngoài ph m vi c a ngôn ng h c. Đ kh c ph c ph n nào

ế ứ ộ ị ự ủ ộ ộ ế ạ h n ch trên, thi t nghĩ, khi đánh giá m c đ l ch s c a m t hành đ ng nói

ả ấ ậ ộ ỉ ố không ch xem xét b n thân hành đ ng y mà nên nhìn nh n nó trong m i

ườ ố ượ ế ế ệ ớ quan h v i môi tr ng giao ti p, nghĩa là quan tâm đ n đ i t ế ng giao ti p,

ạ ồ các tham tho i h i đáp…

ệ ả ạ ấ ồ ọ ị Tham tho i ph n h i đóng vai trò r t quan tr ng trong vi c xác đ nh

ề ấ ị ộ ị ự ư ứ ự ị m c đ l ch s . Trong đ nh nghĩa v b t l ch s , Culpepper đã đ a ra tiêu

ể ộ ị ượ ấ ị chí đ xác đ nh m t hành vi có đ ự c xem là b t l ch s hay không: “Các

ượ ấ ị ự ẫ ớ hành vi đó đ ề ự c xem là tiêu c c – b t l ch s khi chúng mâu thu n v i đi u

ườ ữ ế ọ ố ng i ta kì v ng, mong mu n và nghĩ chúng nên th nào. Nh ng hành vi

ư ậ ượ ả ị ộ ộ nh v y luôn có (hay đ c gi ề ặ ả đ nh là có) gây ra m t tác đ ng v m t c m

ấ ớ ộ ườ ượ ả ị xúc v i ít nh t m t ng i tham gia, chúng gây ra (hay đ c gi đ nh là gây

ự ạ ra) s xúc ph m”. [ Culpeper, J. (2011b), Impoliteness: Using Language to

ể ị Cause Offence, Cambridge: Cambridge University Press.; tr 23]. Đ xác đ nh

ự ế ả ỏ ườ phát ngôn h i có gây ra c m xúc tiêu c c đ n ng i tham gia hay không,

ụ ể ự ứ ế ệ ậ lu n án căn c vào TTHĐ. N u quan h trao đáp là tiêu c c, c th ng ườ i

ả ờ ỏ ộ ấ tham gia ph ng v n né tránh, tr l i không trúng đích thì hành đ ng h i d ỏ ễ

ắ ị ự ạ ườ ườ ị b đánh giá là vi ph m nguyên t c l ch s . Trong tr ợ ng h p ng i tham gia

ộ ủ ư ọ ưở ứ tr ả ờ l i trúng đích nh ng thái đ c a h không h ậ ng ng, th m chí khó

ự ề ự ỏ ị ị ị ch u thì phát ngôn h i cũng b đáng giá tiêu c c v tính l ch s .

ứ ộ ế ợ ặ ủ ứ ớ ị ệ Căn c vào TTHĐ k t h p v i vi c xác đ nh m c đ áp đ t c a phát

ể ườ ệ ạ ngôn theo quan đi m ng i Vi t, chúng tôi phân lo i các HĐNT th ườ ng

ấ ỏ ượ ộ ị ứ ự ạ ặ g p trong ph ng v n đ c phân lo i theo m c đ l ch s . Theo đó, các

ẽ ượ ữ ế HĐNT s đ c x p thành hai nhóm. Nhóm HĐNT (+LS) là nh ng hành

ể ệ ủ ả ự ự ệ ể ọ ộ đ ng mà khi th c hi n có th gia tăng s tôn tr ng th di n c a c ng ườ i

ườ ư ữ ế ậ nói và ng ứ i ti p nh n nh khen và nh ng HĐNT mang tính nghi th c,

ả ơ ữ ự ư ẩ ộ chu n m c nh chào, c m n, chúc. HĐNT (−LS) là nh ng hành đ ng có

ạ ể ệ ủ ư ỏ ế ả ậ kh năng đe do th di n c a các nhân v t tham gia giao ti p nh h i, chê.

ứ ộ ị ổ ế ự ủ ể ổ ợ ỏ ấ Có th t ng h p m c đ l ch s c a các HĐNT ph bi n trong ph ng v n

ồ ể ằ b ng bi u đ sau:

ứ ộ ị ự ấ ố ỏ ệ ớ Hình 2.2: HĐNT trong m i liên h v i m c đ l ch s trong ph ng v n

ứ ộ ể ệ ể ệ ự ọ ọ Ghi chú: M c đ đe d a th di n: + (gia tăng s tôn tr ng th di n);

ể ệ ọ (đe d a th di n); N (trung tính)

ả ơ ứ Nhóm chào, c m n, chúc: Đây là nhóm HĐNT mang tính nghi th c.

ữ ệ ề ả ộ Trong ng li u kh o sát, 100% các phát ngôn thu c nhóm này đ u không vi

ự ế ắ ạ ẩ ph m nguyên t c chu n m c trong giao ti p.

ạ ủ ộ ộ Hành đ ng khen: Theo phân lo i c a Brown và Levinson, khen thu c

ả ộ ộ ể ệ nhóm hành đ ng FFAs – tôn vinh th di n. Qua kh o sát, 100% hành đ ng

ự ề ấ ỏ khen trong ph ng v n đ u là khen đúng m c, chân thành, ít có hi n t ệ ượ ng

ễ ợ ỉ m a mai, gi u c t.

ạ ủ ộ ộ Hành đ ng chê: Theo phân lo i c a Brown và Levinson, chê thu c

ể ệ ộ ọ nhóm hành đ ng FTAs – đe d a th di n.

ủ ế ệ ầ ậ ộ ả Nhóm tái hi n: ch y u là hành đ ng tr n thu t và miêu t . 80% s ố

ộ ố HĐNT thu c nhóm này mang tính trung hòa. Nhóm này có 4.2% s HĐNT

ứ ộ ị ự ầ ế ề ệ ộ gia tăng m c đ l ch s , h u h t là các phát ngôn có n i dung m nh đ tích

ự ế ệ ề ố ộ ự c c. S phát ngôn có n i dung m nh đ tiêu c c chi m 15.8%. Nhóm này

ể ả ư ư ệ ắ ộ dù s c thái bi u c m không rõ ràng nh nhóm chê nh ng n i dung m nh đ ề

ể ệ ủ ự ế ấ ộ ố ỏ tiêu c c cũng có tác đ ng x u đ n th di n c a đ i tác tham gia ph ng

v n.ấ

ả ấ ộ ỏ ỏ ộ ặ ộ Hành đ ng h i: B n ch t hành đ ng h i là hành đ ng có tính áp đ t

ườ ỏ ặ ườ ả ư ế cao vì ng i h i đ t ng ầ i nghe vào th ph i đ a ra thông tin theo yêu c u

ườ ỏ ụ ề ủ c a ng ủ i h i. Tuy nhiên, do m c đích c a ngh báo là khai thác thông tin

ầ ặ ỏ ỏ ị ấ nên các phát ngôn h i trong ph ng v n đa ph n không b đánh giá n ng v ề

ỉ ế ộ ị ứ ự ỏ ạ m c đ l ch s . Chúng tôi ch x p vào nhóm các hành vi h i vi ph m

ắ ị ủ ự ự ế ế ộ ộ ể ệ nguyên t c l ch s khi n i dung c a chúng tác đ ng tr c ti p đ n th di n

ả ứ ế ọ ờ ợ ị ủ c a khách m i, khi n h có ph n ng khó ch u, không h p tác. Theo quan

ể ề ầ ấ ộ ỏ ỏ đi m trên, đa ph n các hành đ ng h i trong ph ng v n là trung hòa v tính

ự ế ạ ộ ỉ ị l ch s (chi m 88.6%) còn l ộ i ch có 11.4% thu c nhóm các hành đ ng

ự ỏ ị không th a mãn tính l ch s .

ộ ố ẽ ượ ướ ể ặ D i đây, m t s HĐNT tiêu bi u trong c p trao đáp s đ c phân

ệ ớ ữ ự ố ố ị tích trong m i quan h v i tính l ch s . Trong s này, có nh ng HĐNT

ố ượ ế ặ ủ ư ự ầ ớ ế chi m s l ng không l n nh ng s có m t c a chúng là c n thi t trong

ự ể ự ệ ấ ỏ ệ ủ ị vi c xem xét s bi u hi n c a l ch s trong ph ng v n.

Ộ Ặ Ừ 5.3. CÁC HÀNH Đ NG NGÔN T TRONG C P TRAO ĐÁP TRONG

Ệ Ớ Ị Ự QUAN H V I L CH S

ừ ở ầ ặ ạ ộ Các hành đ ng ngôn t trong c p tho i m đ u trong quan

ệ ớ ị ự h v i l ch s

ở ầ ạ ặ ạ ấ ỏ ộ ườ C p tho i m đ u trong cu c tho i ph ng v n th ạ ặ ng là c p tho i

ủ ỉ ẫ h ng, nghĩa là ch có TTDN c a nhà báo mà không có TTHĐ c a đ i t ủ ố ượ ng

ượ ỏ ườ ồ đ ấ c ph ng v n. TTDN th ộ ng bao g m HĐNT chào và HĐNT thu c

ệ ậ ầ ằ ẳ ị ớ ề ệ ộ nhóm tái hi n (tr n thu t, kh ng đ nh,…) nh m gi i thi u đ tài n i dung,

ụ ấ ỏ ộ ớ ệ ố m c đích cu c ph ng v n hay gi ữ ờ i thi u khách m i. Trong s nh ng

ở ầ ứ ự ệ ạ ặ ộ HĐNT thu c c p tho i m đ u, HĐNT chào không th c hi n ch c năng

ủ ế ả ườ ố ph n ánh thông tin mà ch y u tăng c ệ ng m i quan h liên cá nhân, th ể

ự ớ ố ượ ộ ị ệ ế hi n thái đ l ch s v i đ i t ng giao ti p.

ở ầ ế ầ ạ ạ ạ ộ ỏ Trong h u h t các cu c tho i, chào h i là đo n tho i m đ u có tác

ỡ ả ữ ế ậ ế ụ d ng phá v “t ng băng” gi a các nhân v t tham gia giao ti p. Vì th ,

ượ ấ ứ ứ ế ể ộ chúng đ ế c xem là nghi th c không th thi u trong b t c cu c giao ti p

ệ ấ ỏ ỏ ố Công ngh ph ng nào, trong đó có ph ng v n. Maria Lukina trong cu n

ủ ế ẳ ả ậ ố ộ ố ị ạ v nấ đã kh ng đ nh: “Chi n thu t và k t qu cu i cùng c a cu c đ i tho i ế

ắ ầ ứ ụ ệ ộ ư ế ph thu c vào vi c nó b t đ u nh th nào, chính th c hay không chính

ệ ấ ỏ ị th c” [ứ Maria Lukina Hoàng Anh d ch (2004), Công ngh ph ng v n, NXB

ấ Thông t n, H. ; tr 73].

ế ấ ỏ N u xem (nghe) ph ng v n trên báo hình và báo nói, chúng ta d ễ

ứ ế ỏ ệ dàng ch ng ki n các màn chào h i trên. Tuy nhiên, trong báo in và báo đi n

ử ế ề ể ạ ượ ườ ữ ắ ờ t , có th do h n ch v dung l ng, nhà báo th ng c t nh ng l i chào

ủ ầ ầ ấ ộ ỏ ỏ h i ban đ u và trích ngay n i dung chính c a ph n ph ng v n. Vì th , s ế ố

ượ ấ ấ ỏ ố ổ l ng phát ngôn chào r t ít: Trong t ng s 850 bài ph ng v n, phát ngôn

ệ ấ ạ ỉ chào ch xu t hi n trong 03 bài. Các phát ngôn chào trong ph m vi t ư ệ li u

ề ả ườ ự ế ộ kh o sát đ u là các phát ngôn t ố ng minh (hành đ ng chào tr c ti p). C t

ủ ộ ừ ấ ỏ lõi c a phát ngôn này là đ ng t ữ ng vi ấ chào. Trong ph ng v n không xu t

ụ ứ ế ệ ỏ ố ượ hi n hình th c chào gián ti p (ví d cách chào – h i, v n đ ấ c coi là r t

ụ ủ ườ ệ thông d ng c a ng i Vi t).

ổ ế ấ ủ C u trúc ph bi n c a phát ngôn chào là: chào (xin chào) + ĐTPV.

ạ ư ệ ặ ừ ỉ ứ Trong ph m vi t ả li u kh o sát, sau chào là tên riêng ho c t ch ch c danh

ứ ụ ứ ề ệ ạ ụ Chào nh c sĩ Đ c Trí ngh nghi p, ch c v . Ví d : hay Xin chào Bộ

ưở tr ng.

ứ ằ ặ ệ ư ạ Cách th c chào b ng tên riêng ho c bi t danh nh trên t o không khí

ậ ắ ằ ả ở ở ừ ỉ ứ thân m t, c i m , rút ng n kho ng cách. Cách chào b ng t ch ch c danh

ớ ị ế ủ ể ệ ự ọ ấ ồ ỏ th hi n s tôn tr ng v i v th c a ng ườ ượ i đ ờ c ph ng v n. Đ ng th i,

ị ế ủ ứ ằ ậ ờ qua cách chào b ng ch c danh, nhà báo cũng xác l p v th c a khách m i

ấ ỏ khi tham gia ph ng v n .

ừ ạ ặ ộ Các hành đ ng ngôn t ể trong c p tho i tri n khai trong quan

ệ ớ ị ự h v i l ch s

ự ể ạ ặ ấ ạ ỏ ộ ủ C p tho i tri n khai trong cu c tho i ph ng v n có s tham gia c a

ư ộ ố ở ầ ố các HĐNT thu c các nhóm nh đã th ng kê ph n 2.2. Trong s này,

ủ ố ỏ HĐNT h i là hành vi nòng c t trong TTDN c a nhà báo nên chúng đ ượ ậ c t p

ầ ượ ả trung kh o sát. Ngoài ra, HĐNT khen và HĐNT chê cũng c n đ c quan

ả ưở ể ệ ủ ứ ộ ế ớ tâm vì chúng có nh h ọ ng l n đ n m c đ đe d a th di n c a phát ngôn.

ủ ướ ộ ộ Hành đ ng ch h ỏ ng – hành đ ng h i

ạ ủ ề ộ ộ ỏ ể Theo phân lo i c a Searle, h i thu c nhóm hành đ ng đi u khi n.

ệ ề ể ề ầ ộ Cùng nhóm đi u khi n có các hành đ ng ra l nh, yêu c u, cho phép, đ u là

ạ ể ệ ữ ề ả ộ nh ng hành đ ng ti m tàng kh năng đe do th di n. Theo Searle, hành

ệ ề ệ ề ệ ề ả ỏ ộ ộ đ ng h i tho mãn các đi u ki n sau: “Đi u ki n n i dung m nh đ là t ấ t

ề ề ệ ệ ệ ẩ ị ề ả c các m nh đ hay hàm m nh đ . Đi u ki n chu n b là S không bi ế ờ t l i

ả ấ ể ế ắ ằ ề ả gi ấ i đáp. C S và H đ u không ch c r ng b t k th nào H cũng cung c p

ế ề ệ ệ ỏ thông tin ngay lúc trò chuy n n u S không h i. Đi u ki n chân thành là S

ố ượ ố ắ ề ệ ả mong mu n có đ ậ c thông tin đó. Đi u ki n căn b n là S c g ng nh n

ừ ỗ ữ ạ ươ ậ ượ đ c thông tin t đó” [Đ H u Châu, Đ i c ữ ọ ng ngôn ng h c – T p 2,

ấ ộ ỏ ỏ ụ NXB Giáo d c, H, 2006. ; tr 119]. Hành đ ng h i trong ph ng v n có khi là

ư ằ ậ ỏ ỉ ứ ỏ ự ế h i tr c ti p nh m thu th p thông tin nh ng cũng có khi h i ch là hình th c

ư ỏ ể ữ ữ ể ả ẳ ộ ị ủ c a nh ng hành đ ng ngôn ng khác nh h i đ ph n bác, đ kh ng đ nh,

ự ụ ể ế ễ ướ ố ỉ ệ ữ chê hay m a mai, ch gi u,… D i đây là s c th hóa m i quan h gi a

ữ ụ ứ ủ ứ ể ề ỏ ỏ ề ch c năng ng d ng c a HĐNT h i, đ tài h i và cách th c tri n khai đ tài

ự ả ưở ứ ộ ủ ế ề ấ ự ụ ể ỏ ớ ị h i v i l ch s , c th là s nh h ng c a các v n đ này đ n m c đ áp

ể ệ ủ ế ậ ặ đ t th di n c a các nhân v t giao ti p.

ứ ộ ể ệ ứ ỏ ọ ữ ụ HĐNT h i theo ch c năng ng d ng và m c đ đe d a th di n

ứ ộ ặ ủ ỗ ỏ ộ Trong m i nhóm HĐNT h i khác nhau, m c đ áp đ t c a hành đ ng

ố ượ ượ ề ấ ỏ ỏ ế h i đ n đ i t ng đ ộ c ph ng v n cũng khác nhau. Đi u này tùy thu c

ữ ụ ụ ề ỏ ả ẳ ị ủ vào m c đích ng d ng c a HĐNT h i. Nhi u tác gi ứ đã kh ng đ nh ch c

ứ ứ ể ấ ậ ộ năng cung c p thông tin, ch c năng xác nh n, ki m ch ng thông tin và m t

ủ ỏ ữ ụ ố ứ s ch c năng khác c a HĐNT h i ([ ữ Lê Đông (1996), Ng nghĩa ng d ng

ữ ế ỏ ườ ọ ậ câu h i chính danh, Lu n án Ti n sĩ Ng văn, Tr ộ ng ĐH Khoa h c Xã h i

ố ộ ươ ề ị và Nhân văn, ĐH Qu c gia Hà N i, H. ], [L ng Th Hi n (2014), Các

ươ ề ự ữ ể ế ế ệ ị ph ng ti n ngôn ng bi u th quy n l c trong giao ti p hành chính ti ng

ệ ữ ế ậ ộ ọ ệ Vi ệ t, Lu n án Ti n sĩ Ng văn, Vi n Hàn lâm Khoa h c Xã h i Vi t Nam,

ệ ọ ọ ộ ạ ị ữ H c vi n Khoa h c Xã h i, H. ươ ], [Ph m Th Mai H ng (2017), Ngôn ng

ạ ấ ỏ ư ệ ế ệ ể ạ ộ h i tho i trong th lo i ph ng v n (trên t li u báo in ti ng Vi ệ t hi n

ế ỹ ậ ộ ọ ị nay), Lu n án Ti n s , ĐH Khoa h c Xã h i và Nhân văn, H. ặ ], [Đ ng Th

ơ ở ả ả ẩ ộ ữ H o Tâm (2003), C s lí gi i nghĩa hàm n trong hành đ ng ngôn ng

ạ ọ ư ữ ế ạ ậ ạ ộ ế gián ti p trong h i tho i, Lu n án Ti n sĩ Ng văn, Đ i h c S ph m Hà

ộ ế ừ ế ả ủ ả ự ứ N i, H. ]). K th a k t qu c a các tác gi ự đã nghiên c u và d a trên th c

ứ ộ ỏ ế ặ ủ ữ ệ ể ả ế t kh o sát ng li u, đ làm rõ m c đ áp đ t c a HĐNT h i đ n ĐTPV,

ạ ỏ chúng tôi phân lo i các nhóm HĐNT h i thành các nhóm sau:

ỏ ể ầ ấ (i) Nhóm 1: H i đ yêu c u cung c p thông tin

ỏ ể ể ậ (ii) Nhóm 2: H i đ xác nh n, ki m tra thông tin

ỏ ể ự ư ỏ ể ứ ệ ả (iii) Nhóm 3: H i đ th c hi n các ch c năng khác nh : h i đ ph n

ỏ ể ỏ ể ệ bi n, h i đ khiêu khích, h i đ chê,…

ỏ ượ ứ ệ ằ Các HĐNT h i đ ứ ấ c hi n th c hóa b ng các phát ngôn có ch a c u

ấ ả ệ ấ ấ trúc nghi v n. Theo tác gi Di p Quang Ban, c u trúc nghi v n có th đ ể ượ c

ươ ạ ừ ệ ở ạ t o nên b i các ph ng ti n sau: “đ i t ấ nghi v n, k t t ế ừ hay/ho cặ , các

ụ ừ ể ừ ấ ữ ệ ụ ầ ph t nghi v n, các ti u t chuyên d ng và dùng ng đi u thu n túy”

ữ ế ệ ệ ụ [Di p Quang Ban (2005), Ng pháp ti ng Vi t, NXB Giáo d c, H. ; tr 226].

ự ươ ữ ứ ủ ứ ộ Theo đó, có s t ỏ ớ ữ ụ ng ng gi a ch c năng ng d ng c a hành đ ng h i v i

ự ủ ệ ươ ứ ư ấ c u trúc cú pháp c a phát ngôn th c hi n HĐNT t ng ng đó nh sau:

ỏ ể ự ệ ấ ứ (i) Nhóm 1: H i đ cung c p thông tin: Các phát ngôn th c hi n ch c

ườ ứ ạ ừ ấ ấ ai, lúc nào, năng này th ng dùng các c u trúc ch a đ i t nghi v n (

ở ạ ằ ể đâu, đ làm gì, t ư ế i sao, bao nhiêu, nh th nào, b ng cách nào ,…)

ừ ồ ộ ố ậ ầ ỏ ộ ơ () “Ông bình lu n gì khi v a r i m t s ông b u rút ra kh i cu c ch i bóng

đá?”

ề (Ti n phong 17/09/2011)

ỏ ể ự ệ ậ ứ (ii) Nhóm 2: H i đ xác nh n thông tin: Các phát ngôn th c hi n ch c

ườ ụ ừ ấ có năng này th ng dùng: quan h t ệ ừ hay/ho cặ ; ph t nghi v n (

ư ư ệ ả (ph i)...không, đã…ch a, …xong ch a, li u…không,… ); các ti u tể ừ

à, chuyên d ng (ụ ư ả ử ). , h , h ,…

ệ ấ ả ế ế ề ” ả () “Làm vi c v t v th có ph i vì ông quá đam mê ki m ti n?

ề (Ti n phong 17/09/2011)

ỏ ể ự ủ ứ ệ (iii) Nhóm 3: H i đ th c hi n các ch c năng c a HVNT khác. Các

ể ử ụ ộ ỏ ấ ả HĐNT h i thu c nhóm này có th s d ng t ộ ấ t c các c u trúc thu c

ụ ứ ỏ nhóm 1 và nhóm 2. Ví d sau đây là phát ngôn dùng hình th c h i

ư ự ệ ệ ả ứ nh ng th c hi n ch c năng ph n bi n.

ư ề ề ế ưở ấ i m? () “Ôi nh ng n u không có ti n thì ti n đâu mà s ”

(Dân trí 10/07/2012)

ố ượ ạ ạ ấ ỏ ỏ S l ng các phát ngôn h i phân lo i theo c u trúc h i trong ph m vi

ả t ư ệ ượ li u đ c trình bày trong b ng sau:

ố ượ ỷ ệ STT HĐNT h iỏ S l ng T l (%)

ạ phân lo i theo

ứ ch c năng ng ữ

d ngụ ỏ HĐNT h i 4172 73.32 1

ấ cung c p thông

tin ỏ HĐNT h i xác 1186 20.84 2

ể ậ nh n, ki m tra

3 h iỏ 332 5.84 thông tin HĐNT

ằ ệ ự nh m th c hi n

ứ ch c năng ng ữ

ụ d ng ủ c a

HĐNT khác T ngổ 5690 100

ố ượ ả ỉ ệ ữ ụ ứ ỏ B ng 2.3: S l ng và t l ỏ HĐNT h i theo ch c năng ng d ng trong ph ng

v nấ

ấ ỏ a1. Nhóm HĐNT h i – cung c p thông tin

ố ượ ế ấ ớ ỏ Chi m s l ng l n nh t là ế ấ HĐNT h i – cung c p thông tin, chi m

ổ ỏ ươ ủ ế ủ ệ 73.32% trong t ng HĐNT h i. Ph ạ ng ti n cú pháp ch y u c a lo i

ạ ừ ạ ư ế ư ai, t i sao, gì, nh th nào HĐNT này là các đ i t ấ nghi v n nh : ,… Ng iườ

ạ ấ ử ụ ấ ấ ọ ở ở ta còn g i lo i c u trúc này là c u trúc m . Khi s d ng c u trúc m , nhà

ề ự ả ờ ể ỏ ọ ỏ báo đ ng quy n l a ch n thông tin tr l i cho ng ườ ượ i đ c ph ng v n ấ ,

ế ả ằ khuy n khích ĐTPV trình bày, lý gi ư i, phân tích nh m đ a ra các thông tin

ợ ấ ế ộ ề ậ ữ có l i nh t cho mình. N u n i dung phát ngôn ấ h iỏ đ c p đ n nh ng v n ế

ạ ả ả ấ ỏ ố ề đ nh y c m “làm khó” ng ườ ượ i đ ọ c ph ng v n thì h có kho ng tr ng đ ể

ệ ể ệ ủ ơ ộ ể ả ả “quanh co”, “l ng tránh” hay có c h i đ b o v th di n c a mình tr ướ c

ụ ượ ỏ ả ủ ế công chúng. Ví d , khi đ ỹ c h i c m giác c a M Linh khi có ý ki n tiêu

ư ủ ủ ể ế ự ề ọ c c v gi ng hát c a cô, cô đã đ a ra quan đi m c a mình, qua đó gián ti p

ủ ị ư ở ỏ ậ ph đ nh nh n xét đ a ra câu h i:

ướ ủ ậ ằ ỹ ị ọ c nh n đ nh cho r ng, gi ng hát c a M Linh đã ị () Q: “Ch nghĩ sao tr

ư ậ ộ ạ ấ ầ ạ ớ đ t t ệ ả ề ỹ i trình đ tuy t h o v k thu t nh ng l ả i đang d n m t đi c m

xúc?”

ấ ằ ề ậ ậ ả ỹ A: “Sau nhi u năm đi hát tôi nh n th y r ng c m xúc và k thu t hát

ể ế ầ ả ờ khó có th tách r i hay nói cách khác tôi luôn c n ph i bi n nó thành

ư ạ ộ ườ ư ả ế m t. Này nhé, n u nh b n là ng i hát có c m xúc nh ng trình đ ộ

ệ ạ ượ ả ấ ế ữ ớ ủ c a b n quá non thì vi c mang đ c nh ng xúc c m y đ n v i khán

ả ể ặ ề ệ ế ố ế gi là đi u không th đ c bi t là lúc thu âm. Th nên mu n bi t ai đó

ự ự ủ ạ ọ có th c s có tài hay không thì xin hãy nghe đĩa c a h . Vì đĩa nh c là

ủ ả ườ ể ệ ơ n i mà xúc c m c a ng ấ ” i ca sĩ th hi n rõ ràng nh t.

(Dân trí 05/10/2011)

ể ậ ỏ a2. Nhóm HĐNT h i – xác nh n, ki m tra thông tin

ố ượ ể ế ậ ỏ Nhóm HĐNT h i – xác nh n, ki m tra thông tin chi m s l ớ ng l n

ứ ế ạ ổ ỏ ủ ế th hai, chi m 20.84% trong t ng HĐNT h i. Lo i HĐNT này ch y u

ệ ừ ự ụ ừ ọ dùng quan h t ệ ừ hay/ho cặ (quan h t l a ch n), các ph t ư ấ nghi v n nh :

ư ệ ể ừ đã…ch a, có …không, li u…không… ; các ti u t ự tình thái chuyên th c

ứ ệ ỏ ườ ọ ấ ể ỏ hi n ch c năng h i nh : ư sao, à, ư,... Ng i ta g i c u trúc h i ki u này là

ư ộ ế ấ c u trúc khép hay đóng. Thay vì đi tìm m t thông tin ch a bi t, trong HĐNT

ậ ọ ỏ ỏ h i – xác nh n thông tin, nhà báo đã bi ế ướ t tr c thông tin, h h i ĐTPV đ ể

ủ ế ậ ố ộ mong xác nh n tính đúng/sai c a thông tin hay mu n tìm ki m m t câu tr ả

ờ ứ ườ ị ớ ạ l i chính th c cho công chúng. Ng i nghe b gi i h n thông tin tr ả ờ l i,

ả ự ư ệ ộ ọ ộ ố bu c ph i l a ch n m t trong s các thông tin mà nhà báo đ a ra. Vi c áp

ư ậ ự ộ ớ ặ đ t thông tin trong m t cái khung nh v y gây ra áp l c v i ĐTPV. H ọ

ớ ộ ủ ị ề ệ ả ẳ ị ị ph i ch u trách nhi m v tính đúng/sai, kh ng đ nh/ph đ nh v i n i dung

ư ấ ấ ộ ộ ỏ thông tin mà nhà báo đ a ra. Nh t là khi n i dung cu c ph ng v n đ ượ c

ươ ự ệ ề ạ ố công b trên ph ng ti n truy n thông thì áp l c này l ự ự ớ i càng l n. S l a

ể ệ ể ồ ề ả ọ ọ ủ ch n thông tin nào đ h i đáp ti m tàng kh năng đe d a th di n c a

ấ ợ ể ậ ườ ấ ỏ ườ ĐTPV. Vì v y, đ tránh b t l i cho mình, ng i ph ng v n th ng tr l ả ờ i

ế ể ậ ộ ộ ị ủ m t cách gián ti p qua m t phát ngôn nêu quan đi m, nh n đ nh riêng c a

ặ ả cá nhân ho c l ng tránh.

ớ ạ ạ ỏ V i d ng phát ngôn h i dùng quan h t ệ ừ hay/ho cặ , ph m vi thông tin

ộ ố ư ẹ ơ ị còn b thu h p h n. Trong m t s phát ngôn, thông tin đ a ra còn mang tính

ự ự ề ấ ộ ộ ườ ch t trái chi u, m t tích c c và m t tiêu c c. Ng i nghe lâm vào tình th ế

ế ưỡ ả ờ ự ề “ti n thoái l ế ng nan”, n u câu tr l i nghiêng v phía tích c c thì d b ễ ị

ự ự ề ế đánh giá là không trung th c, n u nghiêng v phía tiêu c c thì h ọ l ạ ễ ị i d b

ể ế ặ ấ ỏ ề m t m t. Vì th , trong nhi u phát ngôn h i ki u này, ng ườ ượ i đ ỏ c ph ng

ả ờ ố ờ ặ ỏ ọ ả ấ v n đã c tình “t ng l ”, không tr l i đúng tr ng tâm câu h i ho c cũng

ả ờ ứ ườ ể ỏ không dùng hình th c tr l i thông th ng cho ki u câu h i này.

ư ụ ấ ỏ ộ ỹ Ví d , khi ph ng v n ca sĩ M Linh, nhà báo đã đ a ra m t phát ngôn

ỏ ự ỏ ự ư ằ ặ ọ ọ có tính áp đ t cao b ng câu h i l a ch n. Câu h i l a ch n đ a ra hai thông

ộ ộ tin, m t tích c c ( ự tình yêu quá l nớ ), m t tiêu c c ( ự trót mang b uầ ) và nhà báo

ườ ư ị ồ ỹ ị ụ ể ả còn nói c th c tên ng i đ a ra thông tin. M Linh b “b d n vào chân

ả ờ ự ế ộ ỏ ồ ườ t ng”, cô không tr l i tr c ti p vào n i dung câu h i, đ ng th i b c l ờ ộ ộ rõ

ộ ị thái đ khó ch u.

ướ ỹ i vì () Q: “Nguyên nhân đám c tình yêu quá l nớ hay vì M Linh khi đó

ư ọ ươ ệ ể ng vui mi ng k trong đã trót mang b uầ nh h a sĩ Thành Ch

ẽ ở liveshow "Và em s hát…" ộ ” Hà N i?

ấ ố ả ế ớ ữ ệ . A: “T t nhiên, tôi không mu n khán gi bi t t i nh ng chuy n này

ươ ư ứ ỉ Lúc anh Thành Ch ng nói, ơ ấ ổ nh ng đó ch là th bên tôi có h i x u h

ộ ố ả ờ ủ ả ớ ề ế l , k t qu cu c s ng c a chúng tôi m i là câu tr l ắ i cho các th c

m c.ắ ”

(Vnexpress 27/04/2012)

ư ậ ấ ớ ỏ ỏ Nh v y, so v i HĐNT h i – cung c p thông tin thì HĐNT h i – xác

ể ệ ứ ể ậ ặ ộ ơ ặ nh n, ki m tra thông tin có m c đ áp đ t th di n cao h n. Chúng đ t

ỏ ọ ậ ỉ ử ế ả ồ ĐTPV vào tình th khó x , đòi h i h ph i th t t nh táo, khéo léo khi h i

ủ ọ ướ ể ả ệ ả đáp đ b o v hình nh c a h tr c công chúng.

ữ ụ ủ ứ ự ệ ằ ỏ a3. H i nh m th c hi n ch c năng ng d ng c a HĐNT khác

ự ế ấ ỏ ệ Trên đây là nhóm các HĐNT h i tr c ti p, chúng có các d u hi u

ữ ụ ứ ứ ộ ỏ ể hình th c và ch c năng ng d ng đi n hình cho hành đ ng h i. Tuy nhiên,

ệ ấ ấ ỏ ứ ủ trong ph ng v n còn có nhóm các HĐNT mà có d u hi u hình th c c a

ư ỏ ộ ạ ượ ử ụ ể ằ ướ hành đ ng h i nh ng l c s d ng đ nh m h i đ ế ng đ n đích ở ờ ủ i c a l

ạ ư ệ ỏ ườ HĐNT khác. Trong ph m vi t li u, nhóm HĐNT h i này th ằ ng nh m

ư ỏ ể ữ ụ ự ứ ệ ệ ả th c hi n các ch c năng ng d ng khác nh : h i đ ph n bi n, h i đ ỏ ể

ỏ ể ỏ ể ứ ẳ ầ ị kh ng đ nh, h i đ chê, thách th c, h i đ yêu c u,…

ố ượ ế ố ấ ỏ ớ Trong s này, chi m s l ẳ ng l n nh t là các HĐNT h i – kh ng

ỏ ư ụ ế ằ ị đ nh. Phát ngôn h i đ a ra không nh m m c đích tìm ki m thông tin mà

ủ ệ ấ ậ ấ ị ứ mong ĐTPV tán thành nh n đ nh c a nhà báo. Khi l y d u hi u hình th c

ỏ ờ ủ ẳ ị ượ ả ủ là h i, tính ch quan trong l i kh ng đ nh c a nhà báo đ ẹ c gi m nh .

ỏ ự ự ứ ộ ể ặ ọ M c đ áp đ t lên ĐTPV cũng không cao. Nhà báo đ ng s l a ch n cho

ng ườ ả ờ i tr l i.

ủ ộ ươ ư ắ ẻ ng đ t khách; có v nh tình yêu và () “Là ch m t website văn ch

ị ồ ế ớ ” tâm huy t ch d n vào nó khá l n?

ề (Ti n phong 22/05/2011)

ộ ố ẳ ỏ ộ ị ọ Ngoài các HĐNT h i – kh ng đ nh, còn có m t s hành đ ng đe d a

ể ệ ư ỏ ụ ứ ệ ả ỏ ỏ th di n cao nh h i – ph n bi n, h i – thách th c, h i – chê. Ví d , khi

ấ ỏ ươ ỏ ọ ấ ỗ có ọ ph ng v n h a sĩ Thành Ch ng, nhà báo đã r t s sàng khi h i h a sĩ “

ệ ấ th y vô trách nhi m không ”:

ệ ấ ả () Q: “Xin l ộ i, ỗ anh có c m th y anh vô trách nhi m không khi mà m t

ườ ế ư ạ ự ế , b iở con ng ể i hi u bi t nh anh mà l ế i không lên ti ng tr c ti p

ệ ấ ỉ ả ưở ữ ế ọ vì cái chuy n y không ch nh h ng đ n nh ng danh h a đã quá c ố

ả ưở ủ ế ả mà còn nh h ng đ n chính b n thân anh vì tranh c a anh cũng s ẽ

ơ ị ả có nguy c b làm gi sau này? ”

ả ơ ờ đã b gi A: “Không ph i nguy c sau này mà bây gi ị ả ồ ” r i.

(Dân trí 30/05/2013)

ủ ộ ỗ ứ ồ TTDN c a nhà báo g m ba hành đ ng: xin l i (ch c năng rào đón),

ủ ướ ầ ậ ộ ứ ấ ủ ỏ h i và tr n thu t. Hành đ ng ch h ng có hình th c c u trúc c a HĐNT

ệ ấ ả ộ Anh có c m th y anh vô trách nhi m không khi mà m t con ng ườ i h i (“ỏ

ế ư ạ ự ư ể hi u bi t nh anh mà l ế i không lên ti ng tr c ti p ế ”) nh ng hi u l c ệ ự ở ờ i l

ả ờ ọ ọ là chê. Phát ngôn có tính đe d a cao nên h a sĩ đã tránh không tr l i. Tham

ạ ỏ ượ ồ tho i h i – chê không đ c h i đáp.

ụ ụ ấ ấ ỏ ỏ Ph ng v n ngoài m c đích h i cung c p thông tin là m c đích phân

ậ ậ ạ ấ ự ệ ề ể ọ tích, l t đi l ể i v n đ đ công chúng hi u rõ ng n ngành s ki n hay t l

ộ ố ứ ự ệ ể ậ ơ ỏ hi u rõ h n chân dung nhân v t. Có m t s HĐNT h i th c hi n ch c năng

ữ ệ ể ệ ả ả ấ ẫ ỉ ph n bi n. Ph n bi n là ch ra nh ng đi m nhà báo th y mâu thu n, s h ơ ở

ư ễ ế ệ ả ặ ấ ợ ộ hay ch a h p lý. Hành đ ng ph n bi n d khi n ĐTPV m t m t và th ể

ệ ủ ơ ị ậ ọ di n c a nhà báo cũng có nguy c b đe d a. Do v y, trong TTDN, nhà báo

ườ ẹ ộ ủ ứ ả ậ có ý th ng dùng hình th c rào đón gi m nh đ tin c y c a thông tin (

ế ằ ồ ụ ạ ki n cho r ng, nghe đ n, nghe nói ỏ ,...). Ví d sau là đo n trong bài ph ng

ủ ị Ủ ươ ặ ậ ổ ố ệ ấ v n ông P hó Ch t ch y ban Trung ng M t tr n T qu c Vi t Nam

ễ Nguy n Văn Pha:

ư ế ứ ạ () ể ề Q1: “Ông đánh giá nh th nào v danh sách các ng viên đ i bi u

QH?”

ứ ỹ ứ ể ạ ố ộ A1: “Tôi đã nghiên c u k danh sách 827 ng viên đ i bi u Qu c h i

ử Ư ầ ấ ố ộ ồ (ĐBQH) do H i đ ng B u c T. ề ằ ậ công b và nh n th y, v b ng

ạ ộ ự ệ ộ ễ ấ c p chuyên môn, trình đ văn hóa, kinh nghi m ho t đ ng th c ti n

ấ ượ ơ ủ ứ c a ng viên có ch t l ẳ ng cao h n h n khóa XII. ”

ư ề ế ấ ằ ằ Q2: “Nh ng cũng có ý ki n cho r ng, b ng c p nhi u, cao không

ạ ộ ệ ả ọ ằ ả quan tr ng b ng trí tu , b n lĩnh, kh năng ho t đ ng ngh ị

ườ ở ỗ ?” tr m i ĐBQH ng

ể ử ằ ộ ỉ ấ A2: “Tôi ch nói là nhìn vào b ng c p thôi, đây là m t tiêu chí đ c tri

ộ ủ ứ ấ ẫ ọ ự ề đánh giá trình đ c a ng viên. Đi u quan tr ng nh t v n là năng l c

ụ ủ ự ệ ườ ạ ể ả ướ ớ ệ th c hi n nhi m v c a ng i đ i bi u; b n lĩnh tr ỗ c QH. V i m i

ả ề ậ ế ị ữ ủ ứ ề ấ ch c năng c a QH c v l p pháp, quy t đ nh nh ng v n đ quan

ấ ướ ọ ố ự ề ả ỏ ủ tr ng c a đ t n c, giám sát t i cao, đ u đòi h i năng l c, b n lĩnh

ườ ạ ỳ ọ ể ả ủ c a ng ộ i đ i bi u. Không ph i qua m t hai k h p là ĐBQH làm t ố t

ượ đ c đâu. ”

ề (Ti n phong 18/05/2011)

ượ ứ ề ể ạ ỏ ộ ố Khi đ ử c h i đánh giá v các ng c viên đ i bi u qu c h i, ông

ả ờ ằ ấ ượ ấ ơ ằ b ng c p chuyên môn có ch t l ng cao h n h n Pha đã tr l i r ng: ẳ . Nhà

ệ ạ ể ệ ờ ự ấ ả báo đã ph n bi n l i, th hi n l ứ ằ i đánh giá d a trên b ng c p không có s c

ụ ế ả ả ế thuy t ph c khi n ĐTPV ph i gi ơ i thích rõ h n trong l ượ ờ t l i A2.

ứ ộ ư ậ ủ ứ ỏ ữ ụ Nh v y, tùy theo ch c năng ng d ng c a HĐNT h i mà m c đ áp

ể ệ ủ ỏ ấ ố ặ đ t lên th di n c a ĐTPV không gi ng nhau. Nhóm HĐNT h i – cung c p

ớ ấ ở ạ ệ ề ỏ ườ ả ờ ự thông tin v i c u trúc h i m t o đi u ki n cho ng i tr i t l ơ do h n

ậ ồ ọ ỏ ể trong cách ch n thông tin h i đáp. Trong nhóm HĐNT h i – xác nh n, ki m

ư ẫ ắ ấ tra thông tin, thông tin đ a ra mang tính ch t đóng khung, d n d t ng ườ i

ướ ứ ộ ặ ớ ủ ỏ ọ đ c theo h ơ ng câu h i. M c đ áp đ t v i ĐTPV c a nhóm này cao h n

ứ ự ệ ấ ỏ ỏ nhóm h i – cung c p thông tin. Trong nhóm HĐNT h i th c hi n ch c năng

ệ ự ở ờ ủ ữ ụ ủ ể ỏ ng d ng c a HĐNT khác, tùy vào hi u l c ạ i c a HĐNT h i bi u đ t l

ưở ể ệ ủ ể ậ ự ả mà s nh h ng lên th di n c a các nhân v t tham gia có th khác nhau.

ạ ể ệ ộ ố ề ỏ M t s đ tài h i đe do th di n

ỉ ấ ề ả ỏ ỏ ưở ế Không ch c u trúc h i mà đ tài h i cũng có nh h ng đ n m c đ ứ ộ

ạ ể ệ ủ ự ủ ể ị ứ đe do th di n c a phát ngôn. Căn c vào quan đi m l ch s c a Brown và

ế ủ ữ ự ẩ ườ ệ Levinson, nh ng chu n m c trong văn hoá giao ti p c a ng i Vi t và thái

ả ứ ủ ư ộ đ , ph n ng c a ng ườ ả ờ i tr l i trong TTHĐ, chúng tôi đ a ra các lo i đ ạ ề

ấ ị ự ặ ớ ể ệ ố tài mà theo chúng tôi, có s áp đ t nh t đ nh t ủ i th di n c a các đ i tác

ạ ể ệ ể ề ế giao ti p. Trong nhóm này có th chia ra: nhóm đ tài đe do th di n âm

ạ ể ệ ươ ấ ỏ ủ tính c a ng ườ ượ i đ ề c ph ng v n và nhóm đ tài đe do th di n d ng tính

ự ư ấ ỏ ỉ ươ ủ c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n. S phân chia nh trên ch mang tính t ố ng đ i

ả ể ệ ể ệ ữ ề ể ọ vì có nh ng đ tài có th đe d a c th di n âm tính và th di n d ươ ng

tính.

ạ ư ệ ủ ế ả ạ ỏ Ph m vi t ấ li u kh o sát ch y u xoay quanh ba lo i ph ng v n:

ấ ấ ấ ỏ ỏ ỏ ề ph ng v n chân dung, ph ng v n đi u tra và ph ng v n thông tin. Trong

ấ ỏ ườ ư ỏ ph ng v n chân dung, nhà báo th ng đ a ra các phát ngôn h i liên quan

ậ ể ủ ạ ắ ạ ấ ế ấ ả đ n t t c các khía c nh c a nhân v t đ làm sao kh c ho rõ nét nh t con

ườ ủ ề ấ ọ ỏ ng ư ộ i c a h . Trong ph ng v n đi u tra, nhà báo đóng vai trò nh m t

ề ớ ủ ấ ọ ộ ả đi u tra viên, m t c nh sát thăm dò t i m i ngõ ngách c a v n đ , k c ề ể ả

ữ ề ấ ư ữ ề ề ấ ố nh ng v n đ riêng t , nh ng v n đ mà đ i tác không h thích thú nh ư

ạ ậ ặ ố ườ ứ ỗ ầ l i l m, sai trái, vi ph m pháp lu t… m c dù đ i tác là ng ầ i đ ng đ u

ộ ổ ể ẽ ứ ệ ạ ấ ấ m t t ề ỏ ch c nào đó. Đây là hai lo i ph ng v n có th s xu t hi n nhi u

ạ ể ệ ề ấ ấ ỏ ỏ phát ngôn đe do th di n nh t. Đ tài h i trong ph ng v n thông tin hay

ủ ế ấ ạ ấ ỏ ả ph ng v n linh ho t ch y u mang tính ch t trung hoà. Sau đây là b ng

ố ượ ố ỏ ỏ th ng kê s l ng và t ỷ ệ l ắ các phát ngôn h i không th a mãn nguyên t c

ự ư ệ ị l ch s trong ba nhóm t li u.

ố ượ ng

F1 571 5382 10.6 F2 70 2507 2.79 F3 26 854 3.04 S l T ng ổ HĐNT ỷ ệ (%) T l

ố ượ ả ỏ ổ ố B ng 2.4: S l ng và t ỷ ệ l các HĐNT h i −LS trên t ng s HĐNT

ự ả ả ấ ạ ỏ ị ấ B ng kh o sát cho th y các phát ngôn h i vi ph m tính l ch s xu t

ủ ế ề ệ ệ ấ ỏ ỏ ấ ấ hi n nhi u nh t trong nhóm ph ng v n văn ngh sĩ (ch y u là ph ng v n

ệ ấ ươ chân dung) 10.6%, xu t hi n v i t ớ ỷ ệ ươ l t ng đ ng nhau trong hai nhóm

ạ ứ ấ ấ ỏ ỏ còn l i (nhóm ph ng v n quan ch c là 2.79% và ph ng v n các đ i t ố ượ ng

ề ậ ợ ớ ị khác là 3.04%). Đi u này hoàn toàn phù h p v i nh n đ nh đã nêu trên.

ủ ế ệ ấ ấ ả ỏ ữ ỏ Ph ng v n văn ngh sĩ ch y u là ph ng v n chân dung, kho ng cách gi a

ở ơ ậ ầ ơ ở ệ các nhân v t tham gia cũng g n h n, do đó, nhà báo c i m h n trong vi c

ộ ố ề ể ệ ữ ấ ọ ệ ư đ a ra nh ng phát ngôn đe d a th di n. Sau đây là m t s đ tài xu t hi n

ổ ế ạ ư ệ ph bi n trong ph m vi t li u.

ể ệ ủ ề ọ ấ ỏ b1. Nhóm đ tài đe d a th di n âm tính c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n

ủ ể ượ ự ể ệ ể ệ ủ ố Th di n âm tính th hi n mong mu n c a ch th đ c t do hành

ị ườ ữ ặ ạ ỏ ớ ộ đ ng, không b ng i khác áp đ t. Nh ng phát ngôn h i “ch m” t i lãnh

ế ị ư ư ị ủ đ a c a cái tôi cá nhân mang tính t nh , riêng t (nh tình yêu, hôn nhân,

ộ ố ậ ớ ậ ấ ượ ế cu c s ng gia đình, thu nh p, gi i tính, t t x u, …) đ c x p vào nhóm đe

ể ệ ề ượ ọ d a th di n âm tính. Trong đó, tình yêu và gia đình là hai đ tài đ c đ ề

ố ượ ề ấ ấ ướ ớ ủ ỏ ậ c p nhi u nh t trong ph ng v n chân dung. Đ i t ng h ng t i c a các

ấ ỏ ườ ữ ề ệ bài ph ng v n này th ế ng là văn ngh sĩ. Ngoài nh ng đ tài liên quan đ n

ờ ư ủ ệ ề ệ ẩ ậ tác ph m, phong cách ngh thu t, chuy n đ i t ệ c a văn ngh sĩ là đ tài

ượ ớ ụ ủ ấ ỏ đ c gi ấ i báo chí và công chúng quan tâm nh t. M c đích c a ph ng v n

ạ ươ ắ ủ ặ ả chân dung là khám phá, kh c ho “g ệ ng m t” c a ngh sĩ c trong ngh ệ

ộ ố ậ ờ ườ ơ ấ ự ộ thu t và trong cu c s ng đ i th ng. Đ ng c y mang tính tích c c, lành

ề ể ề ế ạ ấ ỏ m nh. Tuy nhiên, có th vì nhi u lý do mà nhi u bài ph ng v n đã bi n báo

ệ ợ ồ chí thành “cái ch rao tin đ n”. Nhà báo xoáy quá sâu vào chuy n riêng t ư

ụ ụ ầ ủ ộ ộ ỉ ể ệ ậ ộ ả ế ủ c a văn ngh sĩ ch đ ph c v nhu c u c a m t b ph n đ c gi hi u kì.

ở ạ ấ ớ ư ậ ộ ị ữ ự ế ỏ Nhìn ể ệ góc đ l ch s , nh ng câu h i nh v y đe do r t l n đ n th di n

ạ ể ệ ủ ấ ỏ ơ ủ c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n và cũng có nguy c đe do th di n c a nhà

ộ ố ề ườ báo. Sau đây là m t s đ tài th ặ ng g p:

ề Đ tài tình yêu

ầ ớ ố ượ ượ ỏ ề ỏ ị Ph n l n các đ i t ng đ c h i đ u t ra khó ch u khi nhà báo đ ề

ữ ề ệ ế ộ ỏ ề ạ ậ c p đ n chuy n tình yêu. Thu c nhóm đ tài này là nh ng câu h i v : b n

ệ ạ ạ ạ ạ ộ trai (b n gái) hi n t i, b n trai (b n gái) cũ, nguyên nhân chia tay, đ ng c ơ

ệ ữ ố ượ ố ạ ặ ộ ớ ủ c a m i quan h gi a đ i t ậ ổ ế ng v i m t nhân v t n i ti ng ho c “đ i gia”

ữ ụ ề ệ ẩ ặ ố ạ nào đó, nh ng chuy n tr c tr c, u n khúc,… Trong s các đ tài vi ph m

ắ ị ự ẽ ượ ớ nguyên t c l ch s , đây có l ề là đ tài đ c gi i báo chí và công chúng quan

ề ấ ấ ư ề tâm nhi u nh t và cũng là đ tài mang tính ch t riêng t ấ , cá nhân nh t.

ệ ề ỏ ư ế ữ ớ Nhi u nhà báo hi n nay t ụ ề ra thích thú v i nh ng đ tài nh th này. Ví d ,

ư ề ệ ấ ấ ỏ ỏ ườ khi ph ng v n ca sĩ Tu n H ng, nhà báo đã h i sâu v chuy n ng i yêu

ủ cũ c a anh.

ờ ặ ừ ề ị ườ ẹ ư i đ p trong showbiz nh ng () Q1: “T ng b nghi ng c p kè nhi u ng

ỉ ừ ệ ậ ấ ả ớ ươ anh ch th a nh n duy nh t chuy n tình c m v i Vũ Thu Ph ớ ng. M i

ủ ẫ ấ ồ ả đây nàng siêu m u đi l y ch ng, c m giác c a anh khi tình cũ đã có

ườ ng i đàn ông khác? ”

ừ ấ ấ ượ ộ ế ỗ ạ c m t b n đ h nh phúc. A1: “Tôi th y m ng vì cô y đã tìm đ

ề ả ư ậ ấ ả Nh ng nói th t, tôi không thích và không h c m th y tho i mái khi

ữ ợ ứ ả c ph i nh c đ n ả ẽ ạ s l ể i hi u ệ ắ ế nh ng chuy n đã cũ vì s khán gi

.” ề sai v mình

ươ ả ồ ớ ng, anh dính vào tin đ n tình c m v i Q2: “Sau khi chia tay Vũ Thu Ph

ậ ộ ổ ườ ẳ m t chân dài tu i teen. Th m chí có ng ị i còn kh ng đ nh, hit "Tìm l ạ i

ặ ắ ờ ệ ể ặ ườ ẹ ướ ầ b u tr i" là anh đ t hàng Kh c Vi t đ t ng ng i đ p tr c khi

ủ ệ ườ ự ư ứ ấ ả chuy n tình c m c a hai ng i ch m d t. Th c h ra sao? ”

ố ờ ả ơ ắ ệ ầ ả ộ ế i c m n đ n Kh c Vi t. M t bài hát đ y c m xúc A2: “Tôi mu n nói l

ệ ặ ộ ầ ư ủ ọ mà Vi ầ ơ ớ t t ng cho tôi đã thêm m t l n đ a gi ng hát c a tôi g n h n v i

ả ệ ặ khán gi . Khi hát bài này đúng là tôi đang g p chuy n không vui trong

ờ ấ ả ậ tình yêu. Và l i bài hát đã nói lên t ề ơ t c : "V y thôi anh cho em đi v n i

ả ấ ớ ệ ư ắ ầ em ch a b t đ u". Còn chuy n tình c m y v i ai tôi xin phép không

t lế ộ.” ti

(Vnexpress 29/02/2012)

ả ờ ặ ư ẳ ấ ằ tôi không M c dù trong câu tr l i, Tu n H ng đã nói th ng r ng: “

ề ả ữ ứ ấ ả ắ ả thích và không h c m th y tho i mái khi c ph i nh c đ n ệ ế nh ng chuy n

ư ệ ẫ ồ ả tin đ n tình c m ế ụ đã cũ” nh ng nhà báo v n ti p t c khai thác thêm chuy n “

ổ ộ ầ ữ ờ ừ ố ư ớ v i chân dài tu i teen ” và m t l n n a, khách m i t ch i đ a ra thông tin.

Hôn nhân, gia đình

ườ ệ ế ệ ậ ỏ Ng i Vi t Nam có thói quen h i thăm chuy n k t hôn, th m chí ngay

ặ ầ ữ ề ầ ặ ỏ trong l n g p m t đ u tiên. Nh ng câu h i chung chung v gia đình, con

ư ự ị ệ ề ậ ở ồ ợ cái nh : d đ nh l p gia đình, ngh nghi p v (ch ng), s thích các thành

ự ị ớ ấ ề ự ủ viên trong gia đình, d đ nh sinh con, gi i tính c a con,… th c ch t đ u là

ư ủ ư ệ ườ ệ ề ấ v n đ riêng t nh ng theo quan ni m c a ng i Vi t Nam, chúng không

ưở ự ủ ữ ế ấ ườ ỏ ả gây nh h ng x u đ n danh d c a nh ng ng ấ i tham gia ph ng v n,

ể ệ ư ạ ặ ị ườ ươ không b đánh giá là xúc ph m th di n n ng nh ng i ph ng Tây.

ườ ớ ố Ng ượ ạ c l ộ ố i, m t s ng ể ệ ự i coi đó là th hi n s quan tâm t i đ i tác giao

ệ ế ề ư ti p. Tuy nhiên, nhi u phóng viên khai thác quá sâu chuy n riêng t trong

ụ ư ệ ế ệ ặ hôn nhân nh : nguyên nhân k t hôn, chuy n tr c tr c trong quan h gia

ụ ấ ỏ ườ ẫ đình,... Ví d , khi ph ng v n ng ụ i m u Phi Thanh Vân, nhà báo liên t c

ữ ứ ệ ệ ạ ồ khai thác chuy n r n n t trong chuy n hôn nhân gi a cô và ông ch ng

ữ ạ ẫ ố ư ặ ngo i qu c, nh ng mâu thu n mang tính riêng t trong gia đình m c dù cô

ả ờ ằ ẽ ể không k và s mãi mãi không k đã tr l i r ng “ ể”.

ị ạ ứ ừ ủ ồ ướ 6 tháng tr ư c, nh ng ch ị () Q1: “Có tin đ n hôn nhân c a ch r n n t t

ủ ậ ư ầ ẳ ị ậ ” ẫ v n ch a l n nào kh ng đ nh hay ph nh n. Vì sao v y?

ể ể ữ ữ ẫ ồ ợ A1: “Có nh ng mâu thu n gi a hai v ch ng mà tôi không th k ra.

ư ấ ứ ể ọ ườ ể ượ M i th dây d a r t khó đ ng ộ i ngoài cu c hi u đ ể c. K ra ch ỉ

ế ả ệ ệ khi n khán gi ả m t và cũng m t luôn b n thân, gia đình mình nên tôi

ể ẽ s không k và mãi mãi không bao gi ờ ể.” k

ự ổ ỡ ủ ế ỗ ủ i c a ai? Q2: “S đ v này ch y u là l ”

ả ỗ ủ ắ ạ ỉ ơ i c a riêng ai đâu. Tôi xin nh c l i là nó ch đ n ẳ A2: “Ch ng ph i l

ế ợ ậ ế ả gi n h t duyên h t n . V y thôi! ”

ư ờ ệ ề ị ượ trông ch tiêu đi u quá. Vi c không còn đ c ng ườ i Q3: “Nh ng gi

ế ắ ố ỗ ị đàn ông mình yêu nhìn ng m m i ngày khi n ch không còn mu n chăm chút

ả b n thân? ”

(Vnexpress 10/06/2012)

ệ ấ ậ ả ợ ẻ ượ ể ư Th m chí c chuy n l y v quá tr cũng đ c khai thác đ đ a lên

báo.

ỗ ệ ạ ệ ậ ỏ ợ i anh, khi h i th t chuy n này. V anh hi n t ổ i còn thua tu i () “Xin l

ầ ủ ể ấ ả ầ ổ ế ậ c u con trai đ u c a anh. Làm th nào đ l p đ y kho ng cách tu i

ủ tác c a hai ng ườ ở i quá xa nhau? ”

(Dân trí 20/02/2014)

ượ ế ư ả ạ ị ứ Ý th c đ ề c đây là đ tài khá t nh , nh y c m nên nhà báo đ a ra

ỏ phát ngôn xin l ỗ ướ i tr c khi h i.

ề ạ ậ Ti n b c, thu nh p

ữ ề ậ ạ ấ ộ ề Ti n b c, thu nh p là nh ng v n đ không an toàn trong các cu c giao

ế ườ ươ ẻ ượ ấ ủ ti p c a ng i ph ng Tây. Ở ệ Vi ề t Nam, v n đ này có v đ c nhìn

ở ơ ữ ư ậ ở ớ ườ ả ầ nh n c i m h n nh ng v i nh ng ng i có kho ng cách không g n gũi,

ạ ả ố ề ề ấ ẫ ạ ả đó v n là v n đ nh y c m. Không ph i ai cũng thích công b ti n b c, thu

ủ ậ ặ ệ ườ ổ ế nh p c a mình lên báo chí, đ c bi ữ t là nh ng ng ữ i n i ti ng nh ng

ứ ượ ể ng ườ ượ i đ ủ c coi là tâm đi m chú ý c a công chúng. Ý th c đ ề c đi u này

ư ề ườ ệ ạ ẫ ợ nh ng trong nhi u tr ng h p, nhà báo v n vi ph m. Chuy n doanh thu

ễ ẫ ỗ ổ ượ ệ ấ hay cát xê m i bu i di n v n đ ỏ c quan tâm khi ph ng v n văn ngh sĩ.

ề ấ ế ệ ề ấ ạ ỏ ố Trong bài ph ng v n nh c sĩ Qu c Trung v v n đ liên quan đ n vi c thu

ạ ủ ề ề ả ả ộ ả phí b n quy n âm nh c c a Trung tâm b o h quy n tác gi (VCPMC),

ỏ ơ ư ỗ ỗ doanh thu m i quý, m i năm t ừ ộ nhà báo đã h i m t câu h i riêng t , đó là

ề ệ ỷ ả ờ ấ vi c u quy n cho VCPMC ạ ủ c a cá nhân nh c sĩ. Ông đã tr i r t dài l

ụ ể ề ậ ư ề ế ỏ nh ng không h có thông tin c th mà nhà báo đ c p đ n trong câu h i.

ả ề ủ ề ệ ạ ằ ư () Q: “Có nh c sĩ cho r ng vi c tr ti n tác quy n c a VCPMC ch a

ự ư ệ ạ ớ minh b ch, rõ ràng. Th c h vi c này ra sao? V i cá nhân anh, doanh

ỗ ỗ ừ ệ ỷ ề thu m i quý, m i năm t vi c u quy n cho VCPMC? ”

ọ ể ượ ủ ố ả ượ ồ c tâm lý c a đa s tác gi là thu đ c đ ng nào là t ố t A: “H hi u đ

ệ ủ ữ ư ắ ắ ả ọ ồ r i, th c m c làm gì n a. Nh ng vi c c a h là ph i báo cáo và nó

ể ế ứ ề ấ ỏ ớ ư ờ cũng không m t nhi u công s c th i gian đ đ n khi h i thì m i đ a

ườ ượ ậ ế ế ọ ra. Tôi là ng ề i đóng ti n và đ ề c nh n ti n nên tôi bi t. N u h thu

ả ộ ủ ừ ệ ọ ầ ủ c a tôi 1, 8tri u/bài thì h cũng c n ph i n p đ cho tôi t ng đó. Tôi

ố ầ ọ ọ ượ ậ ứ ế c đ m s l n ca sĩ hát mà đòi h thôi. H có làm đ c v y không hay

ụ ế ư ề ổ ị ạ l i kêu kh , kêu khó? Xin th a là anh đi làm d ch v ki m ti n thì không

ự ề ấ ườ ố nên kêu ca, lĩnh v c này cũng có r t nhi u ng ả i mu n nh y vào đó.

ỳ ệ ệ ế ể ượ ẽ ặ N u làm vi c theo ki u tu ti n đ ả ớ c chăng hay ch thì s g p ph i

ố ượ ữ ươ ế ư ử ứ ể ợ nh ng đ i t ng t ng x ng thôi. N u c x theo ki u ch búa thì s ẽ

ữ ộ ợ ” ặ g p nh ng 'bà n i tr '.

ề (Ti n Phong 14/08/2014)

ớ Gi i tính

ườ ươ ề ớ ượ ậ ở ớ V i ng i ph ấ ng Tây, v n đ gi i tính đ ở c nhìn nh n khá c i m .

ể ả ưở ọ ở ườ Ở ệ Vi t Nam, có th do nh h ng b i văn hóa Á Đông nên m i ng i còn

ề ậ ế ề ệ ặ ấ ườ ề ớ ẫ ấ dè d t khi đ c p đ n v n đ này. Chuy n b t th ng v gi i tính v n b ị

ậ ượ ả ừ ồ ắ ồ c ánh m t đ ng c m t ộ phía c ng đ ng. ự đánh giá tiêu c c, khó nh n đ

ữ ế ỏ ớ ư ề Nh ng câu h i có liên quan đ n gi ệ i tính nh quan ni m v les, gay hay

ồ ạ ể ệ ườ ổ ế tình yêu đ ng tính ,… có tính đe do th di n cao. Là ng i n i ti ng, văn

ườ ả ấ ừ ậ ị ề ớ ữ ồ ệ ngh sĩ th ng ch u h u qu x u t nh ng tin đ n không hay v gi i tính.

ỏ ự ư ế ề ớ ữ ự ư ế ẫ ề D u th c h nh th nào thì nh ng câu h i tr c ti p v gi i tính đ u b ị

ề ự ắ ị ự ế ặ ạ ượ đánh giá n ng v s vi ph m nguyên t c l ch s . Vì th , khi đ ỏ c h i,

ườ ấ ỏ ườ ấ ự ộ ặ ng i tham gia ph ng v n th ả ứ ng né tránh ho c ph n ng r t b c b i. Ví

ườ ẫ ườ ố ề ề ớ ế ấ ụ d , ng i m u Thúy Vinh, ng i v n mang ti ng "có v n đ v gi i tính",

ờ ế ấ ả ồ ớ ộ ị ườ ẫ ngay c sau khi l y ch ng, cô v n b nghi ng k t hôn v i m t ng i gay

ể ỏ ự ệ ả ồ ể ậ ắ đ d p t t tin đ n. Nhà báo khai thác c chuy n này đ th a mãn s tò mò

ả ủ ộ c a đ c gi :

ả ướ ủ ư ỉ ị ạ i c a ch rò r trên m ng, không ít c dân () Q: “Ngay sau khi nh c

ạ ướ ủ ể ị ộ ỉ ị ằ m ng cho r ng đám c ắ ở ị i c a ch ch là m t "v k ch" đ ch che ch n

ớ ề ề ậ ủ gi ị i tính th t c a mình. Ch nghĩ sao v đi u này? ”

ườ ố ớ ể i s ng trong gi ạ i showbiz nên tôi hi u và không ng i A: “Tôi là ng

ệ ạ ố ủ ư ậ d lu n. Tôi luôn quan ni m mình s ng cho mình và h nh phúc c a

ả ố ứ mình ch không ph i s ng cho ai khác. Nên tôi không quá quan tâm

ữ ồ ờ ể ế đ n nh ng tin đ n. Tôi không có th i gian đ đi nghe ngóng xem

ườ ề .” ng i ta nói gì v mình

(Vnexpress 02/08/2012)

ủ ệ ố ươ ệ ồ Chuy n m i quan h đ ng tính c a ca sĩ Ph ề ầ ng Uyên cũng nhi u l n

ề ặ ấ ở ộ ỏ tr thành đ tài trong các cu c ph ng v n m c dù cô không bao gi ờ ả ờ tr l i

ụ ể c th .

ề ố ệ ồ ị ớ ủ ồ () Q: “Vì sao có tin đ n v m i quan h đ ng tính c a ch v i thí sinh

ề ả Thi u B o Trang ?”

ọ ườ ế i có nghĩ th nào cũng không sao. A: “Tôi thì m i ng ỏ Có h i gi ớ i

ờ ừ !” tính tôi gi ằ cũng b ng th a

(Vnexpress 13/09/2012)

ị ế ị ị t là lúc này ch b báo chí "săn lùng" không còn vì câu () Q: “Ch có bi

ệ ẵ ớ chuy n "The Voice" mà là vì l i h a i tính ờ ứ “đã s n sàng công khai gi ”

không?”

ẳ ế ươ ư ậ ồ t Ph ả ng Uyên nh v y r i, có gì đâu mà ph i A: “Và ai mà ch ng bi

ậ ố ữ ườ nghiêng ngó n a! V y t ấ ứ ể ọ t nh t c đ m i ng i nghĩ sao thì nghĩ đi,

ứ ắ ả ch b t tôi ph i nói ra lúc này, coi sao đ ượ .” c

(Vnexpress 11/10/2012)

ể ặ ấ Nhà báo đã dùng c u trúc câu h i ỏ có…không có tính áp đ t cao đ “ép”

ố ướ ậ ề ớ ả ĐTPV ph i công b tr c công chúng thông tin th t v gi i tính.

ứ ỏ S c kh e

ề ứ ứ ế ỏ ỏ ổ ế Trong giao ti p, h i thăm v s c kh e là hình th c xã giao ph bi n

ọ ề ườ ữ ỏ ỉ trong m i n n văn hóa. Tuy nhiên, đó th ng ch là nh ng câu h i thăm

ề ứ ề ứ ữ ả ấ ỏ ỏ chung chung v s c kh e. Nh ng thông tin x u v s c kh e không ph i ai

ố ấ ả ọ ườ ấ ườ cũng mu n thông báo cho t t c m i ng i, nh t là khi ng i ta là tâm

ề ệ ủ ể ỏ ậ ộ ữ đi m c a công chúng. Nh ng câu h i sâu v b nh t ộ t trong m t cu c

ề ấ ề ấ ỏ ượ ườ ư ẽ ph ng v n v v n đ chuyên môn đ c coi là bình th ấ ng nh ng s là b t

ườ ặ ấ ụ ề ỏ th ệ ấ ng khi đ t v n đ này khi ph ng v n chân dung. Ví d , khi trò chuy n

ề ự ị ộ ố ệ ớ v i Phi Thanh Vân v d đ nh công vi c và cu c s ng gia đình trong năm

ắ ế ỏ ế ệ ạ ớ ế m i, nhà báo có h i k ho ch sinh con và nh c đ n chuy n cô này liên ti p

ệ ấ ế ờ ớ ị ộ ị ả b s y thai m t chuy n r t t ệ ạ ơ nh và đau lòng v i khách m i. T h i h n,

ế ụ ư ệ ả ằ ộ nhà báo còn ti p t c khai thác nguyên nhân s y thai b ng vi c đ a ra m t

ỏ ự ọ ớ ả ế ế ạ ọ câu h i l a ch n v i gi ể ệ ủ thuy t xúc ph m nghiêm tr ng đ n th di n c a

khách m i.ờ

ề ầ ả ị ừ ố ồ ế () Q1: “Ch t ng nói mu n có con năm R ng, sau nhi u l n s y thai, k

ị ế ạ ủ ho ch sinh con c a ch th nào? ”

……..

ả ị ế ả t cách chăm sóc b n thân hay có Q2: “S y thai là do ch không bi

nguyên do nào?”

ắ ế ố ồ ệ ữ . Nó là cái xui A2: ”Chuy n qua r i, tôi không mu n nh c đ n n a

ố ộ ố ấ ổ ỏ nên t t nh t là mình đu i ra kh i cu c s ng thôi. ”

(Vnexpress 21/01/2012)

ệ ồ ố Chuy n qua r i, tôi không mu n ế Vì th , cô t ừ ố ả ờ ch i tr l i nhà báo (“

nh c đ n n a ắ ế ữ ”).

ạ Ngo i hình

ờ ữ ự ế ẩ ỏ ữ Nh ng l ạ i bình ph m tiêu c c, nh ng câu h i liên quan đ n ngo i

ỹ ặ ẫ ậ ẩ ệ ệ ạ ả hình, trong đó có ph u thu t th m m đ c bi ớ t nh y c m v i văn ngh sĩ.

ỗ ườ ể ượ ề ẩ ẫ ấ ỹ ệ Tùy quan ni m m i ng ậ i mà v n đ ph u thu t th m m có th đ c coi

ễ ề ượ ậ ẫ ẩ ố là đ tài d dàng đ ệ c công b hay không. Hi n nay, ph u thu t th m m ỹ

ổ ế ơ ở ở ệ ộ ề ư ề ấ ẫ đã tr nên ph bi n h n Vi t Nam nh ng đó v n là v n đ thu c v lĩnh

ư ứ ề ữ ư ệ ậ ị ự v c riêng t ẫ ư . Đ a ra nh ng nh n đ nh ch a có căn c v chuy n ph u

ẩ ậ ỹ ẽ ộ ự ụ ữ ạ ấ ớ thu t th m m có l là m t s xúc ph m v i ph n , nh t là khi đó là

ườ ủ ứ ế ế ả ỉ có ng i c a công chúng. Vì th , nhà báo ph i dùng hình th c phi m ch (

ệ ể ệ ể ả ng i đ n ườ ồ ) đ b o v th di n.

ữ ặ ấ ả ớ ệ ế ọ ằ t là chi c c m thon g n () Q: “Nhìn nh ng hình nh m i nh t, đ c bi

ườ ồ ể ệ ấ ờ ị ị ủ c a ch , có ng ử i đ n ch ít xu t hi n trong th i gian qua là đ tu s a

ắ ị nhan s c. Ch nói gì? ”

ố ề ệ ế ả , vì n u b o không có A: “Tôi không mu n đào sâu v chuy n này

ư ọ ườ ể ế ế ắ ch a ch c m i ng ặ i đã tin. Thôi thì n u ai không tin có th đ n g p

ươ ự ể ể ả H ng Tràm đ nhéo mũi, n ng má, ki m tra xem Tràm có gi ẫ i ph u

ẩ ỹ ư th m m ch a nhé. ”

(Vnexpress 22/04/2013)

ộ ố ề ể ệ ủ ấ Trên đây là m t s đ tài t n công vào th di n âm tính c a ng ườ i

ượ ế ượ ữ ấ ỏ ố ớ ấ ị đ c ph ng v n. Đ i sánh v i nh ng chi n l ự c b t l ch s âm tính mà

ể ấ ủ ế ề ậ ề ộ Culpepper đ c p, có th th y, các đ tài trên ch y u thu c chi n l ế ượ c

ủ ế ườ ắ ườ ớ “Chi m không gian c a ng i khác” và “G n ng ạ i nghe v i các khía c nh

ự ộ ộ ễ ủ ế ề ệ ấ tiêu c c m t cách l li u”. Nhóm đ tài trên ch y u xu t hi n trong nhóm

ố ượ ấ ỏ ệ ấ ệ ph ng v n văn ngh sĩ và nhóm đ i t ng khác, không xu t hi n trong

ố ượ ứ ấ ấ ỏ ỏ ộ nhóm ph ng v n quan ch c. Khi ph ng v n nhóm đ i t ng này, n i dung

ủ ế ở ơ ể ộ ề ắ ọ ỏ ch y u là kh c h a chân dung nên đ tài h i có th r ng m h n, linh

ạ ơ ự ề ấ ộ ư ượ ề ậ ộ ề ho t h n, nhi u v n đ thu c lĩnh v c riêng t ế c đ c p đ n m t cách đ

ữ ế ả ơ ượ ể ệ tho i mái h n. Nh ng phát ngôn này n u đ ộ c th hi n m t cách khéo léo

ẽ ạ ầ ậ ầ ợ ầ và có tinh th n h p tác thì s t o nên b u không khí thân m t, kéo g n

ự ữ ả ả ố ế kho ng cách gi a các đ i tác giao ti p. Tuy nhiên, đôi khi s tho i mái đi

ớ ạ ả ứ ủ ầ ộ ờ ị quá gi i h n. Đa ph n thái đ ph n ng c a khách m i là khó ch u và

ệ ẵ ữ không s n lòng cho vi c ti ế ộ t l thông tin. Nh ng phát ngôn “quá đà” nh ư

ể ệ ứ ắ ị ử ự ạ ợ trên đã vi ph m nguyên t c l ch s , th hi n ng x không phù h p trong

ế ấ ỏ giao ti p ph ng v n.

ạ ể ệ ữ ề ươ ủ b2. Nh ng đ tài đe do th di n d ng tính c a ng ườ ượ i đ ỏ c ph ng

v nấ

ể ệ ươ ộ ườ ầ Theo G. Yule, “th di n d ủ ng tính c a m t ng i là nhu c u đ ượ c

ậ ậ ấ ượ ở ườ ượ ố ử ch p nh n, th m chí đ c yêu thích b i ng i khác, đ ư c đ i x nh là

ộ ớ ủ ườ ỗ ữ ộ thành viên c a cùng m t nhóm xã h i v i ng i khác,..” [Dt Đ H u Châu,

ạ ươ ữ ọ ụ ậ Đ i c ng ngôn ng h c – T p 2, NXB Giáo d c, H, 2006. ; tr 264]. Như

ể ệ ươ ắ ầ ượ ẳ ị ậ v y, th di n d ớ ng tính g n v i nhu c u đ ọ c kh ng đ nh, tôn tr ng

ậ ưở ớ ườ ổ ế ầ th m chí tán th ng, đánh giá cao. V i ng i n i ti ng, nhu c u này càng

ữ ờ ự ậ ớ ớ l n. Nh ng thông tin, l i bình lu n tiêu c c liên quan t ế i danh ti ng, tài

ể ệ ươ ạ ế ệ ề ổ ủ ọ năng hay trách nhi m đ u làm t n h i đ n th di n d ng tính c a h . Sau

ộ ố ề ể ượ ỏ ễ ổ ươ đây là m t s đ tài tiêu bi u mà khi đ c h i d làm t n th ể ệ ng th di n

ươ ủ ấ ỏ d ng tính c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n.

ả Kh năng

ữ ấ ỏ ỏ ệ Trong nhóm ph ng v n văn ngh sĩ, nh ng phát ngôn h i liên quan

ổ ậ ễ ả ấ ọ ư ế đ n kh năng di n xu t kém, gi ng hát không n i b t, phong cách ch a

ả ưở ấ ớ ự ủ ế ệ ọ ề ộ đ c đáo, ... đ u gây nh h ng x u t i s nghi p, danh ti ng c a h . Đi

ỏ ề ữ ậ ớ ả ầ kèm v i nh ng phát ngôn chê hay tr n thu t là các phát ngôn h i v ph n

ứ ự ừ ạ ậ ự ng, tâm tr ng khi nh n s đánh giá tiêu c c t công chúng.

ủ ề ế ấ ộ ọ ọ ị ị () “Gi ng hát c a m t ca sĩ là đi u quan tr ng nh t, th mà ch luôn b

ả ậ ố ề ả ưở khán gi nh n xét hát live không t t. Đi u này nh h ế ng th nào

ị ” ế đ n ch ?

ỏ ớ ấ ằ (Vnexpress 27/04/2013) ễ ớ “Ngoài sân kh u, anh đã có h ng trăm vai di n l n, nh v i phim ()

ế ề ằ ị truy n hình. Tuy nhiên có ý ki n cho r ng, Trung Anh b đóng khung

ề ể ẫ ậ ắ ộ ổ trong m t ki u m u nhân v t, lúc nào cũng hi n lành, kh c kh …

ệ ể ằ ộ ị Anh có cho r ng, vi c b đóng khung trong m t ki u nhân v t s ậ ẽ

ế ự mang đ n s nhàm chán cho khán gi ? ả ”

(Dân trí 02/06/2012)

ố ượ ứ ệ ỉ ặ ị Không ch văn ngh sĩ, quan ch c cũng là đ i t ng b nhà báo đ t ra

ộ ưở ứ ữ ề ả ấ ỏ ỏ nh ng câu h i thách th c v kh năng. Khi ph ng v n B tr ộ ng B Tài

ườ ứ ư ậ ạ ớ nguyên và Môi tr ng m i nh m ch c, nhà báo đã không e ng i khi đ a ra

ả ỏ ả ề ủ ệ ế ấ câu h i thăm dò kh năng gi i quy t các v n đ c a ông trong nhi m k ỳ

m i:ớ

ấ ườ ự ả ả ấ ng và khoáng s n là ba lĩnh v c qu n lý đang r t () “Đ t đai, môi tr

ộ ưở ỳ ủ ẽ ả "nóng". B tr ệ ng có nghĩ trong nhi m k c a mình s gi ế i quy t

ượ ề ấ đ c các v n đ không? ”

ề (Ti n phong 10/08/2011)

ứ ặ ỏ ố Ho c khi ph ng v n ọ ấ Phó giám đ c Trung tâm nghiên c u khoa h c

ư ệ ươ ư ộ ệ ụ nghi p v và t li u Ban Tuyên giáo trung ng, nhà báo đã đ a ra m t gi ả

ự ễ ạ ộ ả ứ ờ ề ủ ả ỏ ị đ nh nghi ng v kh năng ho t đ ng th c ti n và h i ph n ng c a khách

ờ ả ị ấ ổ ả ờ ươ m i. Dù là gi đ nh thì khách m i cũng c m th y t n th ng vì phát ngôn

ể ệ ự ấ ủ ủ ể ờ ớ ỏ h i th hi n s đánh giá th p c a ch th phát ngôn v i khách m i.

ộ ế ế ư ứ ề ị chính tr , nhi u năm nghiên c u nh ng ông s ẽ () “Là m t ti n sĩ Kinh t

ạ ộ ạ ề ự ễ ế ế ả ủ nói gì n u có ý ki n lo ng i v kh năng ho t đ ng th c ti n c a

ông?”

(Vnexpress ngày 11/01/2011)

ụ Các v scandal

ụ ệ ả ố ưở Các v scandal, bê b i ho c ặ các “danh hi u” có nh h ế ấ ng x u đ n

ủ ệ ế ườ ề ạ danh ti ng, tài năng, uy tín c a văn ngh sĩ th ng là ả các đ tài nh y c m,

ế ạ ườ ấ nên tránh trong giao ti p. Tuy nhiên, công chúng l i th ng r t tò mò v đ ề ề

ề ượ ế ấ ộ tài này. Vì th , đây cũng là v n đ đ ỏ c quan tâm trong các cu c ph ng

ụ ườ ị ơ ứ ế ợ tuýt ấ v n. Ví d , tr ng h p ca sĩ Thu Minh liêp ti p b c quan ch c năng

ặ ế ụ ị ả ả còi vì ăn m c ph n c m trên sân kh u ấ và sau đó l i ạ ti p t c b lên án vì ăn

ặ Ở ượ ồ ở m c h hang . t h i đáp, thay vì tr l ả ờ l ặ i nguyên nhân vì sao ăn m c

ả ả ộ ộ ự ự ộ ể ị ph n c m, ca sĩ b c l s b c b i và “đáo đ ” khi b báo chí và công chúng

ặ ệ “soi” chuy n ăn m c:

ị ơ ừ ặ () ả ứ Q: “Thu Minh t ng b c quan ch c năng tuýt còi vì ăn m c ph n

ấ Ở ọ ệ ị ẫ ả c m trên sân kh u. Gi ng hát Vi ế ụ ị t, ch v n ti p t c b lên án vì ăn

ặ ở ậ ” m c h hang, Vì sao v y?

ế ồ ề ệ ề ấ A: “Tôi đang ng i gh HLV và đã có nhi u v n đ m t m i ỏ x y raả

ươ ề ố cho ch ệ ng trình. Nên v phía mình, tôi không mu n có thêm chuy n

ả ưở ộ ậ ủ ứ ế ể soi mói nào gây nh h ng đ n công s c chung c a m t t p th . Tôi

ệ ườ ủ ữ ườ ẽ s "tri t" đ ng soi c a nh ng ng i thích soi. ”

(Vnexpress 06/10/2012)

ườ ệ ạ ả ợ ị Tr ng h p ca sĩ Thanh Lam b “ném tr ” khi “v mi ng” chê “đàn

em” trên sân kh u:ấ

ố ậ ậ ẳ ắ ỏ ồ ị ủ () Q: “H i th t, ch có h i h n vì phát ngôn h n nhiên, th ng th n c a

ể ấ ự ầ ượ ấ ủ ị mình, nh t là khi đ m t s th n t ng c a đàn em và b hàng nghìn

ủ ồ ườ fan cu ng c a ng i đó ném đá? ”

ủ ưở ữ ệ ề ể ị ờ ng thành đ ch u trách nhi m v nh ng l i nói A: “Tôi đã đ tr

ể ả ủ c a mình và cũng không ph i không suy nghĩ khi phát bi u tr ướ c

ề ệ ề ậ ả truy n thông. Tôi không có gì ph i ân h n v trách nhi m và tình

ớ ồ ớ ớ ệ ấ ẻ ” ả c m v i đ ng nghi p, nh t là v i l p ca sĩ tr .

(Vnexpress 22/08/2012)

ữ ề ề ấ ẩ ỏ ộ T t nhiên, nh ng câu h i trên đây đ u thu c th m quy n nhà báo.

ứ ư ể ỏ ạ ỗ ầ ớ Nh ng h i theo ki u “b i móc” và c đay đi đay l ủ i l m, sai trái c a i l

ườ ắ ị ấ ạ ỏ ng ự i tham gia ph ng v n là vi ph m nguyên t c l ch s .

ự ệ ủ ữ ệ ế Nh ng s vi c liên quan đ n trách nhi m c a ng ườ ượ i đ ỏ c ph ng

v nấ

ỏ ề ề ữ ề ệ ấ ấ ỏ ấ Nh ng câu h i v đ tài này xu t hi n nhi u nh t trong ph ng v n

ề ấ ỏ ơ ướ ủ ự ệ đi u tra. Qua ph ng v n, nhà báo ph i bày chân t ng c a s vi c. Anh ta

ặ ớ ạ ố ữ ầ ậ ộ ị ị không ng n ng i đ i m t v i nh ng nhân v t có đ a v cao trong xã h i cho

ạ ệ ủ ể ế ạ ậ ỏ ổ ọ dù câu h i có th làm t n h i, th m chí h b danh ti ng uy tín c a h .

ệ ạ ấ ẳ ỏ ưở Ch ng h n, khi ph ng v n ông Doãn Minh Tâm Vi n tr ệ ng Vi n Khoa

ệ ề ệ ầ ữ ệ ấ ọ h c và Công ngh giao thông ế v vi c c u Thăng Long xu t hi n nh ng v t

ậ ộ ệ ứ ỡ ỉ n t v ch sau 2 tháng thông xe, nhà báo đã bu c ông này nh n trách nhi m

ướ ớ ư ườ ứ ầ ơ tr c công chúng v i t cách là ng i đ ng đ u c quan giám sát:

ụ ệ ả ườ ứ ầ ơ ư ấ i đ ng đ u c quan t v n, giám sát () Q: “Sau v vi c x y ra, là ng

ư ế ệ ậ ủ ự c a d án, ông nh n trách nhi m nh th nào? ”

ậ ả ượ ể ể ể ậ i đ c ki m đi m t p th và ộ A: “Chúng tôi xin B Giao thông v n t

ự ố ư ệ ạ ệ cá nhân xin rút kinh nghi m. S c này ch a gây thi ấ t h i th t thoát

ầ ẽ ử ữ ẫ ấ ả gì, v n trong quá trình b o hành nên nhà th u s s a ch a. T t nhiên

ể ạ ượ ề ặ ườ ế ẽ là các v t vá s không th t o đ c b m t đ ư ng nh cũ. ”

(Vnexpress 24/03/2010)

ả ự ủ ấ ố Sau khi miêu t s xu ng c p quá nhanh c a công trình “Con đ ườ ng

ố ố ủ ự ứ ế ệ ầ ố g m s ”, phóng viên đã khi n ch nhi m d án b i r i khi yêu c u gi ả i

ế ề ấ ượ ầ thích và yêu c u cam k t v ch t l ng công trình:

ề ầ ạ ườ ấ ố ệ ứ ắ ầ ng G m s " b t đ u xu t hi n () “G n đây, nhi u đo n trên "Con đ

ế ứ ở ể ạ ườ ữ ố ườ các v t n t ngang đi m n i gi a đo n t ng cũ và t ớ ng m i. Là

ị ả ự ủ ệ ề ệ ượ ch nhi m d án, ch gi i thích sao v hi n t ng này? ”

ườ ư ưở ự ế ể ưở ị i đ a ra ý t ng và tr c ti p tri n khai ý t ng đó, ch cam () “Là ng

ế ề ộ ề ủ ế k t th nào v đ b n c a công trình? ”

(Vnexpress 22/09/2010)

ủ ấ ạ ườ ả ặ C u trúc chung c a các tham tho i này th ng là miêu t ầ ho c tr n

ờ ớ ư ủ ế ệ ệ ạ ậ thu t hi n tr ng sau đó quy k t trách nhi m c a khách m i v i t cách là

ườ ứ ặ ườ ệ ị ng ầ i đ ng đ u ho c ng i ch u trách nhi m chính.

ẳ ắ ờ Đôi khi nhà báo còn th ng th n nói khách m i là vô trách nhi mệ :

ườ ế ỉ ầ ư ễ i nói, vi t báo nh Nguy n Đình Tú thì ch c n gi ắ t () “Cũng có ng

ồ ự ứ ệ ế ậ ố ầ ư l ng chút v n ki n th c lu t và ng i d ng chuy n là xong, không c n

ế ủ ư ữ ệ ả ớ ph i có trách nhi m v i nh ng thông tin mình đ a ra. Ý ki n c a anh

ế th nào? ”

(Vnexpress 05/07/2012)

ư ế ể ệ ữ ộ ỏ ươ ấ Trong nh ng cu c ph ng v n nh th này, th di n d ủ ng tính c a

ườ ố ạ ị ổ ạ ắ ị ng i đ i tho i b t n h i sâu s c. Tuy nhiên, chúng không b đánh giá tiêu

ườ ủ ệ ợ ư ự c c nh các tr ụ ng h p trên vì đó là nghĩa v , trách nhi m c a nhà báo

ự ậ trong hành trình đi tìm s th t.

ạ ự ư ề ỏ ỉ ươ ố Tóm l i, s phân chia đ tài h i nh trên ch là t ng đ i và không

ủ ủ ỏ ườ ứ ữ ề tránh kh i cái nhìn ch quan c a ng i nghiên c u. Có nh ng đ tài cùng

ọ ả ể ệ ể ệ ươ ủ ờ lúc đe d a c th di n âm tính và th di n d ng tính c a khách m i và do

ể ệ ủ ị ả ưở ề ạ ố đó th di n c a nhà báo cũng b nh h ng. Đi u đó t o nên tính đ i kháng

ế ộ ặ ể ấ ố ỏ ầ c n thi ủ t, v n là m t đ c đi m riêng c a ph ng v n báo chí. Tuy nhiên

ề ậ ữ ệ trong nhóm trên, có nh ng phát ngôn đ c p quá sâu vào chuy n riêng t ư và

ọ ứ ấ ở ỏ mang tính khiêu khích, “ch c t c” ng ườ ượ i đ c ph ng v n. Chúng tr thành

ự ế ộ ộ ấ ị ự ủ ữ ỏ ậ nh ng phát ngôn b t l ch s . Chúng th a mãn s hi u kì c a m t b ph n

ả ư ế ợ ồ ộ đ c gi ề nh ng vô tình bi n báo chí thành cái ch rao tin đ n. Đây là đi u

ế ế ạ ươ ệ ề nên h n ch trong văn hóa giao ti p trên ph ng ti n truy n thông.

ứ ự ề ỏ ọ ể 1. Cách th c duy trì, phát tri n đ tài h i và s đe d a th ể

di nệ

ỉ ể ệ ở ề ự ạ ấ ỏ ộ ị ỏ L ch s trong h i tho i ph ng v n không ch th hi n đ tài h i có

ể ệ ủ ể ệ ở ọ đe d a th di n c a ĐTPV hay không mà còn th hi n ề cách nhà báo đi u

ề ể ậ ẫ ắ ạ ặ ộ ộ ả hành v n đ ng trao đáp, cách đi u khi n d n d t cu c tho i khi g p ph n

ừ ố ả ờ ấ ặ ự ủ ồ h i tiêu c c c a ĐTPV (t ch i cung c p thông tin ho c tr l i không trúng

đích).

ấ ẽ ễ ự ặ ả ồ ộ ỏ ị ả Khi g p ph n h i tích c c, cu c ph ng v n s di n ra theo k ch b n

ệ ễ ả ẻ ủ c a nhà báo. Tuy nhiên, không ph i lúc nào vi c này cũng di n ra suôn s .

ỏ ề ậ ộ ố ữ ế ề ấ ớ ư V i m t s phát ngôn h i đ c p đ n nh ng v n đ quá riêng t , ĐTPV

ữ ẵ ấ ườ ư ậ ợ không s n sàng cung c p thông tin. Trong nh ng tr ng h p nh v y, nhà

ế ượ ể ạ ượ ư ế ụ báo có chi n l c nh th nào đ đ t đ ả c m c đích. Trong quá trình kh o

ể ậ ấ ộ ạ sát, chúng tôi nh n th y nhà báo có các cách duy trì, phát tri n cu c tho i

ư ấ ỏ ph ng v n nh sau:

ể ướ ừ (i) D ng và chuy n h ề ng đ tài

ế ụ ụ ề ẫ ể (ii) V n ti p t c duy trì và phát tri n đ tài theo cách liên t c hay gián

đo nạ

ứ ề ế ấ ấ ợ ư Ở ườ tr ề ậ ng h p th nh t, khi đ c p đ n v n đ riêng t ộ không thu c

ủ ề ứ ủ ế ấ ỏ ớ ệ ấ ch đ chung c a bài ph ng v n, n u ĐTPV không hào h ng v i vi c c p

ủ ể ọ ướ ề ế ị tin, nhà báo tôn tr ng quy t đ nh c a ĐTPV và chuy n h ng sang đ tài

ỏ ề ụ ệ ễ ế ấ ỏ ộ khác. Ví d , khi ph ng v n di n viên Ti n L c, sau khi h i v chuy n làm

ạ ả ề ậ ế ễ ấ ề ơ phim, nhà báo đã đ c p đ n v n đ h i nh y c m cát xê vai di n. ĐTPV

ừ ế ị ủ ấ ố ọ t ch i cung c p thông tin. Nhà báo tôn tr ng quy t đ nh c a ĐTPV và

ạ ế ụ ớ ệ ỏ ề ệ ễ ộ cu c tho i ti p t c v i vi c h i v vi c xin vai di n.

ấ ợ ” () Q1: “Anh th y mình làm vua có h p?

Ở ế ừ ộ ẻ ộ vai nào tôi cũng làm h t mình, t m t k đánh giày, m t ng ườ i A1: “

ế ộ ăn xin đ n m t ông vua. ”

ớ ủ i cát xê? Nghe nói cát xê c a anh trong b ộ Q2: “Và anh không quan tâm t

ườ ẩ ớ phim gây tranh cãi Lý Công U n Đ ng t i thành Thăng Long khá

l m?ắ ”

ễ ớ ự ố ề ộ ế . V i m t di n viên c ơ A2: “Th c ra đi u đó tôi không mu n nói đ n

ề ượ ằ ộ ọ h i c xát trong ngh không cân đo đ ề ” c b ng ti n.

ộ ố ệ ỹ ẻ ễ Q3: “M t s ngh s có thói quen đi xin vai di n. Anh còn tr mà có

ệ ế ệ ề ấ ộ ơ ộ c h i xu t hi n khá nhi u, li u Ti n L c có đi xin vai? ”

ượ ề ờ ở ị ổ ẫ c m i làm phim, tôi v n đ ngh : M bu i ể ả A3: “K c khi tôi đ

ẽ ế ắ ượ ử ễ ắ ấ ợ ế casting, tôi s đ n th vai. N u th y h p vai di n, n m b t đ c vai

ễ ả ớ ế ớ ứ di n thì tôi m i làm, ch không ph i do quen bi t hay qua gi ệ ” i thi u.

ề (Ti n phong 29/05/2011)

ề ậ ữ ấ ỏ ế Khi ph ng v n n hoàng khiêu vũ Khánh Thi, nhà báo đã đ c p đ n

ệ ế ộ ặ ủ ự ắ ị ở ế ộ m t vi c t nh là s v ng m t c a Khánh Thi gh nóng trong cu c thi

ướ ả ả ộ B c nh y hoàn vũ. Khánh Thi t ừ ố ả ờ ch i tr l ể ạ i và cu c tho i ph i chuy n

ủ ề ề ầ sang đ tài v album đ u tay c a cô:

ắ ế ể ợ ớ ộ ả () Q1: “Nh c đ n khiêu vũ th thao, ch t nh ra trong các cu c thi nh y

ư ử ệ ướ ả ơ ầ c nh y – sân ch i đ u đang “hot” hi n nay nh Th thách cùng b

ộ ụ ư ữ ầ ả ổ tiên h i t ề ộ nh ng tên tu i hàng đ u v b môn nh y nh ng trên gh ế

ạ ắ nóng l ị ” i v ng bóng ch ?

ắ ế ữ ố ộ ” A1: ”Tôi không mu n nh c đ n cu c thi này n a…

ẻ ầ ị ị ẽ ắ Q2: “Ch chia s sau album đ u tay “Trai xinh gái đ pẹ ” ch s b t tay

ạ ủ ủ ự ẽ ả ộ vào d án âm nh c c a riêng mình. S là hình nh c a m t Khánh Thi

ế ỉ ” th nào nh ?

ắ ớ ẽ ệ ẫ ấ ậ i s là Khánh Thi r t là khác. Hi n tôi v n đang t p trung A2: “S p t

ủ ữ ẽ ễ ả ả quay MV nh ng sáng tác c a Nguy n H i Phong. Đó s là hình nh

đúng Khánh Thi nh t…ấ ”

(Dân trí 06/10/2012)

ự ể ướ ể ủ ể ệ ể ề ạ S chuy n h ng đ tài th hi n tính linh ho t, uy n chuy n c a nhà

ụ ệ ạ ạ ộ ộ ặ báo trong vi c duy trì cu c tho i, tránh cu c tho i đi vào ngõ c t. M t

ể ệ ự ế ị ệ ọ ớ ủ khác, nó cũng th hi n s tôn tr ng c a nhà báo v i vi c quy t đ nh công

ủ ố b thông tin c a ĐTPV.

ễ ạ ấ ả ộ ỏ ả Tuy nhiên, cu c tho i ph ng v n không ph i lúc nào cũng di n ra gi n

ư ậ ư ạ ạ ộ ỏ ố ộ ấ ơ đ n nh v y. Cu c tho i ph ng v n không gi ng nh cu c tho i thông

ườ ế ườ ụ ữ ể ệ ủ th ng. Trong giao ti p bình th ng, m c đích gi gìn th di n c a các

ư ể ế ấ ụ ố đ i tác tham gia giao ti p có th là m c đích cao nh t. Nh ng trong th c t ự ế ,

ụ ụ ữ ạ ầ ả ộ có nh ng cu c tho i mà m c đích này không ph i m c đích đ u tiên và duy

ư ộ ụ ạ ấ ạ ộ ớ ọ ỏ nh t, ví d nh cu c tho i trong tòa án, cu c tho i trong l p h c,... Ph ng

ạ ặ ộ ộ ệ ư ậ ấ v n trên báo chí cũng là m t cu c tho i đ c bi ỏ t nh v y. Trong ph ng

ặ ệ ự ậ ượ ề ấ ỏ ấ v n, đ c bi ụ t ph ng v n đi u tra, m c đích truy tìm s th t đ ặ c đ t lên

ể ệ ủ ố ụ ế ầ ọ hàng đ u, m c đích tôn tr ng th di n c a đ i tác giao ti p đôi khi ch gi ỉ ữ

ứ ế ướ ứ ể ạ ộ th y u. Do đó, có xu h ng khác trong cách th c phát tri n cu c tho i, đó

ế ụ ụ ề ạ là ti p t c duy trì đ tài cũ, theo cách liên t c hay gián đo n.

ụ ề ỏ ướ ấ ấ Trong bài ph ng v n ca sĩ Hi n Th c d i đây, nhà báo r t khéo léo

ở ầ ệ ạ ấ ằ ỏ ỏ ộ trong vi c m đ u đo n ph ng v n b ng m t phát ngôn khen và h i bí

ữ ụ ắ ằ ạ ộ ế quy t gi ạ ở ầ ấ nhan s c (Q1), m t cách m đ u r t thông d ng nh m t o tr ng

ữ ẻ ả ỉ ư thái tâm lý tho i mái, vui v cho ĐTPV là n . Tuy nhiên, đây ch là cách đ a

ể ườ ủ ề Ở ặ ạ ng i bí m t ẩ đ y đ khai thác ụ ậ c a Hi n Th c 8 năm nay. c p tho i th ứ

ạ ơ ế ắ ộ ừ ố ộ ề ề ạ đi u đó thu c v ph m hai, cu c tho i r i vào b t c khi ĐTPV t ch i vì

ề ế ệ ể ố trù riêng tư và cô không mu n nói nhi u đ n chuy n này. ộ Đ duy trì cu c

ể ệ ủ ế ụ ằ ạ ọ tho i, nhà báo ti p t c b ng các phát ngôn đe d a th di n c a ĐTPV khi

ở ặ ạ ỏ ề h i v tình tr ng hôn nhân ẻ ở các c p trao đáp 3,4,5. Khi ĐTPV có v c i

ể ệ ở ơ ệ ề ệ ẹ ơ ệ m h n trong vi c th hi n quan ni m v hôn nhân và vi c làm m đ n

ạ ạ ề ườ ng i bí m t. thân, nhà báo l i quay l i đ tài ệ ể ệ ậ Lúc này, đ b o v th di n ể ả

ể ệ ự ể ệ ủ ế ủ c a mình và th di n s quan tâm đ n th di n âm tính c a ĐTPV, nhà báo

ở ầ ứ ằ ố ể ề ệ Dù không mu n k rõ v chuy n riêng t ể m đ u b ng bi u th c rào đón ( ư).

Ở ườ ạ ạ ờ ở ự ề ng i tình bí m t ề đây, đ tài v ậ có s gián đo n t m th i ạ tham tho i

ạ ở ạ ở ụ ạ Q3, Q4, Q5 và l i tr l i tham tho i Q6. Vì m c đích khai thác thông tin,

ườ ả ứ ư ấ ủ ấ ợ nhà báo d ng nh b t ch p ph n ng không h p tác c a ĐTPV.

ụ ề ế ạ ỡ ị ẻ ẹ () Q1: “Hi n Th c ngày càng tr đ p, r ng r . Ch có bí quy t gì trong

ệ ữ vi c gìn gi ắ ” nhan s c?

ẽ ể ặ ổ ợ ộ là do tôi đ i cách trang đi m, ăn m c phù h p c ng v i t ớ ư A1: “Có l

ưở ộ ố ệ ạ ả ớ ế ổ t ng tho i mái, hài lòng v i cu c s ng hi n t i, kinh t ị n đ nh…

ấ ả ọ ệ ề ự ự ộ ố ẻ Nói chung là t t c m i vi c đ u hài hòa, cu c s ng th c s vui v đã

ẻ giúp tôi tr lâu. ”

ả ườ ố Q2: “Ph i chăng còn nh m t ờ ộ “ng i bí m t ậ ” su t 8 năm mà ch ị

ắ ớ ?” ư quên ch a nh c t i

ẽ ư ộ ề ậ ạ ồ A2: “Có l là v y, nh ng đi u đó thu c ph m trù “riêng tư” r i, tôi

ố ệ ế ề ể ấ ủ không mu n nói nhi u đ n chuy n này. Hãy đ anh y là c a

ế ấ ỉ ủ ” ể riêng tôi và ch tôi hi u anh y. Th là đ !

ườ ụ ữ ạ ố ọ i ph n khi có h nh phúc, h mu n hét toáng lên cho c ả Q3: “Ng

ạ ế ớ ố ị ị thiên h bi t. Còn v i ch , khi đang có tình yêu, ch "không mu n nói

ị ợ ề ợ nhi u", ch s "nói tr ướ ướ c b c không qua" hay "con chim s cành cây

cong"?”

ẽ ả là c hai. A3: “Có l ”

ư ướ ẽ ị ủ ư ộ i, không l ch ng h trào l u làm m ẹ Q4: “Yêu nhau 8 năm ch a c

ơ đ n thân? ”

ẹ ơ ư ỉ A4: “Tôi không hô hào trào l u làm m đ n thân (single mom). Đó ch

ổ ở ề ệ ấ ắ ả ồ là b t đ c dĩ thôi, vì b n thân mình đã quá kh s v vi c này r i, nó

không có gì t ố ẹ ả ” t đ p c …

ậ ạ ể ả ớ ị ượ ự ế i sao ch không s m k t hôn đ bé Gia B o đ c s chăm Q5: “V y t

ủ ả ẫ ẹ ” sóc c a c ba l n m ?

ử ướ ợ ớ ấ ỳ ố vi – t ng s thì tôi không có duyên n v i b t k ng ườ i A5: “Theo t

ế ể ậ ố ờ đàn ông nào… Do v y, cho đ n th i đi m này, tôi không mu n thay

ạ ặ ổ ế ố đ i n p s ng, sinh ho t hàng ngày m c dù không bi ế ươ t t ng lai s th ẽ ế

nào.”

ố ệ ề ư ị ẫ ư ể A6: “Dù không mu n k rõ v chuy n riêng t nh ng ch v n có

ớ ộ ể ậ ộ ?” th b t mí m t chút v i đ c gi ả ề ườ v ng i mình yêu

ộ ườ ể ưở ộ ườ i đàn ông đáng đ tôi tin t ng – m t ng i có Q6: “Đó là m t ng

ể ạ ộ ố ậ ợ ả ề ậ ấ ầ th mang l i cu c s ng thu n l i c v tinh th n và v t ch t cho m ẹ

con tôi.”

(VnExpress 05/08/2012)

ộ ố ườ ướ ủ ả ợ ồ Trong m t s tr ợ ng h p, tr c ph n h i không h p tác c a ĐTPV,

ể ệ ẫ ọ ượ ụ ầ ậ ề đ tài đe d a th di n v n đ ồ c duy trì liên t c, d n d p, không c n b ướ c

ễ ể ạ ạ ấ ỏ chuy n hay gián đo n nào. Trong bài ph ng v n đ o di n Lê Hoàng d ướ i

ệ ữ ề ố ụ ế ỏ đây, nhà báo đã h i liên ti p v m i quan h gi a m c đích làm phim

ươ ạ ớ ấ ề ế ữ ề th ng m i v i v n đ ki m ti n. Nhà báo không nh ng không thu đ ượ c

ụ ể ị ạ ả ạ ằ ễ ị thông tin c th mà còn b v đ o di n đáp tr l ọ i b ng phát ngôn đe d a

ể ệ ấ ạ ườ ả ơ Tôi th y b n là ng ề i ám nh vì ti n còn h n các th di n không kém: “

ủ ạ ễ ế ề ỏ ộ ủ ạ đ o di n. Câu h i nào c a b n cũng liên quan đ n ti n. Lao đ ng nào c a

ườ ả ể ạ ộ ng i khác b n cũng chuy n thành ti n ề ”. T ng l ờ ướ tr ả ứ c thái đ ph n ng

ế ụ ủ ề ợ ể ả ẫ không h p tác c a ĐTPV, nhà báo v n ti p t c duy trì đ tài cũ. Đ gi m

ủ ẹ ộ ượ ị nh thái đ khó ch u c a ĐTPV, trong l ử ụ t trao Q3, nhà báo đã s d ng

ố ề ộ ề ” ỏ phát ngôn rào đón “Xin h i m t câu cu i v …ti n.

ộ ướ ừ ữ ạ ặ ế c ngo t. Khi nh ng Ai xuôi v n lý, Chi c () Q1: “Anh đã t ng có m t b

ưỡ ượ chìa khóa vàng, L i dao… không bán đ c vé, anh quay sang làm Gái

ể ả ươ ỉ ơ ả ạ nh y. Anh chuy n sang làm phim th ề ” ng m i ch đ n gi n vì… ti n?

ả ồ ề ướ ặ ả c ngo t mà khán gi ế đã khi n A1: “Không ph i đ ng ti n làm nên b

ộ ướ ố ế ổ ứ ở ữ ặ tôi có m t b c ngo t. Gi a các liên hoan phim qu c t ch c t bên

ả ỏ ẻ ố ữ Tây và nh ng khán gi ọ bình dân s ng trong ng h m. Tôi xin ch n

ả khán gi bình dân. ”

ủ ư ắ ấ ộ Bây Q2: “Nh ng đã lâu l m, không th y b phim nào c a Lê Hoàng.

ờ ả ặ ả gi , khán gi g p Lê Hoàng làm MC. Lê Hoàng làm giám kh o trong

ộ ộ ồ ế ữ ề m t cu c thi n ào nào đó. Lê Hoàng vi t bài v nh ng ng ườ ẹ i đ p

ớ ả ế ề ể ả ơ ủ c a gi i gi ữ i trí. Anh đang m i mê ki m ti n đ nâng cao h n n a

ấ ượ ộ ố ể ấ ủ ế ề ộ ự ch t l ng cu c s ng, hay, đang ki m ti n đ p cho m t d án

ấ ươ phim "bom t n" trong t ng lai? ”

ấ ạ ườ ơ ề ả ạ ễ . A2: “Tôi th y b n là ng i ám nh vì ti n còn h n các đ o di n

ủ ạ ộ ỏ ế ề ủ Câu h i nào c a b n cũng liên quan đ n ti n. Lao đ ng nào c a

ườ ị ạ ể ề ề ạ ng ể i khác b n cũng chuy n thành ti n. Tôi đ ngh b n chuy n

ở ộ ạ ẽ ấ ” ề v công tác b tài chính. B n s thành công r t nhanh.

ả ơ ỉ ầ ườ ặ ằ ả Q3: “(C i) C m n anh, m c dù tôi không nghĩ r ng, ch c n ám nh

ể ở ộ ỏ ộ ề ề v ti n là có th thành công ố B Tài chính. Xin h i m t câu cu i

ữ ữ ế ề ộ ố ề v … ti n. Nh ng ngày thi u th n, anh đã có nh ng b phim ngh ệ

ậ ượ ợ ờ ể ế ượ ề thu t đ c ng i khen. Bây gi , khi đã có th ki m đ ằ c ti n b ng

ề ạ nhi u cách, anh l i không làm phim. Vì sao? ”

ể ỉ A3: “Ai nói tôi không làm phim? Tôi ch không làm phim theo ki u cũ

ữ n a thôi. ”

(Dân trí 21/10/2011)

ư ậ ắ ị ự ự ạ Nh v y, s vi ph m nguyên t c l ch s không ch th hi n ỉ ể ệ ở ệ vi c

ể ệ ở ề ọ ể ượ ờ ỏ ch n đ tài h i mà th hi n cách nhà báo phát tri n l t l i trao đáp,

ử ướ ứ ủ ự ộ ợ ọ cách ng x tr ể ệ c thái đ không h p tác c a ĐTPV. S đe d a th di n

ế ệ ấ ư ẵ tăng cao khi bi ẫ t ĐTPV không s n sàng cho vi c c p tin nh ng nhà báo v n

ế ụ ề ể ể ọ ụ ể ệ ti p t c phát tri n đ tài đe d a th di n, dù là phát tri n theo cách liên t c

ư ứ ể ề ạ ặ ư hay gián đo n. Cách th c duy trì và phát tri n đ tài nh trên là đ c tr ng

ể ệ ự ấ ữ ạ ấ ẳ ộ ỏ riêng trong h i tho i ph ng v n, th hi n s b t bình đ ng gi a các nhân

ế ệ ể ề ạ ạ ộ ớ ộ ậ v t giao ti p trong vi c đi u khi n cu c tho i. Khác v i cu c tho i hàng

ủ ộ ạ ả ẫ ắ ộ ị ị ngày, nhà báo ch đ ng d n d t cu c tho i theo k ch b n đã đ nh tr ướ c.

ố ở ạ ị ụ ề ể ộ ủ Cách đi u khi n cu c tho i b chi ph i b i m c đích khai thác thông tin c a

ề ấ ắ ằ ỏ ộ ụ nhà báo. Trong ph ng v n đi u tra, m c đích này là b t bu c nh m truy tìm

ộ ố ườ ặ ợ ệ ự ậ s th t. Tuy nhiên, trong m t s tr ng h p, đ c bi t là trong các bài

ề ấ ỏ ư ị ằ ệ ph ng v n văn ngh sĩ, khi đ tài riêng t ụ b khai thác quá sâu nh m m c

ướ ế ạ đích “câu khách” thì xu h ng này nên h n ch .

ụ ộ ộ ộ ộ Hành đ ng ph thu c – hành đ ng khen và hành đ ng chê

ỗ ợ ạ ộ ộ ỉ ụ Trong tham tho i, hành đ ng ph thu c ch đóng vai trò h tr cho

ủ ướ ị ề ụ ự ẩ ộ ộ ộ hành đ ng ch h ư ng. Hành đ ng ph thu c là s chu n b v tâm lý, đ a

ể ướ ỏ ớ ế ộ ẩ đ y đ nhà báo h ng phát ngôn h i t i ĐTPV. Vì th , các hành đ ng ph ụ

ủ ả ỏ ộ thu c không đòi h i ph i có TTHĐ. Trong TTDN c a nhà báo, các hành

ộ ườ ạ ầ ậ ụ ộ đ ng ph thu c th ng là ba lo i HĐNT: khen, chê và tr n thu t. Trong đó,

ể ả ể ệ ộ ộ khen và chê thu c nhóm hành đ ng bi u c m, nhóm này th hi n rõ thái đ ộ

ườ ạ ủ ự ủ c a ng i phát ngôn. Theo s phân lo i c a Brown và Levinson, đây cũng

ề ả ộ ưở ệ ớ là hai hành đ ng có ti m năng gây nh h ng rõ r t t ể ệ ủ i th di n c a ng ườ i

ậ ậ ậ ả nghe. Do v y, lu n án t p trung kh o sát hai HĐNT này.

ừ ộ a. Hành đ ng ngôn t khen

ồ ạ ộ ộ ể ệ ự ọ ề Khen là m t hành đ ng t n t i trong m i n n văn hoá, th hi n s đánh

ự ủ ề ộ ộ ồ ộ ộ giá tích c c c a m t cá nhân (hay c ng đ ng) v m t cá nhân (hay c ng

ộ ự ệ ườ ự ệ ộ ồ đ ng) khác hay m t s vi c nào đó. Ng i ta th c hi n hành đ ng khen vì

ủ ụ ệ ề ả ỏ ắ nhi u m c đích khác nhau: b t chuy n, tranh th tình c m, t lòng ng ưỡ ng

ể ệ ự ế ơ ở ườ ộ ị Ở m , th hi n s bi t n hay m đ ề ng cho đ ngh ,… ự ộ ị góc đ l ch s ,

ủ ả ể ệ ụ ườ ườ khen có tác d ng gia tăng th di n c a c ng i nói và ng ớ i nghe (v i

ề ệ ậ ơ ườ đi u ki n khen chân thành, đúng lúc, đúng n i). Vì v y, khen th ng đ ượ c

ể ệ ộ ế x p vào nhóm hành đ ng tôn vinh th di n FFAs.

ặ ệ ữ ấ ọ ở Khen có vai trò đ c bi ỏ t quan tr ng trong ph ng v n. B i nh ng l ờ i

ự ể ả ắ ỏ ầ khen chân thành có th giúp nhà báo xoá b rào c n và s lo l ng ban đ u

ấ ấ ỏ ộ ỏ ủ c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n. Trong ph ng v n, hành đ ng khen không

ạ ự ữ ệ ố ố ẹ nh ng giúp nhà báo t o d ng m i quan h liên nhân hài hoà t t đ p mà còn

ở ườ ụ ộ ộ ộ đóng vai trò là hành đ ng ph thu c m đ ng cho các hành đ ng có nguy

ể ệ ọ Ở ờ ế ố ư ố ơ c đe d a th di n sau đó. đây l i khen gi ng nh “y u t ố vu t ve”

ữ ụ ắ ố ố (sweetener) làm “nu t trôi nh ng viên thu c đ ng”. Trong các ví d sau,

ặ ướ ứ ộ ể ả ọ phát ngôn khen đ t tr ể ệ c phát ngôn chê đ gi m m c đ đe d a th di n

ủ c a phát ngôn chê:

ớ ờ ạ ậ ỹ ị () ổ ế “Cùng v i th i gian, ch càng n i ti ng, thành đ t thì k thu t càng

ư ườ ư ạ ự ồ ấ ả ng nh l i m t đi s h n nhiên và c m xúc "tinh x o"ả , nh ng d

ề ề ố ọ ị ồ n ng nàn v n có trong gi ng hát. Có khi nào ch suy nghĩ v đi u đó? ”

(Vnexpress 13/03/2012)

ấ ỷ ệ ế ả ả ộ ổ ố K t qu kh o sát cho th y t l hành đ ng khen trên t ng s HĐNT

ề ươ ứ ớ ở ư ệ không nhi u (99/8743, t ng ng v i 1.13%) và ba nhóm t li u, t ỷ ệ l

ự ệ ở ệ ấ ỏ ở này có s chênh l ch: nhóm ph ng v n văn ngh sĩ là 1.72%, nhóm

ứ ấ ỏ ở ố ượ ấ ỏ ph ng v n quan ch c là 0.19% và nhóm ph ng v n các đ i t ng khác là

ư ậ ề ở ậ ỏ ộ 0.11%. Nh v y, hành đ ng khen t p trung nhi u ấ nhóm bài ph ng v n

ệ ượ ệ ố ủ ế ố ự ể văn ngh sĩ. Hi n t ng này có th do s chi ph i c a hai y u t . Khi

ứ ệ ấ ấ ả ầ ỏ ộ ắ ph ng v n văn ngh sĩ, tính ch t nghi th c không ph i là m t yêu c u b t

ạ ằ ư ộ ệ ấ ộ ỏ ố bu c. Ph ng v n văn ngh sĩ gi ng nh h i tho i h ng ngày mang tính

ứ ậ ấ ấ ắ ơ ỏ ch t trao – nh n h n là các c u trúc h i – đáp c ng nh c. Norrick (2010)

ằ ấ ộ ỏ ườ ổ ế cho r ng, trong các cu c ph ng v n ng ấ ụ i n i ti ng, "m c tiêu là các v n

ủ ườ ứ ề đ quan tâm c a con ng ả i ch không ph i là chính tr " [ ị Norrick, Neal R.

(2010). “Listening practices in television celebrity interviews”, Journal of

ầ ượ Pragmatics, 42(2), pp. 525−543.; tr 526]. Do đó, b u không khí đ ế c thi p

ể ạ ượ ả ơ ố ơ ề ậ l p tho i mái h n và ít đ i kháng h n. Đ đ t đ ắ c đi u này, các quy t c

ả ượ ủ ự ẻ ỏ ơ không ph i luôn luôn đ c tuân th và s phân chia vai l ng l o h n. Đ ề

ấ ộ ỏ ở ườ ư ơ tài ph ng v n r ng m nên phóng viên d ng nh “hào phóng” h n v i l ớ ờ i

ủ ữ ơ ớ ệ ượ ụ khen. H n n a, tâm lý chung c a gi i ngh sĩ là thích đ c tán t ng, thích

ắ ượ ắ ề ườ ổ ế n i ti ng. N m b t đ c đi u này nên phóng viên th ng dành nhi u l ề ờ i

ố ượ ệ ộ khen cho đ i t ng thu c nhóm văn ngh sĩ.

ố ượ ng

F1 93 5382 1.72 F2 5 2507 0.19 F3 1 854 0.11 S l T ng ổ HĐNT T l %ỷ ệ

ỷ ệ ả ổ ộ B ng 2.5: T l hành đ ng khen trên t ng HĐNT

ề ề ườ ặ ấ V đ tài khen, th ự ổ ạ ng g p nh t là khen ngo i hình, tài năng, s n i

ộ ố ế ủ ế ộ ti ng, tính cách, cu c s ng chung,… Trong đó, n i dung khen ch y u là

ứ ộ ổ ế ế ạ ượ ngo i hình, sau đó đ n tài năng và m c đ n i ti ng đ ạ ế c yêu m n. Ngo i

ế ố ữ ấ ấ ủ hình, tài năng, phong cách là nh ng y u t ỗ làm nên d u n riêng c a m i

ệ ượ ệ ộ ố ề ngh sĩ nên đ ặ c đ c bi ủ ế t chú ý. Sau đây là m t s đ tài khen ch y u

ữ ệ ả trong nhóm ng li u kh o sát.

ặ ẹ ợ ả ạ Khen ngo i hình g i c m, phong cách ăn m c đ p

ậ ẹ ướ ắ ế . Bí () “Tú Anh có vóc dáng th t đ p, n ầ c da tr ng ng n, không tì v t

ặ ủ ạ ế quy t chăm sóc da m t c a b n là gì? ”

(Vnexpress 29/08/2012)

ờ ẻ ẹ ươ ẻ ặ ạ Bên c nh l i khen dành cho v đ p g ng m t, dáng v ,… là phong

ẹ ế ụ ặ ở ộ ặ cách ăn m c đ p, tinh t ữ ho c có gu. B i trang ph c là m t trong nh ng

ủ ườ ệ ấ ế ố ị y u t đ nh hình phong cách riêng c a ng ể i ngh sĩ, ghi d u quan đi m

ẩ ỹ ủ ọ th m m c a h .

ồ ầ ặ ắ ỉ () “Góp ph n tôn nhan s c H ng Nhung là gu ăn m c ch n chu và tinh

ờ ớ ự ư ấ ủ ự v n c a chuyên gia hay t i s t ể mình tìm hi u qua sách ị tế. Ch nh t

báo?”

(Vnexpress 2/10/2012)

ữ ớ ề ạ ờ ỉ ả L i khen v ngo i hình không ch dành cho n gi i mà cho c nam

gi i.ớ

ễ ễ ạ ơ ậ Khen ca sĩ, di n viên, nhà th , nhà văn, đ o di n, MC… nh n

ượ ự ả ề ổ ườ ế ế đ ế ủ c s yêu m n c a khán gi , tên tu i nhi u ng i bi t đ n:

ở ạ ữ ớ ớ ả ắ () “Tr l ễ i màn nh v i nh ng vai di n m i sau 2 năm v ng bóng,

ẫ ậ ứ ề ậ ẫ . Tuy v y, v n có ng ườ ặ ấ i đ t d u Ki u Thanh v n l p t c gây chú ý

ấ ủ ị ố ờ ỏ ề ự ế h i v s bi n m t c a ch su t th i gian qua…? ”

(Dân trí 09/06/2012)

Khen tài năng

ể ự ủ ệ ế ế Nhà báo có th tr c ti p khen tài năng c a ngh sĩ hay gián ti p khen

ễ ẩ ặ ế ụ ễ qua vai di n, tác ph m ho c ti ể t m c bi u di n,...

ơ ứ ắ ậ ị ừ ủ ư ượ ng () “Ch v a cho ra m t t p th th ba c a mình mang tên "M a t

ộ ậ ơ ặ ị ố ỹ ượ

ẫ ị ể ề ậ ẻ ứ . Ch có th chia s đôi chút v t p th c ch trau chu t k càng ơ hình". Đây là m t t p th dày d n và đ ả ề ộ c v n i dung l n hình th c

ớ ư ả ủ ứ m i này cũng ị ” nh c m h ng sáng tác c a ch ?

(Dân trí 05/02/2012)

Khen phong cách ngh sĩệ

ề ờ ượ ệ L i khen v phong cách luôn đ ở c đánh giá cao b i ngh sĩ nào cũng

ứ ệ ấ ố ộ ượ mu n “là m t là riêng là th nh t” (Xuân Di u) và đ ậ c công nh n cá tính

ủ ệ ngh sĩ riêng c a mình

ỹ ộ ậ ộ ị ậ ạ , v y "cá tính" trong âm nh c () “Ch là m t ca s đ c l p và cá tính

ủ ế ề ầ chi m bao nhiêu ph n trăm thành công c a ngh hát? ”

(Dân trí 27/07/2012)

Khen tính cách

ượ ế ế ư ộ ạ ẽ. () “Thu Minh đ c bi t đ n nh m t ca sĩ có tính cách m nh m

ị ạ ế ướ ậ Tuy nhiên trên "gh nóng", ch l i quá "mít t". Vì sao v y?"

(Vnexpress 06/10/2012)

ổ ế ệ ề Ngoài các đ tài ph bi n trên, phóng viên còn dành cho ngh sĩ l ờ i

ề ộ ố ủ ề ư ạ ả ổ khen v m t s ch đ khác nh kh năng sáng t o, đ i m i ỗ ự ớ , n l c hay

ộ ố cu c s ng riêng:

ề ườ ể ượ ủ ự () ắ “Trong m t nhi u ng i Phú Quang là bi u t ạ ng c a s thành đ t

ệ ậ ự ấ ờ ố Còn ông t th y th ế ạ trong ngh thu t và h nh phúc trong đ i s ng.

nào?”

(Dân trí 04/12/2013)

ữ ề ề ố ượ ư ấ ộ Trong s nh ng đ tài trên, đ tài khen đ c a chu ng nh t là khen

ợ ề ủ ứ ế ệ ổ ng i v hình th c bên ngoài và tên tu i, danh ti ng c a ngh sĩ. Trong giao

ứ ề ế ề ằ ti p h ng ngày, khen v hình th c bên ngoài cũng là đ tài khen khá ph ổ

ẹ ạ ẹ ệ ế ặ ạ ớ bi n. V i văn ngh sĩ, ngo i hình đ p, phong cách ăn m c đ p l i càng

ế ố ệ ọ ớ ộ quan tr ng. V i văn ngh sĩ, tài năng, phong cách đ c đáo là y u t quan

ọ ệ ủ ọ ự tr ng làm nên s nghi p c a h .

ầ ư ề ở ề ứ ạ ấ Có vài đi u c n l u ý đ tài th nh t: khen ngo i hình sexy và

ụ ả ễ ẹ ề ấ ẹ trang ph c đ p. Theo tác gi ặ Nguy n Quang, ăn m c đ p là đ tài r t an

ọ ề ấ ạ ợ ả toàn và r t nên khen trong m i n n văn hoá. Riêng khen ngo i hình g i c m

ườ ệ ề ớ ẻ có v là tr ợ ng h p bi ệ ệ t l so v i quan ni m chung trong n n văn hoá Vi ệ t

ụ ữ ễ ệ ỏ Nam. Cũng theo Nguy n Quang “nhìn chung, ph n Vi t Nam t ắ ra kh t

ớ ờ ế ộ ố ễ ơ khe h n v i l i khen có liên quan đ n sex” [ Nguy n Quang (1999), M t s

ệ ế ờ ệ ế ỹ khác bi t giao ti p l i nói Vi ứ t – M trong cách th c khen và ti p nh n l ậ ờ i

ậ ố ễ ế ỹ khen, Lu n án Ti n s , ĐH Qu c gia, H. ề , tr 26]. Đó là đ tài d đe do th ạ ể

ế ể ệ ạ ả ả ơ ườ di n (có th coi là h i nh y c m trong hoàn c nh giao ti p bình th ng)

ư ệ ấ ỏ ạ ề ớ nh ng trong ph ng v n văn ngh sĩ, đó l ễ i là đ tài an toàn. V i ca sĩ, di n

ườ ẻ ẹ ữ ẫ ẩ ạ viên, ng ộ i m u, v đ p ngo i hình là m t trong nh ng tiêu chu n mang

ế ố ữ ắ ộ ộ tính b t bu c và là m t trong nh ng y u t ấ ấ làm nên phong cách, d u n

ề ậ ọ ượ ệ ấ ệ riêng trong ngh nghi p, vì v y h thích đ c khen và r t hãnh di n khi

ượ ư ậ ướ đ c khen nh v y tr c công chúng.

ế ượ ị ự ươ ữ ộ Khen là m t trong nh ng chi n l c l ch s d ằ ng tính. B ng cách

ể ệ ọ ươ ủ ờ ỏ chú tr ng th di n d ấ ng tính c a khách m i, nhà báo khi ph ng v n

ườ ổ ự ệ ệ ế ế ể ng ố i n i ti ng có th xây d ng m i quan h thân thi n, khi n ng ườ i

ẽ ả ờ ả ữ ờ ả ấ ỏ ả khách m i c m th y tho i mái và do đó, s tr l i c nh ng câu h i đe do ạ

ể ệ ả ơ ư ế ề ộ ị ị ơ th di n. N u nh hành đ ng chào, c m n, chúc ch u quy đ nh nhi u h n

ướ ị ả ự ẩ ộ ộ ở b i quy c chu n m c trong xã h i, còn hành đ ng khen ch u nh h ưở ng

ế ượ ề ở ơ ế ể ỉ nhi u h n b i chi n l ộ c giao ti p cá nhân. Khen ch có th là hành đ ng

ể ệ ấ ặ ơ ệ ệ tôn vinh th di n khi xu t hi n đúng lúc, đúng n i, và đ c bi ấ ả t ph i xu t

ừ ủ ể ả phát t ủ tình c m chân thành c a ch th phát ngôn.

ừ ộ Hành đ ng ngôn t chê

ữ ự ấ ạ ỏ Trong ph ng v n, bên c nh nh ng phát ngôn đánh giá tích c c còn có

ự ủ ặ ủ ữ nh ng đánh giá tiêu c c c a cá nhân nhà báo ho c c a công chúng (mà nhà

ể ậ ệ ạ ộ ấ ặ báo là đ i di n) đ t ra cho ĐTPV đ l t đi l ậ ạ t l ề i m t v n đ , khám phá

ủ ạ ộ ườ ữ m t khía c nh nào đó c a chân dung con ng ế i. Chúng tôi x p nh ng phát

ự ộ ộ ượ ngôn đánh giá tiêu c c vào nhóm hành đ ng chê. “Hành đ ng chê đ c SP1

ự ệ ệ ể ề ậ ậ ặ ể th c hi n khi SP1 nh n xét đánh giá v X. X có th là v t, vi c, đ c đi m

ộ ườ ườ ế ứ ậ thu c SP1 (ng ặ i nói) ho c SP2 (ng ặ ủ i ti p nh n) ho c c a ngôi th 3 nào

ồ ạ ướ ả ấ ộ đó đã t n t i tr ặ c khi x y ra hành đ ng chê. Theo SP1 nghĩ thì X x u ho c

ư ạ ẩ ỏ ề ộ ch a đ t tiêu chu n. SP1 t thái đ không hài lòng v X và nói cho SP2 bi ế t

ế ủ ề ị ả ế ớ ý ki n c a mình v X” [ ể Hoàng Th H i Y n (2000), Hành vi chê v i bi u

ạ ế ạ ỹ ứ ậ ậ ọ th c, phát ngôn và tham tho i ti p nh n chê, Lu n văn Th c s khoa h c

ữ ạ ễ ả ư ng văn, ĐH S Ph m HN, H. ộ ; tr 25]. Hành đ ng chê di n t ộ thái đ tiêu

ườ ố ớ ộ ố ế ả ộ ự ủ c c c a ng i nói đ i v i m t s hoàn c nh, tình th nêu ra trong n i dung

ề ế ệ ở ươ ữ ệ ộ m nh đ . Vì th , xét ph ng di n hành đ ng ngôn ng , Austin (1962)

ử ứ ộ ộ ạ ế ế x p hành đ ng chê thu c nhóm ng x , còn Searle (1975) l ạ i x p vào ph m

ả Ở ự ế ạ ộ ị ể trù Bi u c m. khía c nh l ch s , Brown và Levinson x p hành đ ng chê

vào nhóm FTAs.

ữ ứ ạ ả ậ ỉ Trong ph m vi nghiên c u, lu n án ch kh o sát nh ng HĐNT chê có tác

ể ệ ủ ự ế ế ặ ườ ế ộ đ ng tr c ti p ho c gián ti p đ n th di n c a ĐTPV. Trong tr ợ ng h p

ườ ậ ẫ ộ ộ này, chê th ỏ ng đóng vai trò là hành đ ng d n nh p cho hành đ ng h i,

ằ ệ ấ ổ ố ộ nh m khiêu khích ĐTPV. T ng s hành đ ng chê xu t hi n trong t ư ệ li u

ỷ ệ ả ộ ệ ấ ộ kh o sát là 677 hành đ ng. T l xu t hi n hành đ ng chê trên ba kh i t ố ư

ệ ượ ả li u đ c trình bày trong b ng sau:

ố ượ ng

F1 546 5382 10.14 F3 58 854 6.79

ỷ ệ ổ ộ S l T ng ổ HĐNT %ỷ ệ T l ả B ng 2.6: T l F2 73 2507 2.91 hành đ ng chê trên t ng HĐNT

ố ổ ộ ở ư ậ Nh v y, t ỷ ệ l hành đ ng chê trên t ng s HĐNT ba nhóm t ư ệ li u

ớ Ở không l n: ố nhóm 1 là 10.14%, nhóm 2 là 2.91%, nhóm 3 là 6.79%. Gi ng

ư ở ề ơ ộ nh hành đ ng khen, t ỷ ệ l ộ hành đ ng chê nhóm 1 và nhóm 3 nhi u h n so

ạ ố ượ ấ ỏ ớ v i nhóm còn l i. Riêng trong nhóm bài ph ng v n đ i t ứ ng quan ch c,

ẳ ộ ạ ế ố ượ s l ơ ng hành đ ng chê ít h n h n hai nhóm còn l ỏ i. Trong giao ti p ph ng

ế ủ ị ế ạ ơ ọ ườ ủ ộ ấ v n, v th giao ti p c a nhà báo m nh h n do h là ng ư i ch đ ng đ a

ỏ ở ệ ị ế ộ ạ ị ra câu h i. Tuy nhiên, xét quan h v th xã h i, nhà báo l ấ i có v trí th p

ự ụ ứ ệ ề ả ớ ẫ ơ h n so v i quan ch c. Ph i chăng s chênh l ch trên tr c quy n uy đó v n

ưở ư ọ ườ ủ ậ ả có nh h ặ ng khá đ m trong tâm lý c a các nhà báo. D ng nh h dè d t

ị ừ ư ế ơ h n khi đ a ra các phát ngôn chê. N u có thì các v t trong phát ngôn chê

ườ ắ ằ th ở ng mang s c thái trung hòa và không phong phú b ng nhóm F1. S dĩ

ệ ượ ủ ế ế ộ có hi n t ằ ng này vì hành đ ng chê trong F2 ch y u là chê gián ti p b ng

ậ ả ự ậ ạ ủ ạ ặ ầ cách nh n xét, miêu t th c tr ng c a tình hình ho c tr n thu t l ế i ý ki n

ủ ườ ự ấ ố ở ỏ đánh giá c a ng i khác. Khi ph ng v n Phó Giám đ c S Xây d ng Hà

ộ ườ ử ự ệ ị N i – ng i có ch u trách nhi m trong công trình s a sang khu v c xung

ồ ươ ỉ ệ ị ễ quanh H G m nhân d p k ni m l 1000 năm Thăng Long, nhà báo đã nêu

ậ ạ ố ổ ự ề ệ nh n xét tiêu c c v hi n tr ng ph c .

ố ổ ị ấ ộ ố ế () ằ Q1: “M t s nhà ki n trúc cho r ng, ph c b m t duyên sau khi

ượ ế ế ớ đ c quét vôi m i tinh. Ý ki n ông th nào? ”

ậ ổ A1: “Chúng tôi không đ p phá thay đ i các công trình, không làm

ả ưở ớ ự ế ế ấ nh h ng t i ki n trúc nên không l y ý ki n chuyên gia xây d ng,

ế ị ượ ắ ổ ư ế ki n trúc. Không ai đ nh nghĩa đ ệ c màu s c c là nh th nào, vi c

ề ộ ỗ ỉ ở ch nh trang không h tác đ ng vào lõi nhà. Ch nào tróc l thì đ ượ c

ụ ồ ạ ươ ệ ớ ọ ỉ trát và ph c h i l i màu t ủ i m i. Tr ng tâm c a vi c ch nh trang là

ỡ ụ ệ phá d các b c b trái phép… ”

(Vnexpress 26/04/2010)

ế ầ ạ ộ ư ệ ề ả H u h t các hành đ ng chê trong ph m vi t li u kh o sát đ u là

ứ ở ờ ứ ứ ể ể ấ ấ bi u th c chê nguyên c p vì: Th nh t, các bi u th c l i chê không s ử

ộ ừ ữ ủ ứ ữ ụ d ng đ ng t ủ ng vi chê. Th hai, ch ng c a phát ngôn này th ườ ng

ứ ấ ố ả ữ ứ ể ấ không ph i là ngôi th nh t, s ít ( tôi). Bi u th c ng vi chê nguyên c p có

ổ ừ ặ ụ ừ ể ị ạ d ng t ng quát X – V, trong đó X là danh t ho c c m danh t bi u th cái

ữ ủ ộ ụ ủ ề ệ ị b chê, ch ng c a n i dung m nh đ do SP1 nói ra và V là c m t ừ ể bi u

ị ộ ụ ủ ậ nh n xét c a ch th n i dung chê. Ví d trong phát ngôn sau X là ị, V là ch aư

ậ th t hay .

ả ủ ủ ẹ ậ () ị ư ể “Khi là giám kh o c a Sao mai Đi m h n 2010, nh n xét c a ch ch a

ầ ậ th t hay. L n này thì sao? ”

(Vnexpress 01/06/2012)

ế ố ể ệ ạ ể ệ ấ X và V là hai y u t ủ ứ ộ th hi n rõ nh t m c đ đe do th di n c a

ẽ ượ ộ ầ ướ hành đ ng chê nên s đ ơ c phân tích kĩ h n trong ph n d i đây.

ể ả ườ ườ ị ố Qua kh o sát, X có th là ng i. Ng i b chê là SP2 – đ i tác tham

ụ ễ ấ ộ ỏ gia vào cu c ph ng v n. Ví d , SP2 là ca sĩ, di n viên:

ị ườ ư ị ườ () ủ “V trí c a anh d ng nh đang b lung lay trong lòng ng i hâm

mộ. Anh nghĩ sao?”

(Vnexpress 28/12/2012)

ườ ứ ộ ổ ứ ể SP2 là ng ầ i đ ng đ u m t t ch c, đoàn th , ngành,… nào đó:

ự ấ ả ướ ệ c, trách nhi m () “Các lĩnh v c đ t đai, khoáng s n, tài nguyên n

ả ướ ượ ấ ộ qu n lý nhà n c đang đ

ươ ố ề ả ấ ị đ a ph ng. ề c phân c p cho nhi u b , ngành và các ủ ố Tuy nhiên, vai trò đi u ph i, th ng nh t qu n lý c a

ư ờ ạ . Ông nghĩ sao?” ngành TN&MT ch a rõ, đôi lúc còn m nh t

ề

ể ậ ạ ậ ị ườ ư ệ ệ X có th là v t, vi c. Trong ph m vi t (Ti n phong 10/08/2011) ng là li u F1, v t b chê th

ậ ủ ư ệ ệ ẩ ạ ạ ả s n ph m sáng t o ngh thu t c a văn ngh sĩ nh : đĩa nh c, bài hát, b ộ

ậ ở ữ ư ặ ầ ầ ộ ụ phim ho c v t s h u nh : trang ph c (đ u tóc, qu n áo), xe c ,… Có th ể

ế ố ế ọ ạ t m x p vào nhóm này các y u t khác nh ể ư : gi ng hát, phong cách bi u

ệ ễ ẩ ạ ớ ướ ả di n,… V i văn ngh sĩ, s n ph m sáng t o chính là th c đo tài năng, tên

ạ ậ ổ ộ tu i, phong cách riêng. Chê đĩa nh c, bài hát, b phim, nhân v t,… chính là

ể ệ ự ủ ự ễ ề ả ộ th hi n s đánh giá tiêu c c v trình đ , kh năng c a ca sĩ, di n viên

ặ ạ ễ ho c đ o di n đó.

ế ề ị ọ ả ị () ả “Năm nào phim anh làm d p T t đ u b g i là hài "nh m" và th m

ữ ủ ả ậ h aọ . C m giác c a anh ra sao khi nghe nh ng nh n xét này? ”

(Vnexpress 4/1/2013)

ạ ư ệ ự ệ ủ ế ệ ị Trong ph m vi t li u F2 và F3, X ch y u là vi c. S vi c b chê

ườ ự ế ấ ặ ỏ ị th ng do ng ườ ượ i đ ỉ ạ ệ c ph ng v n ch u trách nhi m ho c tr c ti p ch đ o

ế ố ạ ượ ề ầ ả mà k t qu không t t, không đ t đ ủ c yêu c u đ ra theo đánh giá c a

công chúng.

ư ủ ự ệ ả ả () ị “Ph i chăng công tác qu n lý xây d ng th y đi n ch a theo k p

ư ” th c tự ế, th a ông?

ề (Ti n phong 11/11/2011)

ự ệ ậ ố ườ Th c ra, dù chê v t hay vi c thì cu i cùng cũng là chê ng i liên

ạ ể ệ ữ ế ươ quan đ n chúng. Nh ng phát ngôn chê này đe do th di n d ủ ng tính c a

ườ ố ạ ở ề ậ ề ệ ế ng ế i đ i tho i b i nó đ c p nhi u đ n danh ti ng, tài năng, trách nhi m,

ủ ọ ứ ộ ạ ủ ộ … c a h . M c đ đe do c a hành đ ng chê càng tăng lên khi đ i t ố ượ ng

ủ ế ữ ứ ệ ườ ủ này ch y u là văn ngh sĩ và quan ch c – nh ng ng i c a công chúng,

ữ ườ ủ ọ ấ ễ ị ả ự ệ ưở ở nh ng ng i mà s vi c và uy tín c a h r t d b nh h ng b i báo chí.

ừ ứ ủ ứ ấ ườ ụ C m t ể trong công th c c a bi u th c chê nguyên c p th ng mang

ự ấ ầ ườ ỏ ý nghĩa tiêu c c. Trong ph ng v n, thành ph n này th ng là:

ừ ỉ ự ủ ị ộ ừ ừ ư không, ch a, ch ng – Phó t ch s ph đ nh ( ẳ ,…) + đ ng t , tính t

ệ ỹ ệ ỹ ứ ằ ấ ớ () “Minh H ng là ngh s cùng l a v i "dàn ngh s sân kh u danh

ươ ư ư ế ti ng" nh NSND Lê Khanh, NSND Lan H ng, Chí Trung… Nh ng,

ị ế ế ạ ấ ớ ằ trong khi các b n đã có v th , có ti ng tăm v i sân kh u, Minh H ng

ễ ặ ớ l ư ể ạ ượ ấ ấ cá nhân v i vai di n n ng ký nào trên i ạ ch a đ l c d u n i đ

ấ ị ế ề ị sân kh u k ch. Đi u này có khi n ch đau đáu? ”

(Dân trí 05/08/2013)

ơ ừ ộ ừ ấ ừ ỉ ứ ộ r t, quá, h i, khá, – Phó t ch m c đ ( …) + Tính t , đ ng t mang

ự ắ s c thái tiêu c c

ự ủ ữ ắ ừ ượ S c thái tiêu c c c a nh ng t này đ ủ c đánh giá theo tiêu chí c a

ự ẩ ồ ượ ậ ộ ờ ồ ộ c ng đ ng, theo chu n m c đ ể c c ng đ ng công nh n vào th i đi m

ệ ạ ị ừ ể ả ặ ể hi n t ữ i. Nh ng v t này có th miêu t ạ đ c đi m ngo i hình, tính cách

ườ ấ ự ệ ặ ạ ề ư háo danh, ng o m n, tiêu đi u, ạ ủ c a con ng i ho c tính ch t s vi c nh :

ấ ặ ầ ườ ụ ầ ị ừ ả già d n, khó g n, th t th ụ ng, tr n tr i, thô t c,… ; v t miêu t quan h ệ

ặ ườ ủ ế ư thi u dân ch , nhiêu khê, coi nh ệ ớ v i công vi c ho c ng i khác nh : ẹ (tính

ạ nhi u k h , m ng), ề ẽ ở …

ờ ệ ượ ườ trông ch . Vi c không còn đ c ng i đàn () ư “Nh ng gi ề ị tiêu đi u quá

ế ắ ố ỗ ị ông mình yêu nhìn ng m m i ngày khi n ch không còn mu n chăm

ả chút b n thân? ”

(Vnexpress 10/09/2012)

ẽ ượ ầ ộ ươ (N i dung ph n này s đ ụ ể ơ c trình bày c th h n trong ch ng ba,

ầ ph n 3.2.3.2)

ụ ế ề ộ ằ Trong giao ti p, hành đ ng chê nh m nhi u m c đích khác nhau: chê

ể ạ ấ ị ủ ườ ể ạ ể ế ộ đ k t t i, chê đ h th p giá tr c a ng i khác, chê đ khuyên d y, nh ờ

ả ả ứ ấ ộ ỏ ả ừ ố v , t ch i, gi i to b c xúc…Trong ph ng v n, hành đ ng chê không vì

ả ứ ủ ế ụ ể ặ ộ ầ m c đích cá nhân mà ch y u đ thăm dò thái đ , ph n ng ho c yêu c u

ả ườ ộ ấ ề ệ ặ gi i thích qua đó làm rõ chân dung ng i ngh sĩ ho c m t v n đ đang

ư ậ ụ ệ ộ ộ gây xôn xao d lu n. Dù là m c đích công vi c thì n i dung hành đ ng chê

ạ ể ệ ườ ố ề ẩ ạ ả ẫ v n có tính đe do th di n ng i đ i tho i và cũng ti m n kh năng đe

ư ủ ể ế ệ ạ ộ do th di n c a nhà báo. Vì th , khi đ a ra hành đ ng chê, nhà báo

ườ ượ ố ủ ể ầ ườ ư th ng m n s đông (qu n chúng) làm ch th – ng i đ a ra phát ngôn

ừ ượ ứ ặ ủ ể ặ ộ chê ho c dùng hình th c tr u t ng hóa ch th hành đ ng chê ho c dùng

ể ệ ủ ẹ ứ ộ ể ả ị ộ ộ ọ ấ c u trúc b đ ng. Đ gi m nh m c đ đe d a th di n c a hành đ ng chê,

ườ ừ ứ ộ ữ ả ậ nhà báo th ế ợ ng k t h p các t ủ ớ ng rào đón gi m b t m c đ tin c y c a

ả ườ ư ư ph i chăng, d ng nh , có v , h i ư thông tin đ a ra nh : ẻ ơ ,…

ừ ạ ế ặ ộ Các hành đ ng ngôn t trong c p tho i k t thúc trong quan

ệ ớ ị ự h v i l ch s

ạ ế ở ầ ư ặ ặ ạ ố ườ Cũng gi ng nh c p tho i m đ u, c p tho i k t thúc th ng mang

ạ ẫ ủ ứ ặ ỉ tính nghi th c và là c p tho i h ng, ch có TTDN c a nhà báo mà không có

ủ ố ượ ượ ạ ế ặ ấ ỏ TTHĐ c a đ i t ng đ c ph ng v n. Trong c p tho i k t thúc, ngoài các

ừ ữ ệ ế ườ ả ơ t ng báo hi u k t thúc, các HĐNT th ng dùng là c m n và chúc. Hành

ả ơ ườ ớ ượ ộ đ ng c m n th ộ ng đi kèm v i hành đ ng chúc nên chúng đ ế c x p

ả ơ ạ ộ ộ chung thành m t lo i: hành đ ng c m n – chúc.

ả ơ ớ ầ ệ ấ ớ ố ớ So v i phát ngôn chào thì c m n – chúc xu t hi n v i t n s l n

ề ơ ấ h n r t nhi u:

ố ượ từ S l ng %ỷ ệ

ộ Hành đ ng ngôn Chào ả ơ C m n – chúc T ng ổ T l 1.41 98.59 100 3 211 214

ố ượ ả ộ B ng 2.7: S l ng và t ỷ ệ l ỏ ả ơ hành đ ng chào, c m n – chúc trong ph ng

v nấ

ả ơ ữ ấ ặ ộ ỏ ể Nhóm hành đ ng c m n – chúc trong ph ng v n có nh ng đ c đi m

ả ơ ủ ấ ườ ạ C u trúc c a phát ngôn c m n – chúc th ng là các d ng:

ả ơ Xin c m n + ĐTPV (vì)….

ả ơ Xin chân thành c m n + ĐTPV (vì)….

ả ơ Xin chân thành c m n và chúc ĐTPV….

ả ơ C m n ĐTPV

ả ơ ề ề ấ C m n ĐTPV (r t nhi u) v (vì) …

ả ơ Chân thành c m n ĐTPV (vì ) …

ả ơ C m n ĐTPV và chúc …

Chúc ĐTPV …

ả ơ ấ ả ề ấ ỏ T t c các phát ngôn c m n – chúc trong ph ng v n đ u là

ườ ứ ộ ừ phát ngôn t ng minh có ch a đ ng t ữ ng vi ( ả ơ , cám nơ , c m n

ủ ể ế ề ầ ắ ặ chúc) và ĐTPV. H u h t các phát ngôn đ u v ng m t ch th hành

ể ầ ủ ệ ề ộ ộ đ ng – nhà báo. N i dung m nh đ có th đ y đ , có th b l ể ị ượ c.

ặ ủ ự ắ ệ ộ ộ ủ ể Tuy nhiên, s v ng m t c a ch th hành đ ng và n i dung m nh đ ề

ưở ứ ộ ị ứ ộ ị ự ủ ế ả không nh h ng đ n m c đ l ch s c a phát ngôn. M c đ l ch s ự

ỉ ưở ố ị ả ch b nh h ng khi phát ngôn tr ng ĐTPV. (Hãy so sánh hai phát

ả ơ ượ ị ngôn: C m n! ả ơ và C m n bà ! Phát ngôn sau đ c đánh giá l ch s ự

ự ầ ấ ơ h n do s xu t hi n c a t ữ ệ ủ ừ bà). Ngoài nh ng thành ph n chính trên,

ủ ệ ấ ừ ỉ ứ ự s xu t hi n c a kính ng ữ xin và t ch m c đ ( ộ chân thành, r tấ

ể ệ ủ ọ nhi uề …) gia tăng tính trang tr ng c a phát ngôn và th hi n thái đ ộ

ủ ế ụ ủ ể chân thành c a ch th giao ti p. Ví d :

ng ả ơ () “Xin c m n Kim Ph ượ !” (Dân trí 06/11/2011)

ả ơ () “Xin chân thành c m n anh !” (Dân trí 14/01/2014)

ả ơ ệ ả ấ ọ ỏ Phát ngôn c m n – chúc xu t hi n trong m i hoàn c nh ph ng

ố ượ ứ ứ ầ ọ ộ ấ v n, quy th c hay phi quy th c, đ i t ng thu c m i thành ph n xã

ứ ệ ầ ộ h i (văn ngh sĩ, quan ch c, thành ph n khác).

ả ơ ớ ộ ộ ộ Đi kèm v i hành đ ng c m n là hành đ ng chúc. N i dung l ờ i

ậ ườ ứ ư chúc t p trung th ng mang tính công th c nh : chúc thành công, vui

ứ ẻ ắ ẻ ạ v , h nh phúc; chúc s c kho ; chúc may m n, chúc bình yên; chúc

ạ ượ ướ đ t đ c ơ c m ,…

ả ơ ệ ạ () “Xin c m n anh, chúc anh luôn thành công trong công vi c và h nh phúc

trong cu c s ng ộ ố .”

(Dân trí 03/02/2012)

ả ơ ủ ữ ẻ () ữ “Xin c m n nh ng chia s chân thành c a anh, và chúc anh nh ng

ngày bình yên!”

(Dân trí 26/01/2013)

ể ệ ủ ố ề ấ ộ ớ ế Các n i dung trên đ u r t an toàn v i th di n c a đ i tác giao ti p,

ứ ế ấ ớ ợ ỏ phù h p v i tính nghi th c trong giao ti p ph ng v n.

ả ơ ứ ờ ữ ư ố Gi ng nh chào, c m n chúc là nh ng nghi th c l i nói mang tính

ủ ế ự ứ ự ệ ẩ ấ ỏ chu n m c trong ph ng v n. Chúng không ch y u th c hi n ch c năng

ứ ứ ự ế ệ ậ ế ậ ườ nh n th c mà th c hi n ch c năng giao ti p, thi t l p và tăng c ng s ự

ế ướ ị ố ẹ ế ấ ỏ ộ ti p xúc theo h ễ ng d ch u t t đ p. Vì th , trong ph ng v n, n i dung

ề ủ ệ ườ ẫ m nh đ c a nhóm phát ngôn này th ng mang tính khuôn m u, không sinh

ư ế ớ ộ ằ ộ đ ng, phong phú nh trong giao ti p h ng ngày. So v i các hành đ ng ngôn

ữ ữ ấ ỏ ộ ả ơ ng khác trong ph ng v n, chào, c m n, chúc là nh ng hành đ ng có đ ộ

ể ệ ủ ấ ớ ườ an toàn cao nh t v i th di n c a ng i tham gia.

Ế Ể 5.4. TI U K T

ươ ậ Ch ệ ớ ng hai t p trung phân tích các HĐNT trong quan h v i

ủ ự ế ấ ạ ỏ ộ ộ ị tính l ch s theo ti n trình c a m t cu c tho i ph ng v n. Trong

ủ ế ế ạ ạ ạ ở ộ ủ đo n m tho i và k t tho i, các hành đ ng ch y u trong TTDN c a

ả ơ ậ ầ ỏ ả nhà báo là: chào h i, tr n thu t, c m n, chúc. Trong đó, chào và c m

ơ ượ ứ ố ữ ể ệ ị ể n đ c quan tâm vì đó là nh ng nghi th c t i thi u th hi n l ch s ự

ế ạ ộ ộ ạ trong các cu c giao ti p. Trong đo n thân tho i, các nhóm hành đ ng

ủ ế ể ề ệ ể ả ch y u trong TTDN là: tái hi n, đi u khi n, bi u c m. Trong đó,

ố ượ ề ể ế ộ ộ ớ các hành đ ng thu c nhóm đi u khi n chi m s l ấ ng l n nh t,

ườ ủ ướ ộ th ng đóng vai trò là hành đ ng ch h ộ ng, đi kèm theo nó là m t

ở ộ ụ ạ ầ ộ ộ ụ lo t các hành đ ng ph thu c và thành ph n m r ng có tác d ng

ườ ạ ể ệ ứ ộ ủ ể ả tăng c ộ ng hay gi m thi u m c đ đe do th di n c a hành đ ng

h i.ỏ

ủ ư ặ ấ ạ ộ ộ ỏ ỏ Do đ c tr ng c a cu c tho i ph ng v n, h i là hành đ ng ch ủ

ướ ữ ụ ủ ụ ủ h ng trong các TTDN c a nhà báo. M c đích ng d ng c a HĐNT

ấ ị ứ ệ ề ề ỏ ỏ ể ỏ h i và đ tài h i, cách th c phát tri n đ tài h i có quan h nh t đ nh

ể ệ ủ ứ ọ ộ ườ ế đ n m c đ đe d a th di n c a phát ngôn. Th ng các phát ngôn

ự ứ ệ ể ậ ằ ỏ ỏ h i – xác nh n, ki m tra thông tin và h i nh m th c hi n ch c năng

ữ ụ ủ ặ ơ ớ ứ ộ ng d ng c a HĐNT khác có m c đ áp đ t cao h n so v i các phát

ứ ề ấ ỏ ộ ỏ ngôn h i – cung c p thông tin. Căn c vào đ tài h i và thái đ khách

ờ ở ượ ờ ồ ư ề ọ m i i h i đáp, chúng tôi đ a ra nhóm đ tài t l l ể ệ đe d a th di n

ể ệ ề ọ ươ ủ âm tính và nhóm đ tài đe d a th di n d ng tính c a ng ườ ượ i đ c

ữ ề ề ấ ấ ỏ ồ ế ph ng v n. Nhóm đ tài này bao g m nh ng v n đ liên quan đ n

ề ệ ậ ả ạ tình yêu, gia đình, thu nh p, ti n b c, kh năng, trách nhi m, uy tín,

ự ấ ạ ỏ ủ … c a ng ườ ượ i đ c ph ng v n. Trong nhóm này, s vi ph m nguyên

ầ ế ụ ằ ự ắ ị t c l ch s là c n thi t nh m m c đích khai thác thông tin. Tuy nhiên,

ị ế ủ ộ ộ ộ ộ ậ ạ ậ ộ có m t b ph n nhà báo vì ch y theo th hi u c a m t b ph n đ c

ả ấ ị ữ ự ư ế ườ gi nên đã đ a ra nh ng phát ngôn b t l ch s , khi n ng i tham gia

ể ệ ự ấ ạ ọ ị ả c m th y b xúc ph m. S đe d a th di n tăng cao khi ĐTPV đã t ỏ

ư ệ ẵ ấ ộ thái đ không s n lòng cho vi c cung c p thông tin nh ng nhà báo

ế ụ ể ề ẫ v n ti p t c duy trì và phát tri n nhóm đ tài này.

ụ ụ ộ ộ ỏ Các HĐNT ph thu c đi kèm hành đ ng h i có tác d ng tăng

ẹ ứ ộ ị ự ả ườ c ng hay gi m nh m c đ l ch s là khen và chê. Khen trong

ể ệ ươ ấ ỏ ủ ộ ph ng v n là hành đ ng tôn vinh th di n d ng tính c a ng ườ ế i ti p

ế ố ậ ồ ờ ố ộ ỏ nh n, đ ng th i là “y u t ả vu t ve” đi kèm hành đ ng h i, làm gi m

ứ ộ ệ ặ ấ ộ ỏ ộ ề m c đ áp đ t cho hành đ ng h i. Hành đ ng khen xu t hi n nhi u

ố ượ ấ ỏ ệ ơ h n trong nhóm ph ng v n chân dung, đ i t ộ ng là văn ngh sĩ. N i

ủ ế ế ạ ứ ộ ổ dung khen ch y u là ngo i hình, sau đó đ n tài năng và m c đ n i

ế ượ ả ế ề ợ ti ng, đ c khán gi ớ yêu m n. Các phát ngôn khen đ u phù h p v i

ệ ố ượ đ i t ng văn ngh sĩ.

ể ả ộ ượ Trong nhóm bi u c m, chê cũng là hành đ ng đ c quan tâm vì

ể ệ ấ ộ ọ ỏ ả thu c nhóm đe d a th di n cao. Trong ph ng v n, chê không ph i

ế ượ ỏ ủ ủ ế ụ m c đích chính trong chi n l ệ c h i c a nhà báo mà ch y u là bi n

ụ ợ ằ ộ ỏ pháp ph tr cho hành đ ng h i. Chê nh m “khiêu khích” ĐTPV đ ể

ị ậ ữ ậ ạ ấ ề ọ ư h đ a ra nh ng thông tin có giá tr , l t đi l i v n đ đang truy t l

ươ ự ệ ề ấ ấ ỏ ấ v n. T ng t ố khen, chê xu t hi n nhi u trong nhóm ph ng v n đ i

ượ ệ t ng văn ngh sĩ.

ươ Ch ng 3:

Ữ Ư Ự Ừ Ệ Ể Ị L CH S TH HI N QUA T NG X NG HÔ

Ừ Ữ Ỏ Ấ VÀ T NG TÌNH THÁI TRONG PH NG V N BÁO CHÍ

ỉ ể ệ ở ự ị ỗ ở L ch s không ch th hi n ch chúng ta nói cái gì mà cách chúng

ư ế ươ ệ ừ ữ ể ự ị ta nói nh th nào. Trong các ph ng ti n t ị ng bi u th l ch s thì t ừ

ừ ế ố ể ệ ữ ữ ị ư x ng hô và t ng tình thái là nh ng y u t ự ủ th hi n rõ tính l ch s c a

ươ ế ố ậ ố phát ngôn. Do đó, ch ng ba t p trung th ng kê, phân tích các y u t này

ể ệ ị ệ ự trong vi c th hi n l ch s .

Ừ Ữ Ư Ự Ỏ Ấ Ể Ị Ị 3.1. T NG X NG HÔ BI U TH L CH S TRONG PH NG V N BÁO

CHÍ

ề ừ ữ ư ỏ ấ 3.1.1. Khái quát v t ng x ng hô trong ph ng v n báo chí

ứ ộ ế ị ư ệ ọ X ng hô đóng vai trò quan tr ng trong vi c quy t đ nh m c đ thành

ấ ứ ủ ế ấ ộ ỏ công c a b t c cu c giao ti p nào trong đó có ph ng v n. Maria Lukina

ệ ự ứ ư ằ ầ ọ ế cho r ng: “Chính trong vi c l a ch n hình th c x ng hô c n thi ẩ t đã n

ứ ữ ầ ị ả ch a nh ng “t ng đá ng m” [ Maria Lukina Hoàng Anh d ch (2004), Công

ệ ấ ấ ỏ ệ ự ọ ngh ph ng v n, NXB Thông t n, H. ứ ư ; tr 73]. Vi c l a ch n hình th c x ng

ể ả ế ưở ộ ả ủ ế hô th nào có th nh h ng đ n thái đ , c m xúc c a ĐTPV, do đó tác

ấ ượ ế ấ ỏ ộ ế ộ đ ng gián ti p đ n ch t l ng cu c ph ng v n.

ế ế ấ ỏ ộ ố Giao ti p trong ph ng v n báo không gi ng các cu c giao ti p thông

ườ ấ ị ế ắ ả ộ th ủ ng. Các cu c giao ti p này ph i tuân theo các quy t c nh t đ nh c a

ư ế ế ề ườ ế ố ngh báo. N u nh trong giao ti p thông th ng, các y u t ư ổ nh tu i tác,

ề ự ế ị ả ơ ế quy n l c, kho ng cách thân s ,… đóng vai trò quy t đ nh trong chi n

ượ ế ố ư ấ ỏ ạ ở l c x ng hô thì trong ph ng v n, các y u t này l i tr ứ ế thành th y u.

ị ự ề ữ ấ ậ ỏ Vào vai ng ườ ượ i đ ể c ph ng v n, nh ng nhân v t này ch u s đi u khi n

ế ấ ỏ ủ c a phóng viên. Nói cách khác, trong giao ti p ph ng v n, nhà báo có v th ị ế

ế ị ế ệ ạ ươ ệ giao ti p m nh. Nhà báo quy t đ nh vi c dùng ph ấ ư ng ti n x ng hô. T t

ể ỳ ệ ứ ư ủ ệ nhiên, vi c dùng hình th c x ng hô nào cũng không th tu ti n, ch quan

ủ ữ ế ề ả ẩ ự mà ph i tuân theo nh ng chu n m c chung c a giao ti p ngh báo.

ự ề ư ữ ẩ ỗ Trong ba nhóm ĐTPV, m i nhóm có nh ng chu n m c v x ng hô mà

ữ ườ ể ỳ ệ ạ ổ nh ng ng i tham gia không th tu ti n thay đ i. Trong ph m vi nghiên

ậ ả ươ ư ứ ệ ấ ỉ ứ c u, lu n án ch kh o sát các ph ng ti n x ng hô ngôi th nh t (nhà báo)

ấ ỏ ổ ứ và ngôi th hai (ng ườ ượ i đ ộ c ph ng v n). Nhìn m t cách t ng quát, có th ể

ế ự ứ ủ ế ề ấ ạ ạ ủ th y tính nghi th c c a giao ti p ngh báo đã h n ch s đa d ng c a

ừ ư ố ượ ừ ư ươ nhóm t x ng hô và s l ng t ỗ x ng hô trong m i nhóm. Các ph ệ ng ti n

ừ ư ổ ế ấ ượ ụ ể ả ỏ t x ng hô ph bi n trong ph ng v n đ c c th hoá trong b ng sau:

ươ

ệ ừ ữ ư

ươ

ệ ừ ữ ư

ạ

ng ti n t

ng x ng

ng ti n t

ng x ng

ST T

Nhóm ph hô

Các lo i ph hô

ạ ừ

Tôi, chúng tôi

Đ i t

nhân x ng

ừ

Ông, bà, anh, ch , côị

Danh t

ộ thân t c

ừ ỉ

ề

Bác sĩ, nhà văn, kĩ s , …ư

ệ T ch ngh nghi p

ừ ỉ ứ

ộ ưở

ứ ưở

B tr

ng, Th tr

ng, Giáo s , ...

T ch ch c danh

ệ

Tên riêng, bi

t danh

ế ợ

ừ ỉ

ề

ệ

ễ

ạ

Đ o di n X, nh c sĩ X, ...

K t h p: T ch ngh nghi p + Tên

ế ợ

ạ ừ

Ch Xị

K t h p: Đ i t

ư nhân x ng + Tên

ế ợ

ệ

Hoa h u Xậ

K t h p: Danh hi u + Tên

ả ươ ệ ư ấ ỏ B ng 3.1: Các ph ử ụ ng ti n x ng hô s d ng trong ph ng v n

ủ ế ư ọ ằ ỏ Phóng viên ch y u x ng tôi và g i ng ườ ượ i đ ấ c ph ng v n b ng t ừ

ừ ộ ừ ỉ ứ ề ệ ằ ư x ng hô b ng danh t thân t c, t ch ch c danh, ngh nghi p. Các ph ươ ng

ệ ư Ở ừ ủ ế ộ ti n x ng hô cũng không phong phú. nhóm danh t thân t c, ch y u là t ừ

ộ ở ỉ ị ệ ch quan h thân t c ngành trên và mang tính trung hoà, l ch s ( ự ông, bà,

Ở ừ ứ ủ ế ề ệ ừ ỉ ứ anh, chị). nhóm t ch c danh ngh nghi p, ch y u là t ch ch c danh

ộ ưở ứ ưở ừ ỉ ề ng, Th tr ng, Giám đ c cao nh : ư B tr ố ,... và các t ệ ủ ch ngh nghi p c a

ớ ạ ươ ệ (nh c sĩ, nhà văn, ca sĩ gi i văn ngh sĩ ,…). Đây là các ph ệ ư ng ti n x ng hô

ắ ị ự ế ả ướ ế tho mãn nguyên t c l ch s trong giao ti p tr c công chúng. Theo k t qu ả

ả ướ ể ấ ị ự ầ ặ ộ ở kh o sát b ắ c đ u, có th th y m c dù ch u s ràng bu c b i các quy t c

ứ ư ư ế ề ấ ỏ trong giao ti p ngh báo nh ng cách th c x ng hô trong ph ng v n cũng có

ấ ị ố ượ ạ ấ ấ ỏ ự s linh ho t nh t đ nh, nh t là trong các bài ph ng v n đ i t ng văn ngh ệ

ể ệ ở ự ạ ệ ấ ỗ ỏ sĩ. S linh ho t th hi n ả ch , khi ph ng v n văn ngh sĩ, nhà báo tho i

ệ ư ả ệ ằ ơ ườ mái h n trong vi c x ng hô b ng tên và đôi khi là c bi t danh. Tr ợ ng h p

ắ ị ạ ấ ẫ ố ệ ự ư ư x ng hô vi ph m nguyên t c l ch s (x ng hô tr ng không) v n xu t hi n

ụ ể ố ượ ươ ệ ư ừ ề tuy không nhi u. C th s l ng các ph ng ti n x ng hô trong t ng nhóm

ự ẽ ượ ệ ớ ố ị ố ượ đ i t ng xét trong m i quan h v i phép l ch s s đ c trình bày chi ti ế t

ầ ơ h n trong ph n sau.

ớ ệ ị ị ự ư ỏ ể ấ 3.1.2. X ng hô v i vi c bi u th l ch s trong ph ng v n báo chí

ố ớ ạ ư ệ ả ậ ỉ ươ ệ Đ i v i ph m vi t li u này, lu n án ch kh o sát ph ư ng ti n x ng

ở ế ầ ườ ộ ợ hô ngôi hai vì trong h u h t các tr ng h p, nhà báo (ngôi m t) th ườ ng

ặ ẩ ừ ư ượ ỏ ủ ư x ng là tôi ho c n t x ng hô. Trong 6281 l t phát ngôn h i c a nhà báo,

ư ệ ầ ấ ỉ ự ư ạ ừ đ i t nhân x ng tôi ch xu t hi n 120 l n. Nhà báo t x ng tôi là cách thể

ề ế ệ ệ ẳ ấ ỏ ỏ hi n quan h bình đ ng ngang quy n trong giao ti p ph ng v n. Tách kh i

ữ ả ề ươ ấ ỏ ề ự ứ ộ ng c nh ph ng v n, xét v t ố ng quan quy n l c, quan ch c thu c đ i

ượ ư ề ớ ỏ ộ t ấ ng trên quy n so v i nhà báo. Nh ng khi tham gia vào cu c ph ng v n,

ị ế ế ạ ơ ườ ủ ộ ư nhà báo có v th giao ti p m nh h n vì anh ta là ng i ch đ ng đ a ra

ủ ụ ạ ộ ỏ ộ ữ câu h i, lái n i dung cu c tho i theo m c đích c a mình. Tuy nhiên, nh ng

ủ ể ủ ể ầ ớ ề phát ngôn có ch th là tôi không nhi u. Ph n l n, ch th trong phát ngôn

ớ ư ế ỉ ệ ạ ặ là công chúng ho c phi m ch . V i t cách đ i di n cho công chúng, phóng

ấ ạ ế ươ ấ ể ứ ệ ỉ viên r t h n ch dùng ph ng ti n ch ngôi th nh t đ khách quan hoá

ụ ủ phát ngôn c a mình.Ví d :

ả ủ ộ ỗ ả ớ ự ế ợ đã quá quen thu c v i s k t h p c a anh và Đ B o. () “Khán gi

ề ườ ữ ứ ư ẫ ọ Nhi u năm, ng ủ i ta v n g i anh là ca sĩ c a nh ng b c th tình, nh ư

ế ề ễ ế ả ộ ị m t di n viên b "ch t vai". Anh nghĩ th nào v kh năng gây ra s ự

nhàm chán?”

(Vnexpress 08/02/2012)

ử ụ ừ ữ ư Tình hình s d ng t ứ ng x ng hô ngôi th 2 trong ba nhóm đ i t ố ượ ng

ượ ể ệ ư đ c th hi n nh sau:

* Nhóm 1:

ệ

ươ

ố ượ

STT

S l

T l

ỷ ệ (%)

259

ị

8.9

ng ti n Ph ư x ng hô (ngôi th 2)ứ Anh/chị ế ợ K t h p: Anh/ch +Tên riêng

Ông/bà

7.6

Tên riêng

5.7

4.9

ỉ ừ ợ ế K t h p: T ch ệ ề ngh nghi p+ Tên riêng Danh hi uệ

1.6

0.8

ế ợ K t h p: Tên+ ệ Bi t danh B nạ

0.5

ừ ỉ ứ

T ch ch c danh

T ngổ

370

100

ỷ ệ ả ươ ệ ư B ng 3.2: T l các ph ử ụ ng ti n x ng hô s d ng trong nhóm 1

ứ ư ư ậ ệ ấ ỏ Nh v y, khi ph ng v n văn ngh sĩ, hình th c x ng hô ngôi hai dùng

ổ ế ấ ị ế ợ anh/ch và tên riêng ph bi n nh t là anh/ch ị (70%) và k t h p (8.9%). Các

ể ố ư ứ tôi – hình th c khác nh ư ông, bà, tên riêng,… không đáng k . L i x ng hô

ể ệ ể ệ ừ ừ ả ậ ộ ọ anh/chị v a th hi n thái đ tôn tr ng v a th hi n tình c m thân m t. Đây

ừ ư ươ ự ế ố là nhóm t x ng hô t ng đ i an toàn, đúng m c trong giao ti p, không ch ỉ

ố ượ ế ấ ả ằ ỏ trong ph ng v n mà c trong giao ti p h ng ngày khi các đ i t ng xa v ề

ả ộ ở ươ ư ệ ị anh/ch /tên riêng kho ng cách xã h i. S dĩ ph ng ti n x ng hô đ ượ ử c s

ủ ế ễ ề ấ ụ d ng nhi u nh t vì ĐTPV trong nhóm này ch y u là ca sĩ, di n viên,

ườ ở ộ ổ ọ ượ ẻ ặ ộ ng ẫ i m u,… đ tu i khá tr . M t khác, trong xã h i, h đ c đánh giá

ườ ộ ồ ở là nhóm ng ở i có phong cách đ c đáo và tâm h n phóng khoáng, c i m .

ườ ổ ờ ư ẻ ặ ẫ ượ chị ữ Có nh ng ng i m c dù tu i đ i không còn tr nh ng v n đ ọ c g i là

ư ệ ầ ậ ộ m t cách thân m t, g n gũi nh ca sĩ Ngh sĩ Nhân dân Thanh Hoa trong

ấ ỏ bào ph ng v n sau:

ị ườ ạ ầ ắ ộ ớ ồ ầ ng ca nh c Hà N i có ph n tr m l ng so v i TPHCM, đ ng () “Th tr

ề ệ ớ ươ ụ ể ạ nghĩa v i vi c không có nhi u ch ng trình và t ầ đi m ca nh c đ u

ề ẽ ợ ườ ế i đ n tr ườ ng ra cho ca sĩ. Chị có s do đó mà s không có nhi u ng

ể ọ ” c a ủ chị đ h c?

ề (Ti n phong 05/08/2011)

ậ ấ ỏ ớ ệ ườ Th m chí, khi ph ng v n gi i văn ngh sĩ, ng ể i ta có th dùng c ả

ệ ể ệ ạ ế ể ọ ủ ợ ọ bi ổ t danh đ g i mà không s làm t n h i đ n th di n c a h . Trong

ườ ợ ệ ự ươ ị ề nhi u tr ệ ng h p, vi c dùng bi t danh còn gia tăng l ch s d ng tính, làm

ớ ọ ấ ả ệ ữ ộ ĐTPV c m th y thích thú, vì v i h , bi t danh là m t trong nh ng y u t ế ố

ệ ấ ộ ộ ứ ấ ấ đánh d u cái tôi cá nhân, m t th d u n cá nhân đ c đáo mà ngh sĩ nào

ấ ượ ố ủ ố ư cũng mu n ghi trong n t ng c a công chúng. Tuy nhiên, l i x ng hô

ệ ụ ấ ệ ằ b ng bi ạ t danh không nên l m d ng, nh t là bi t danh có ý nghĩa không

ự ấ ỉ ệ ữ ế ả m y tích c c. Ch nên dùng bi ầ t danh trong nh ng hoàn c nh giao ti p g n

ậ ườ ệ ả ả ộ gũi, thân m t và ng i ngh sĩ có thái đ tho i mái. Kh o sát trong nhóm

ữ ệ ệ ệ ể ư ể ấ ng li u, có th th y vi c dùng bi t danh đ x ng hô cũng không ph ổ

ụ ễ ế ầ ấ ỏ ồ ệ bi n: 3 l n. Ví d , ph ng v n di n viên Lê H ng Giang – bi t danh Giang

còi:

ữ ả ợ () ạ ạ “Có ph i nh ng h t s n đó là lí do khi n ế Giang còi "s " tham gia

phim hài T t?ế ”

ươ ấ ỏ Ph ng v n ca sĩ Tùng D ng – ng ườ ượ i đ c coi là (Dân trí 14/01/2014) chàng quái trong

ớ gi i ca sĩ:

ả ộ ồ ệ ế ố i C ng Hi n, sau vai trò thành viên h i đ ng ngh thu t ậ ở () “Sau gi

ể ẹ ế ạ ế Sao Mai đi m h n, k ho ch ti p theo c a " ủ chàng quái" là gì?”

(Dân trí 21/08/2012)

ữ Ngoài nhóm anh, chị, nhà báo còn dùng ông, bà trong nh ng tr ườ ng

ổ ể ỏ ệ ấ ỏ ớ ọ ộ ợ h p ng ườ ượ i đ c ph ng v n là ngh sĩ l n tu i đ t thái đ kính tr ng:

ề ấ ườ ệ ườ ữ ố ằ ạ ế i Vi t xa quê th ng gi g c b ng cách d y ti ng Vi ệ t () “R t nhi u ng

ạ ọ ố ạ ạ ườ cho con, t i sao i "d y con thành ng i Ba bà không làm gi ng h mà l

Lan"?”

(Vnexpress 29/04/2013)

* Nhóm 2 và nhóm 3

ố ượ ươ ư ệ S l ng các ph ng ti n x ng hô trong nhóm 2 và nhóm 3 đ ượ ụ c c

ể ả th hoá trong b ng sau:

Stt F 2 T l %ỷ ệ F 3 T l %ỷ ệ

275 1 81.6 81 74

43 2 12.6 16 14.7

10 3 3 0 0

ngươ ti nệ ư x ng hô (ngôi th 2)ứ Ông/bà Ch cứ danh Tên cơ quan Anh/chị 8 4 2.4 6 5.5

ỉ

1 5 0.3 1 1

ừ T ch nghề nghi pệ B nạ 0 6 0 3 2.8

0 7 0 2 1.8 Tên riêng

T ngổ 337 100 109 100

ỷ ệ ả ươ ệ ư B ng 3.3: T l các ph ng ti n x ng hô trong nhóm 2 và 3

ứ ư ổ ế ấ tôi – Trong nhóm hai và nhóm ba, hình th c x ng hô ph bi n nh t là

ư ừ ư ứ tôi – ch c danh. ông/bà (81.6%) sau đó là cách x ng hô Nhóm t x ng hô

ổ ế ệ ấ ư ấ ầ ph bi n trong nhóm 1 là anh/chị h u nh xu t hi n r t ít trong nhóm 2 và

ư ấ ằ ệ nhóm 3 (2.4% và 5.5%). Riêng x ng hô b ng tên riêng không xu t hi n

ế ấ ọ trong nhóm 2, r t ít trong nhóm 3 (1.8%). Trong nhóm này, n u có g i

ặ ừ ỉ ứ ằ ả ĐTPV b ng tên thì nhà báo ph i thêm ch c danh ho c t ệ ề ch ngh nghi p

ả ự ọ ườ ầ ụ Th t ủ ướ ng ể ả đ đ m b o s kính tr ng và th ủ ọ ng nêu đ y đ h tên (ví d ,

ễ ấ Nguy n T n Dũng ).

ể ệ ủ ọ ư Cách x ng hô ớ ộ tôi – ông/bà th hi n thái đ tôn tr ng c a nhà báo v i

ứ ư ầ ớ ứ ủ ĐTPV. ĐTPV c a nhóm này ph n l n là quan ch c. Hình th c x ng hô th ứ

ổ ế ừ ỉ ứ ứ tôi – ch c danh. hai ph bi n trong hai nhóm này là T ch ch c danh hay

ộ ưở ứ ưở ạ ứ ư ế B tr ng, Th tr ng, Đ i s , Giáo s , Ti n sĩ, ấ ể ư dùng nh t đ x ng hô là:

ữ ứ ủ ườ ứ ấ ướ ộ … Đó là ch c danh c a nh ng ng ầ i đ ng đ u đ t n ộ c, m t B , ngành,

ủ ữ ơ ộ ị ườ ộ ơ m t đ n v hành chính, m t c quan hay c a nh ng ng i có trình đ ộ

ề ộ ứ ự ế ằ ọ chuyên sâu v m t lĩnh v c. Cách g i ĐTPV b ng ch c danh khi n ĐTPV

ộ ủ ọ ứ ấ ơ ộ ỏ ọ ẽ ẩ ý th c rõ h n vai xã h i c a h khi tham gia cu c ph ng v n. H s c n

ọ ư ệ ớ ơ ọ ơ ớ tr ng h n v i các phát ngôn h đ a ra và có trách nhi m h n v i thông tin

ọ ố mà h công b .

ể ệ ự ề ư ị ị ọ Cách x ng hô trong nhóm 2 và nhóm 3 th hi n s đ cao đ a v , h c

ườ ố ế ượ ữ ạ ộ ứ ủ th c c a ng i đ i tho i – m t trong nh ng chi n l ể ệ c tôn vinh th di n

ươ ể ươ ộ ặ ề ả d ng tính theo ki u ph ể ng Tây. Đi u này cũng ph n ánh m t đ c đi m

ươ ộ ổ ậ n i b t trong văn hoá dân t c ta nói riêng và văn hoá ph ng Đông nói

ọ ườ ứ ữ ọ ộ ị ị chung là trân tr ng ng ể i có đ a v , có h c th c cao m t trong nh ng bi u

ệ ủ ị ự ự ể ẩ ươ hi n c a l ch s chu n m c ki u ph ng Đông.

ư ấ ả ả ộ ổ ỏ Nhìn m t cách t ng quát, x ng hô trong ph ng v n đã đ m b o đ ượ c

ủ ế ấ ị ự ự ấ ỏ ứ ư tính ch t l ch s , đúng m c. Hình th c x ng hô ch y u trong ph ng v n là

ị ứ ố ư ấ anh/ch /tên riêng ho c ặ ông/bà/ch c danh ể ệ ứ . L i x ng hô th nh t th hi n

ậ ầ ả ố ư ể ệ ự ề ứ tình c m thân m t g n gũi, l i x ng hô th hai th hi n s đ cao, trân

ệ ượ ấ ẫ ặ ọ ư ỏ tr ng. Tuy nhiên, trong ph ng v n ta v n g p hi n t ng x ng hô mang

ự ư ệ ặ ấ ố ề tính tiêu c c, đó là x ng hô tr ng không. M c dù xu t hi n không nhi u

ố ư ư ậ ả ưở ộ ị ế ớ ư nh ng l i x ng hô nh v y nh h ự ủ ứ ng khá l n đ n m c đ l ch s c a

phát ngôn.

ấ ớ ư ế ẩ ở ị ị ự Trong giao ti p, x ng hô ch u quy đ nh r t l n b i tôn ti, chu n m c

ộ ấ ướ ề ứ ậ ư ệ ộ ớ trong xã h i. V i m t đ t n c đ cao tính th b c nh Vi ư t Nam thì x ng

ượ ỳ ệ ư ả ưở hô càng không đ c phép tu ti n. X ng hô có nh h ế ớ ng khá l n đ n

ứ ộ ị ử ụ ự ủ ề ộ m c đ l ch s c a phát ngôn. M t phát ngôn dù s d ng nhi u chi n l ế ượ c

ừ ữ ể ệ ị ư ư ự ẫ ợ ị t ng th hi n l ch s nh ng x ng hô không phù h p thì v n b đánh giá

ề ị ự ặ ấ ệ ữ ế ườ th p v l ch s . Đ c bi t, trong giao ti p gi a ng ớ ị ế ấ i có v th th p v i

ườ ị ế ẽ ị ư ễ ng ố i có v th cao mà x ng hô tr ng không thì s b coi là vô l ố . Nói tr ng

ữ ủ ư ệ ạ ộ ị ể không chính là m t trong nh ng bi u hi n c a x ng hô vi ph m l ch s ự

ế ả ượ trong giao ti p. Trong quá trình kh o sát, chúng tôi cũng thu đ ề c nhi u

ố ướ ế ầ ệ ứ ư phát ngôn có hình th c x ng hô tr ng không. Tr c h t, c n phân bi ệ t hi n

ượ ứ ươ ạ ố ớ t ng nói tr ng không v i các d ng khác có hình th c t ng t ự .

ệ ượ Hi n t ố ng nói tr ng không ( Address form avoidance) có hình th cứ

ệ ượ ể ệ ớ ừ ư ố bi u hi n gi ng v i hi n t ố ng tr ng t x ng hô (Address form absence)

ữ ủ ễ ậ ộ ố ễ (Thu t ng dùng c a Nguy n Quang (1999) [ Nguy n Quang (1999), M t s

ệ ế ờ ệ ế ỹ khác bi t giao ti p l i nói Vi ứ t – M trong cách th c khen và ti p nh n l ậ ờ i

ế ậ ố ỹ ố khen, Lu n án Ti n s , ĐH Qu c gia, H. ộ ạ ]). Nói tr ng không là m t d ng

ử ụ ừ ư ư ả ố ừ ư không s d ng t x ng hô nh ng không ph i lúc nào tr ng t x ng hô cũng

ả ứ ễ ố ố là nói tr ng không. Theo tác gi Nguy n Quang (1999), hình th c tr ng t ừ

ồ ư x ng hô bao g m:

ố Nói tr ng không

ướ ớ ậ ể ạ ộ ớ ụ N i dung đĩa nh c m i Phát ngôn h ng t i v t th (Ví d : “

ấ ủ nh t c a anh là gì ?”)

Im l ngặ

ộ ố ễ ệ ế ờ ệ [Dt Nguy n Quang (1999), M t s khác bi t giao ti p l i nói Vi t –

ậ ờ ứ ế ỹ ế ỹ ậ M trong cách th c khen và ti p nh n l ố i khen, Lu n án Ti n s , ĐH Qu c

gia, H.; tr 51]

Ở ậ ả ườ ố ợ ỉ đây, lu n án ch kh o sát các tr ng h p nhà báo nói tr ng không vì

ủ ệ ườ ệ ư ố ườ theo quan ni m c a ng i Vi t Nam, x ng hô tr ng không th ị ng b đánh

ề ứ ộ ị ự ấ ấ ấ ườ ậ ợ giá r t th p v m c đ l ch s , nh t là trong tr ng h p các nhân v t giao

ề ổ ự ệ ế ị ị ti p có s chênh l ch v tu i tác và đ a v .

ả ấ ỏ ấ Qua kh o sát, chúng tôi th y có 71 phát ngôn trong 850 bài ph ng v n

ố ệ ụ ể ứ ệ ấ ố xu t hi n hình th c nói tr ng không. S li u c th trong ba nhóm t ư ệ li u

ượ ụ ể ả đ c trình bày c th trong b ng sau:

ố ượ ỏ Nhóm S l ư ng phát ngôn x ng ỷ ệ

ố hô tr ng không T l (%)

F1 58 ố S bài ph ng v nấ 387 14.98

F2 9 345 2.61

F3 4 118 3.38

ỷ ệ ả ư ấ ỏ B ng 3.4: T l ố các phát ngôn x ng hô tr ng không trong ph ng v n

ư ệ ề ấ ả ấ ấ ố B ng trên cho th y x ng hô tr ng không xu t hi n nhi u nh t trong

ệ ấ ấ nhóm 1 (14.98%), xu t hi n r t ít trong nhóm 2 và nhóm 3 (2.61% và 3.38%).

ự ồ ạ ủ ữ ư ấ ấ Dù là r t ít nh ng s t n t i c a nh ng phát ngôn này cho th y nhà báo còn

ế ự ẩ ố ượ ặ ấ ọ ỏ thi u s c n tr ng trong lúc đ t câu h i, nh t là khi đ i t ỏ ng h i là gi ớ i

ố ượ ứ ệ quan ch c. Trong nhóm 1, ĐTPV là văn ngh sĩ. Đ i t ng này ph n l n ầ ớ ở

ứ ủ ả ấ ộ ổ ẻ đ tu i tr , phong cách phóng túng, tho i mái, tính ch t nghi th c c a ng ữ

ạ ơ ắ ộ ả c nh cũng không quá b t bu c nên nhà báo cũng linh ho t h n trong cách

ỏ ư ố ặ ư x ng hô và cách đ t câu h i. Do đó, t ỷ ệ l phát ngôn có x ng hô tr ng không

ớ ơ ạ ụ ọ ỏ ẳ cũng l n h n h n hai nhóm còn l ấ i. Ví d , ph ng v n ca sĩ Ng c Anh v ề

ệ chuy n gia đình:

ị ế ọ ẽ ừ nõn n ườ ng () ộ “Trông ch th này, gái m t con, đàn ông h s dùng t

ế ấ đ y nhé! Th mà không yêu thì phí nh ỉ?”

ư ậ ơ () “C m ngon, có ch a, th t không? ”

ố ả ạ i t ơ i sao c m khê? () “Và đang c lý gi ”

ề (Ti n phong 08/07/2012)

ệ ễ ấ ắ ỏ Khi ph ng v n di n viên hài Quang Th ng, không khí nói chuy n khá

ư ế ề ậ ả ố thân m t, tho i mái, vì th phóng viên đ a ra nhi u phát ngôn tr ng không:

ả ưỡ ơ ề ế ắ ồ i c mà, nghĩa () “Lúc nào cũng m ng Vân Dung đ m ti n ph ng c l

ế ề ả ứ ” ể là ph i có ti n đ mà đ m ch ?

ơ ế ậ ọ ượ ủ ề ị t v y mà không h c đ c tí ngh nào c a ch Vân () “Ch i thân thi

Dung sao?”

(Dân trí 17/03/2013)

ấ ậ ỏ ưở ậ ư ạ Th m chí, ph ng v n Tr ng phòng lu t s V n Lý, phóng viên cũng

ỏ ố ơ s ý khi h i tr ng không:

ế ế ệ ặ ấ ộ ồ () ạ ấ “Thay m t các h dân đi khi u n i đ t mà l y đ n 676 tri u đ ng, có

quá nhi u?ề ”

ề (Ti n phong 27/05/2011)

ố ượ ư ẫ ố Tuy nhiên, dù là đ i t ng nào thì x ng hô tr ng không v n không nên

ụ ế ộ ồ ố ớ ỗ ạ ở ạ l m d ng. Nó khi n cu c đ i tho i tr nên su ng sã, b bã, trái v i phép

ự ự ế ườ ệ ượ ắ ớ ị l ch s đúng m c, t ị ủ nh c a ng i Vi t, cũng ng c v i quy t c ngh ề

ữ ủ ệ ườ ố ợ ừ ư ư nghi p c a nhà báo. Trong nh ng tr ng h p tr ng t x ng hô nh trên,

ả ưở ứ ộ ị ự ủ ế ườ ể đ không nh h ng đ n m c đ l ch s c a phát ngôn, ng i ta th ườ ng

ể ọ ư ư th a ông ứ thêm bi u th c hô g i nh , th a bàư .

Ừ Ữ Ự Ỏ Ấ Ể Ị Ị 3.2. T NG TÌNH THÁI BI U TH L CH S TRONG PH NG V N

BÁO CHÍ

ể ừ ị ị ự ớ ố ể 3.2.1. Ti u t ệ tình thái cu i câu v i vi c bi u th l ch s trong

ỏ ấ ph ng v n báo chí

ể ừ ố ườ 1. Các ti u t tình thái cu i câu th ỏ ng dùng trong ph ng

ấ v n báo chí

ể ừ ế ố ỉ ụ ủ ư Ti u t tình thái (modal particle) ch là y u t ph c a câu nh ng nó

ộ ủ ệ ể ọ ị ườ ớ có vai trò quan tr ng trong vi c bi u th thái đ c a ng i nói v i ng ườ i

ặ ớ ộ ụ ụ ệ ạ ứ ấ nghe ho c v i n i dung câu nói và ph c v cho vi c t o th c câu nghi v n,

ữ ụ ể ừ ướ ủ ệ ệ ả ọ m nh l nh, c m thán. D i ánh sáng c a ng d ng h c, ti u t tình thái

ữ ộ ươ ệ ừ ự ể ị còn là m t trong nh ng ph ng ti n t ủ v ng bi u th ý nghĩa tình thái c a

ạ ể ừ ề ể ự ị phát ngôn. Có nhi u cách phân lo i ti u t tình thái, có th d a trên v trí

ủ ứ ậ ả ậ hay ch c năng c a chúng trong câu/phát ngôn. Lu n án t p trung kh o sát

ể ừ ể ệ ố nhóm ti u t tình thái cu i câu/phát ngôn vì chúng th hi n rõ ràng thái đ ộ

ủ ể ấ ớ ự ệ ố ị ậ ủ c a ch th phát ngôn, do đó có m i quan h nh t v i tính l ch s . Thu t

ữ ể ừ ể ừ ỉ ng ti u t tình thái dùng sau đây hàm ch “ti u t ố tình thái cu i câu/phát

ngôn”.

ạ ộ ể ừ ủ ứ ứ Nghiên c u ho t đ ng và ch c năng c a các ti u t tình thái, tác gi ả

ị ươ ị ươ ộ ố ể ừ ễ Nguy n Th L ng [ ễ Nguy n Th L ng (1995), “M t s ti u t tình thái

ế ệ ớ ự ế ị ứ d t câu ti ng Vi t v i phép l ch s trong giao ti p”, TC Ngôn ng , s 2. ữ ố ] đã

ẳ ố ự ế ụ ệ ể ế ấ ọ ị kh ng đ nh nhân t quan tr ng nh t có tác d ng tr c ti p đ n vi c bi u th ị

ể ừ ị ự ủ tính l ch s c a các ti u t tình thái là:

ế ả Hoàn c nh giao ti p

ườ ủ ế ế ệ ộ Ng i tham gia giao ti p (ch y u là quan h vai xã h i và quan

ữ ủ ả ườ ố ạ ệ h tình c m c a nh ng ng i đ i tho i)

ứ ố ệ ữ ể ậ ố Căn c vào các nhân t trên, lu n án tìm hi u m i quan h gi a các

ể ừ ướ ệ ể ấ ớ ỏ ị ị ti u t ự tình thái v i vi c bi u th l ch s trong ph ng v n. D i đây là

ể ừ ệ ấ ườ ố ệ ả b ng s li u và t ỷ ệ l xu t hi n các ti u t tình thái th ng dùng trong ng ữ

ệ ả li u kh o sát.

ư ệ Nhóm t li u F1 F2 F3

ể ừ Ti u t tình thái 76 4 2

T ng ổ HĐNT 5382 2507 854

ỷ ệ 1.42 0.15 0.23 T l (%)

ỷ ệ ả ể ừ ổ B ng 3.5: T l các ti u t tình thái trên t ng HĐNT

ể ấ ố ệ ể ừ ố ề ậ Qua s li u th ng kê, có th th y ti u t ơ tình thái t p trung nhi u h n

ệ ấ ấ ỏ ỏ ứ trong các bài ph ng v n văn ngh sĩ. Trong nhóm bài ph ng v n quan ch c

ố ượ ể ừ ớ ố ượ ệ ấ và các đ i t ng khác, ti u t tình thái xu t hi n v i s l ng không đáng

ể ả ề ố ề ậ ở ể k . Có th gi ự i thích đi u này d a trên hai nhân t đã đ c p trên. V ề

ế ệ ả ấ ộ ỏ ườ ấ hoàn c nh giao ti p, cu c ph ng v n văn ngh sĩ th ng mang tính ch t trò

ứ ự ệ ệ ấ ầ ỏ ỏ chuy n tâm s (phi quy th c). Ph ng v n văn ngh sĩ đa ph n là ph ng

ằ ớ ệ ể ấ v n chân dung, nh m gi i thi u cho công chúng cá tính, quan đi m, s ự

ố ượ ủ ế ệ ấ ộ ờ ỏ ệ nghi p, cu c đ i,… c a văn ngh sĩ. Vì th , khi ph ng v n đ i t ng này,

ướ ử ụ ầ ả ạ nhà báo có xu h ng s d ng cách nói kéo g n kho ng cách, t o không khí

ậ ầ thân m t g n gũi.

ể ừ ể ừ ệ ề ấ ấ Có ti u t tình thái xu t hi n nhi u và có ti u t ệ tình thái xu t hi n

ộ ố ể ừ ậ ơ ỉ ớ ầ ố v i t n s ít h n. Lu n án ch đi sâu phân tích m t s ti u t tình thái đ ượ c

ể ệ ổ ế ự ệ ị ử ụ s d ng ph bi n, có vai trò trong vi c th hi n tính l ch s . Sau đây là

ố ượ ộ ố ể ừ ể ố ả b ng th ng kê s l ng m t s ti u t tình thái tiêu bi u.

ể ừ ố ượ STT Tên ti u t tình thái S l ng

1 chứ 23

2 sao 18

3 nhỉ 15

4 nhé 9

5 chăng 6

ư 6 5

7 mà/c màơ 3

8 à 2

ạ 9 1

ố ượ ả ể ừ ử ụ ấ ỏ B ng 3.6: S l ng các ti u t tình thái s d ng trong ph ng v n

ể ấ ể ừ ườ ấ ỏ Có th th y, nhóm ti u t tình thái th ng dùng trong ph ng v n là:

ứ ỉ ỗ ừ ể ệ ị ệ ắ ch , sao, nh , nhé . M i t ự có s c thái riêng trong vi c th hi n l ch s .

ộ ố ể ừ ướ ự ồ ạ ủ D i đây là m t s ti u t ể tình thái tiêu bi u mà s t n t i c a chúng có

ệ ậ ế ế ự ể ệ ế ượ ị ự ủ quan h m t thi t đ n s th hi n chi n l c l ch s c a nhà báo trong

ấ ỏ ph ng v n.

ộ ố ể ừ ị ị ể 2. M t s ti u t ể ớ ệ tình thái tiêu bi u v i vi c bi u th l ch

ỏ ấ ự s trong ph ng v n báo chí

a. T chừ ứ

ể ừ ữ ả Kh o sát nh ng phát ngôn dùng ti u t tình thái ch , ứ chúng tôi th y tấ ừ

ườ ữ ắ ch ứ th ng có nh ng s c thái sau:

ỏ ặ ấ ấ ỏ ườ ố ạ – Ch ứ dùng trong câu h i v n, h i mang tính ch t v n ng i đ i tho i:

ừ ứ ả ạ ề i than vãn nhi u () “"Lên ch c" thì đáng ra ph i m ng chứ, sao anh l

ư ậ ướ ừ ố ị nh v y? Mà tôi nghe tr c đây anh đã t ề ầ ch i v trí này nhi u l n,

ế ị ậ sao gi ờ ạ l i quy t đ nh nh n nó? ”

(Dân trí 27/09/2011)

ả ả ỉ ư ư () “Nh ng mà ông Nghiên sau ngh h u thì ph i tr nhà chứ?”

ề (Ti n phong 25/09/2011)

ả ặ Ho c ph n bác :

ư ế ả ữ ư ẫ () “Nh ng TD v n hát nh ng bài cũ đ y ề ấ chứ? Nh th có ph i là chi u

ư ậ ” theo d lu n?

ề (Ti n phong 27/11/2011)

ườ ặ Trong tr ợ ng h p này ắ từ ch ứ mang s c thái áp đ t cao.

ữ ặ ậ ấ ỏ ẳ Ch ứ dùng trong nh ng câu h i có tính ch t xác nh n, ho c kh ng

ẹ ắ ậ ườ ỏ ườ ị đ nh s c thái thân m t nh nhàng. Ng i h i và ng i tr ả ờ l i th ườ ng

ề ổ ệ ớ ộ ị ị không có đ chênh l ch l n v tu i tác, đ a v :

ẹ ế ấ ộ ộ ồ () “M t phim tôi th y ti c là phim Tâm h n m , đó là m t phim đã khá

thành công đ y ấ chứ.”

(Dân trí 23/12/2011)

ườ ợ ớ ườ ặ ớ ề ổ ườ Trong tr ng h p nói v i ng i trên quy n ho c l n tu i th ả ng ph i

ể ộ ộ ộ ễ ọ thêm ạ đ b c l thái đ l phép, tôn tr ng.

Từ nhỉ

ầ ớ ự ấ ề Ph n l n câu ch a ỏ ứ nh ỉ đ u là câu h i. S xu t hi n c a ệ ủ nh ỉ không làm

ả ưở ủ ế ấ nh h ấ ng đ n tính ch t nghi v n c a câu. Có th b ể ỏ nh ỉ mà phát ngôn

ủ ư ặ ỏ ẫ v n mang đ c tr ng c a phát ngôn h i:

ạ ư ị ế ề ạ ỏ () “B "nh c quái", hát nh c x a, anh đang chi u theo th hi u đám đông

ả ư ế ề ấ khán gi ẻ theo cách mà nhi u ca sĩ tr đang làm đ y à? Nh th có

ươ ặ "đáng m t" Tùng D ng không nhỉ?”

(Dân trí 12/10/2012)

ạ ị i () “Sao ch không có b n trong gi ớ nhỉ, khó quá chăng?”

(Dân trí 29/08/2012)

ỏ ỡ ộ ố ự ấ Tuy nhiên, s xu t hi n c a ệ ủ nh ỉ làm câu h i đ c c l c. Thông th ườ ng

ệ ầ ớ khi SP1 và SP2 ngang hàng và có quan h g n gũi m i thêm ố nh ỉ cu i phát

ể ả ậ ỏ ớ ườ ớ ấ ngôn h i đ gia tăng tình c m thân m t. V i ng ổ i l n tu i, nh t là

ư ả ạ ế ị ầ kho ng cách xa, cách nói nh trên l ự i có ph n thi u l ch s .

ữ ệ ấ ẳ ồ ỏ ị Nhỉ còn xu t hi n trong nh ng phát ngôn h i – kh ng đ nh, tán đ ng.

ự ồ ị ự ể ẹ ồ ộ ớ Nhỉ bi u th s tán đ ng m t cách nh nhàng. Gia tăng s đ ng tình v i

ế ượ ị ự ủ ữ ằ ộ ĐTPV cũng là m t trong nh ng chi n l c l ch s c a nhà báo nh m xây

ở ơ ế ệ ệ ậ ố ở ấ ự d ng m i quan h thân m t khi n ĐTPV c i m h n trong vi c cung c p

thông tin.

ế ừ ụ ấ ờ ượ c () “V "b vai m" này nghe ch ng không n ổ nhỉ? Không ki m đ

ề ở ế ti n thì… nhà quét nhà phũ phàng th sao? ”

ể ả ơ ớ ộ ỹ (Dân trí 10/07/2012) “Nghe M Linh k anh ch i cá c nh và bonsai. Xem ra, c ng v i món ()

ắ ầ ữ ố ề ằ thu c lào n a, thì tính cách anh b t đ u già r i ờ ồ nhỉ? B ng Ki u th i

ề ằ ơ ờ ạ ế tay ch i và B ng Ki u th i tĩnh t i gia th này khác nhau nh th ư ế

nào?”

(Dân trí 11/11/2012)

ệ ườ ắ ầ ợ Vi c dùng t ừ nh ỉ trong tr ng h p này không yêu c u kh t khe v v ề ị

ộ ủ ế ẳ ỏ ị ữ th , vai xã h i c a SP1 và SP2. Nh ng phát ngôn h i – kh ng đ nh này

ườ ụ ế ẹ ấ ắ ậ ợ th ư ng g i tính ch t thân m t, nh nhàng, s c thái thuy t ph c cao nh ng

ồ

không d n ép. ừ T chăng

ố ị ườ V trí c a t ủ ừ chăng là cu i câu h i. ỏ Chăng dùng trong tr ỏ ợ ng h p h i

ỏ – ph ng đoán, thăm dò:

ề ượ ố ữ ế ố ả ậ c s phi u áp đ o v y? Nh ng cu n th ơ () ế “Đi u gì khi n ông giành đ

ượ ị ế đ c d ch ra ti ng Anh chăng?”

(Dân trí 15/12/2012)

ế ẹ ể ậ ọ () ầ “Sách th thao thì anh bán, v y anh đang đ c gì, "V t s o và cái đ u

hói" chăng?”

ề (Ti n phong 6/6/06)

ự ủ ị ạ ự ệ ể ừ Tuy nhiên, tính l ch s c a phát ngôn l i có s khác bi t. Ti u t tình

ỏ ế ạ ơ ự ề ặ ị thái chăng làm phát ngôn h i t ế ả nh , m m m i h n, gi m s áp đ t. Vì th ,

ữ ườ ể ệ ị ự ầ ợ ườ ườ chăng trong nh ng tr ng h p c n th hi n l ch s , ng i ta th ng dùng

ể ỏ đ h i.

ể ừ ộ ố ể ừ ữ Ngoài nh ng ti u t tình thái trên, m t s ti u t tình thái khác, tuy

ẽ ớ ư ệ ệ ề ấ ặ ố ị xu t hi n không nhi u nh ng cũng có m i quan h ch t ch v i tính l ch

ề ổ ễ ạ ộ ọ ị ị ủ ự s , di n đ t thái đ kính tr ng, hàm ý đánh giá cao v tu i tác đ a v c a

ế ả ố đ i tác giao ti p nh t ậ ư ừ ạ, thân m t, tho i mái nh ư à, thế, chăng. Riêng

ể ừ ể ớ ị c màơ ti u t tình thái ẩ ơ bi u th tính tình thái có h i khác so v i trong kh u

ữ ế ữ ườ ợ ắ c màơ ng . Theo Vũ Ti n Dũng, ẩ trong kh u ng th ng g i s c thái “nũng

ế ệ ặ ạ ỉ ị n u, âu y m, đi u đà, làm duyên... ho c ng c nhiên, m a mai” [ Vũ Ti nế

ứ ể ể ắ ộ ớ ị ự ủ Dũng (2002), “Tìm hi u m t vài bi u th c tình thái g n v i tính l ch s c a

ế ườ ượ ữ ớ n gi i trong giao ti p”, TC Ngôn ng , s 3. ữ ố ; tr 64] th ng đ c n gi ữ ớ i

ề ơ ỏ ườ ấ c màơ dùng nhi u h n. Tuy nhiên, trong ph ng v n, dùng trong tr ợ ng h p

ẹ ắ ế ả ả ầ C màơ ả ỏ h i ph n bác. góp ph n làm gi m nh s c thái ph n bác, khi n phát

ễ ượ ấ ậ ơ ngôn d đ c ch p nh n h n.

ế ề ắ ồ , nghĩa () “Lúc nào cũng m ng Vân Dung đ m ti n ph ng c l ả ưỡ c màơ i

ế ề ả ứ ” ể là ph i có ti n đ mà đ m ch ?

(Dân trí 17/02/2013)

ữ ấ ị ự ệ ... S chiêm nghi m này () “Khó đ y! Vì ch là n hoàng khiêu vũ c màơ

ượ ộ có đ ổ ỡ ” c sau cu c tình tám năm đ v ?

(Dân trí 06/10/2012)

ể ừ ừ ả ứ ệ ề Ti u t tình thái là nhóm t đ m nhi m nhi u ch c năng trong câu.

ể ớ ế ể ừ ạ V i ý nghĩa bi u thái phong phú, tinh t và linh ho t, ti u t tình thái còn là

ữ ộ ươ ữ ể ự ủ ệ ị ị ườ m t trong nh ng ph ng ti n ngôn ng bi u th l ch s c a ng i Vi ệ t.

ả ị ươ ể ừ ư Nói nh tác gi ễ Nguy n Th L ng, ti u t tình thái đóng vai trò là “ch t ỉ ố

ự ụ ề ế ề ằ ỉ ị ỉ đi u ch nh, có tác d ng đi u ch nh tính l ch s trong giao ti p b ng ngôn

ữ ệ ể ệ ầ ạ ả ế ạ ng góp ph n đáng k vào vi c đ t hay không đ t hi u qu giao ti p”

ị ươ ể ừ ể ỏ ớ ứ ễ [Nguy n Th L ng (1996), Ti u t ệ tình thái d t câu dùng đ h i v i vi c

ữ ế ể ị ệ ế ỹ ậ bi u th các hành vi ngôn ng trong ti ng Vi t, Lu n án Phó Ti n s , ĐH

ư ế ề ạ ạ ư ệ ố ượ ạ S ph m, H. ; tr 67]. Do h n ch v ph m vi t ả li u kh o sát, s l ng và

ạ ể ừ ủ ố ở ớ ch ng lo i ti u t tình thái cu i câu đây không l n và không phong phú

ư ề ấ ỏ nh trong ph ng v n truy n hình.

ị ị ứ ệ ể ể ự 3.2.2. ớ Bi u th c rào đón v i vi c bi u th l ch s ỏ trong ph ng

ấ v n báo chí

ứ ỏ ể ấ ổ ế 1. Các bi u th c rào đón ph bi n trong ph ng v n báo chí

ươ ế ậ Trong quá trình t ng tác, các nhân v t tham gia giao ti p không th ể

ể ệ ạ ế ủ ữ ụ ả ỏ ộ ổ ọ tránh kh i nh ng đ ng đ có kh năng làm t n h i đ n th di n c a h .

ế ố ậ ượ ư ộ ự ư ừ ướ Do v y, các y u t rào đón đ c đ a ra nh m t s ng a tr ữ c nh ng

ể ầ ả ứ ố ượ ể ự hi u l m, ph n ng tiêu c c có th gây ra cho đ i t ế ng giao ti p. Rào đón

ế ố ừ ữ ể ệ ự ữ ộ ị là m t trong nh ng y u t ng th hi n phép l ch s . Nó cho th y s n ấ ự ỗ t

ệ ữ ể ệ ả ầ ự l c trong vi c gi ư ự ố ắ gìn th di n cũng nh s c g ng tho mãn nhu c u th ể

ệ ủ ủ ể ố ượ ế ế di n c a ch th giao ti p và đ i t ng giao ti p.

ệ ượ ộ ứ ạ ế ể ư Rào đón là m t hi n t ng ph c t p và tinh t ộ . Khó có th đ a ra m t

ủ ề ầ Ở ỉ ề ậ ữ ế ậ ị đ nh nghĩa đ y đ v rào đón. đây lu n án ch đ c p đ n nh ng y u t ế ố

ừ ụ ự ứ ữ ệ ấ t ng có tính ch t chuyên d ng trong phát ngôn th c hi n ch c năng rào

ứ ữ ể ọ đón, g i đó là nh ng bi u th c rào đón.

ừ ể ế ệ ấ Theo T đi n ti ng Vi ừ t: “Rào đón là nói có tính ch t ngăn ng a

ướ ự ể ầ ề ề ả ứ ắ tr c s hi u l m hay ph n ng v đi u mình s p nói” [ Hoàng Phê

ừ ể ế ệ ừ ể ẵ (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi t, NXB Đà N ng, Trung tâm T đi n

ế ố ữ ọ ữ ọ h c, HN – ĐN. ; tr 82]. Trong ng pháp h c, các y u t ngôn ng có

ứ ườ ượ ầ ộ ch c năng rào đón th ng đ c g p chung vào thành ph n tình thái

ộ ự ủ ầ ể ệ ủ c a phát ngôn – thành ph n th hi n thái đ , s đánh giá c a ng ườ i

ặ ố ớ ố ớ ộ ủ ả nói đ i v i n i dung thông báo c a phát ngôn ho c đ i v i hoàn c nh

ự ệ ầ ớ ượ phát ngôn hay v i hi n th c. G n đây, rào đón đ c nghiên c u d ứ ướ i

ộ ọ ượ ự ữ ụ góc đ Ng d ng h c, đ c xem xét theo l c ngôn trung và theo các

ắ ộ ạ ủ ự ấ ệ nguyên t c h i tho i c a Grice. Xét theo l c ngôn trung, các d u hi u

ẽ ượ ệ ạ ấ ượ rào đón s đ c phân lo i thành: D u hi u rào đón đ c mã hoá

ể ừ ữ ệ ệ ề ấ ạ trong ti u t và d u hi u rào đón tr ng ng m nh đ . Xét theo

ạ ủ ẽ ượ ệ ắ ấ ộ nguyên t c h i tho i c a Grice, các d u hi u rào đón s đ c phân

ố ươ ấ ươ chia theo b n tiêu chí: Ph ề ng châm v ch t, ph ng châm v ề

ượ ươ ứ ươ ệ l ng, ph ng châm cách th c, ph ng châm quan h . Trong s ố

ự ữ ệ ế ấ ớ ị ư trên, có nh ng d u hi u rào đón quan y u v i phép l ch s , nh ng

ự ữ ể ệ ấ ị cũng có nh ng d u hi u không tiêu bi u cho phép l ch s . Trong

ứ ữ ứ ể ạ ả ỉ ph m vi nghiên c u, chúng tôi ch kh o sát nh ng bi u th c rào đón

ệ ớ ự ị có quan h v i phép l ch s .

ứ ự ự ể ắ ộ D a trên s phân chia các bi u th c rào đón theo nguyên t c h i

ế ợ ạ ủ ữ ệ ự ế ệ ả ớ tho i c a Grice k t h p v i vi c kh o sát ng li u th c t , chúng tôi

ạ ớ ứ ể ố khái quát các bi u th c rào đón thành các lo i l n sau. Xét trong m i

ệ ớ ộ ứ ề ệ ể ả quan h v i n i dung m nh đ , ta có: Bi u th c rào đón gi m nh ẹ

ậ ủ ứ ộ ể ấ ạ ứ ộ đ tin c y c a thông tin và bi u th c rào đón nh n m nh m c đ tin

ệ ớ ố ườ ậ ủ c y c a thông tin. Xét trong m i quan h v i ng ể i nghe, ta có: Bi u

ứ ộ ặ ớ ứ ả ườ ể ể th c rào đón gi m thi u m c đ áp đ t v i ng ứ i nghe và bi u th c

ể ệ ủ ườ ứ rào đón tôn vinh th di n c a ng ể i nghe. Riêng bi u th c rào đón

ể ệ ủ ườ ượ ụ ể tôn vinh th di n c a ng i nghe đ ằ c c th hóa b ng hành vi khen

ở ươ ậ ậ đã trình bày ch ạ ng hai. Do v y, chúng tôi t p trung vào ba lo i

ạ ố ượ ứ ể ượ còn l i. S l ng các bi u th c rào đón đ ả c trình bày trong b ng

ố ượ ỷ ệ ứ rào S l ng T l (%) STT

ể Bi u th c đón ể ứ 1004 68.4 1

Bi u th c rào ẹ ả đón gi m nh ậ ộ đ tin c y ủ c a thông tin

ể ứ 2 255 17.4

Bi u th c rào ạ ấ đón nh n m nh ậ ộ ứ m c đ tin c y ủ c a thông tin

ể ứ 3 209 14.2

ứ Bi u th c rào ể ả đón gi m thi u ặ ộ m c đ áp đ t

ườ ớ v i ng i nghe

T ngổ 1468 100

ố ượ ả ứ ể ể ấ ỏ B ng 3.7: S l ng các ki u bi u th c rào đón trong ph ng v n

ấ ỷ ệ ế ả ả ủ ệ ề ấ ồ K t qu kh o sát cho th y t l xu t hi n không đ ng đ u c a các

ứ ể ạ ư ệ ẹ ộ ứ ể ả bi u th c rào đón trong ph m vi t li u. Bi u th c rào đón gi m nh đ tin

ủ ượ ề ề ế ả ơ ậ c y c a thông tin đ c dùng nhi u h n c , chi m 68.4%. Đi u này th ể

ệ ướ ổ ế ủ ố ộ hi n m t xu h ng ph bi n trong cách công b thông tin c a nhà báo. H ọ

ế ố ố ư ệ ướ ạ mu n h n ch t i đa trách nhi m khi đ a thông tin ra tr c công chúng, do

ả ầ ố ả ưở ự ế đó cũng góp ph n gi m t ữ i đa nh ng nh h ể ệ ủ ng tiêu c c đ n th di n c a

ớ ỷ ệ ầ ươ ệ ấ ươ ứ ể ọ h . Xu t hi n v i t g n t l ng đ ấ ng nhau là bi u th c rào đón nh n

ứ ộ ứ ể ề ể ậ ạ ả ộ m nh đ tin c y v thông tin và bi u th c rào đón gi m thi u m c đ áp

ườ ự ụ ể ướ ứ ể ặ ủ đ t c a ng i nghe. D i đây là s c th hóa các bi u th c rào đón

ườ ấ ỏ th ng dùng trong ph ng v n.

ậ ủ ẹ ộ ứ ể ả Bi u th c rào đón gi m nh đ tin c y c a thông tin

ậ ủ ẹ ộ ứ ể ả ộ Bi u th c rào đón gi m nh đ tin c y c a thông tin thu c nhóm rào

ươ ượ ử ụ ả ớ đón ph ề ấ ng châm v ch t. Chúng đ ụ c s d ng v i m c đích làm gi m đ ộ

ủ ể ứ ứ ủ ế chính xác c a phát ngôn khi ch th giao ti p không có ch ng c rõ ràng v ề

ứ ề ượ ử ụ đi u mình nói ra. Cách th c này đ c nhà báo s d ng tri ệ ể ớ ầ ố t đ v i t n s

ấ ậ ỏ ộ ớ ệ ấ r t cao trong ph ng v n. Khi trò chuy n v i m t nhân v t nào đó, nhà báo

ớ ư ể ậ ườ ạ ệ tham gia v i t cách t p th (nhà báo là ng i đ i di n cho công chúng)

ả ư ứ ế ế ầ ộ ỏ ch không ph i t ấ cách cá nhân. Vì th , trong h u h t các cu c ph ng v n,

ộ ộ ấ ế ế ẽ ộ nhà báo r t ít khi b c l ế ý ki n riêng m t cách rành r . Ý ki n cá nhân, n u

ượ ế ề ố có thì cũng đ c khéo léo gói ghém trong ý ki n s đông. Đi u này th ể

ệ ở ặ ừ ượ ứ hi n m t hình th c là cách nói tr u t ủ ể ng hoá ch th phát ngôn:

ế ườ ẩ i dân làm chè b n () “Có ý ki n cho r ng ằ , ai đó đang kích thích ng

ộ ả ủ ấ ẩ ằ ọ ằ b ng cách thu mua toàn b s n ph m c a h nh m làm m t uy tín

ươ ệ ệ ấ ả th ng hi u Chè Vi t Nam và các nhà máy s n xu t chè? ”

ề (Ti n phong 19/07/2011)

ặ ấ ộ ỏ ượ ư ươ M t khác, khi các cu c ph ng v n đã đ c đ a lên ph ệ ng ti n

ể ệ ề ề ạ ậ truy n thông đ i chúng thì th di n các nhân v t tham gia đ u có nguy c ơ

ố ờ ế ạ ủ ị ị b đe do cao. Trong giao ti p, không ai mu n l i nói c a mình b đánh giá

ứ ườ ệ ấ ế là vô căn c , thi u chính xác. Ng i Vi ọ t Nam r t coi tr ng giá tr c a l ị ủ ờ i

ề ờ ọ ị ị nói: “L i nói đ i máu”. Nói không đúng thì b đánh giá v nhân cách, b coi

ả ố ố ạ là điêu, gi d i, khoác lác. Hu ng chi, nhà báo l ủ i là cái “loa phát ngôn” c a

ọ ấ ế ắ ồ ả ộ c c ng đ ng. Vì th , trong khi nói năng, h r t chú ý cân nh c, suy xét.

ư ữ ữ ậ ớ ố ồ V i nh ng thông tin còn ch a có ngu n g c rõ ràng hay nh ng nh n xét có

ọ ườ ả ử ụ ứ ể ạ ể ệ ủ kh năng đe do th di n c a ĐTPV, h th ng s d ng các bi u th c rào

ẹ ộ ủ ứ ể ả ậ ả ể đón gi m nh đ tin c y c a phát ngôn. Bi u th c rào đón gi m thi u

ườ ử ụ ấ ỏ th ng s d ng trong ph ng v n là:

ằ ồ a. Nghe nói, nghe đâu, nghe đ n, nghe r ng,…

ộ ố ừ ườ ả ộ ừ (ng i, chuyên gia, khán gi ,... ) + đ ng t (cho M t s + danh t

ạ ợ ằ r ng, g i ý, lo ng i,…)

ườ ộ ừ ồ i ta + đ ng t (đ n, nghĩ, bàn tán,..) Ng

ằ ồ Thông tin r ng, tin đ n

ư ậ ộ ừ ờ ằ (nghi ng , cho r ng, bàn tán,…) D lu n + đ ng t

Ai đó nói

ườ ậ ẩ i (nói, bình ph m, nh n xét,…) Có ng

ế ằ ậ Có ý ki n (cho r ng, nh n xét,…)

ạ ồ ồ Có ngu n tin, có đ n đoán, có giai tho i,…

ứ ể ườ ỏ ể Các bi u th c rào đón này th ng đi kèm phát ngôn xác tín, h i đ rào

ư ủ ề ờ ồ ệ đón tính chính xác c a thông tin đ a ra, đ ng th i rào đón v trách nhi m

ườ ề ượ ủ c a ng i nói v l ấ ng thông tin anh ta nêu ra trong phát ngôn. Chúng xu t

ệ ầ ấ ả ổ ỏ hi n 303 l n trong t ng các bài ph ng v n đã kh o sát:

ề ặ ệ ứ ủ ẫ () ề ấ ấ “Nghe nói, cátsê c a The Voice r t h p d n. Hi u ng v m t truy n

ủ ươ ể ế ờ ỉ thông c a ch ấ ng trình cho đ n th i đi m này cũng "đ nh", anh có th y

ố ế ” h i ti c?

(Dân trí 21/08/2012)

ể ế ấ ạ ớ ứ Bi u th c rào đón nghe nói, có ý ki n cho r ng ằ nh n m nh v i ng ườ i

ằ ỉ ườ ườ ạ ư nghe r ng anh ta ch là ng i thay ng i khác nói l i tin đó, ch a có b ngằ

ụ ể ủ ứ ề ệ ả ị ch ng c th và anh ta không ph i ch u trách nhi m v tính đúng sai c a nó.

ữ ứ ể ặ Nh ng bi u th c rào đón này còn hay đi kèm phát ngôn chê ho c phát

ự ậ ấ ậ ngôn nh n xét, bình lu n có tính ch t tiêu c c:

ễ ớ ỏ ớ ấ ằ () “Ngoài sân kh u, anh đã có h ng trăm vai di n l n, nh v i phim

ề ế ị truy n hình. Tuy nhiên ằ , Trung Anh b đóng khung có ý ki n cho r ng

ề ể ẫ ắ ậ ộ ổ trong m t ki u m u nhân v t, lúc nào cũng hi n lành, kh c kh … Anh

ậ ẽ ệ ị ể ằ ộ ế có cho r ng, vi c b đóng khung trong m t ki u nhân v t s mang đ n

ả ” ự s nhàm chán cho khán gi ?

ườ ữ ẩ ườ ấ ả bình ph m nh ng ng ộ i làm b t đ ng s n l n th (Dân trí 02/06/2012) ườ ớ ng () “Ng i ta

ớ ấ ậ ậ ồ ả ố ợ ề ụ đ ng t i đ t đai, m m nên có h u v n không t t. Anh có s đi u đó

không?”

ề (Ti n phong 16/07/2011)

ữ ề ế ặ ư ề ậ Ho c nh ng phát ngôn đ c p đ n đ tài quá riêng t ạ ả , nh y c m:

ợ ằ ơ ị ề () “Nghe đ nồ v B ng Ki u ghen h i b ác? ”

ề (Ti n phong 27/09/2012)

ủ ẩ () ộ “Nghe nói cát xê c a anh trong b phim gây tranh cãi Lý Công U n

ớ ắ ườ Đ ng t i thành Thăng Long khá l m? ”

ề (Ti n phong 29/05/2011)

ư ữ ể ấ ẫ ộ ị ề Nh ng v n đ nh : vai di n ễ “b đóng khung trong m t ki u m u nhân

ườ ả ớ ấ ộ ườ ớ ấ i làm b t đ ng s n l n th ụ ng đ ng t i đ t đai, m m ồ ả ữ v tậ , nh ng ng

ệ ề ợ ậ ậ nên có h u v n không t t ữ ố ”, chuy n v ghen, chuy n cát xê,… đ u là nh ng ệ

ể ệ ươ ể ệ ủ ườ ạ ế ề đ tài đe do đ n th di n d ng tính và th di n âm tính c a ng i nghe.

ủ ể ặ ủ ủ ự ứ ệ ể ả S có m t c a bi u th c rào đón làm gi m trách nhi m c a ch th giao

ư ế ớ ướ ườ ế ằ ti p v i thông tin đ a ra, nó báo tr ớ c v i ng i nghe r ng ý ki n này

ể ệ ủ ả ủ ậ ượ ả không ph i c a riêng anh ta và do v y, th di n c a anh ta đ c b o toàn.

ứ ể ượ ọ Các bi u th c rào đón này còn đ ứ c g i là cách th c phi cá nhân hóa

ế ượ ủ ị ự ữ ộ (impersonalization), m t trong nh ng chi n l c c a l ch s âm tính.

ộ ạ ễ ả ộ ấ ừ ể ứ b. M t d ng bi u th c rào đón khác, di n t ậ đ tin c y th p t phía

ớ ố ượ ủ ể ế ượ ế ệ ch th giao ti p v i đ i t ng đ ề ộ c nói đ n trong n i dung m nh đ ,

ườ ượ ấ ạ ừ ặ ạ ẽ ẻ ừ có l ư , có v , hình nh , th ng đ c c u t o là phó t ho c tr ng t :

ườ ư ư ả ầ ế ắ ừ d ng nh , ph i chăng, g n nh , có khi, bi t đâu, ch c gì ,... Các t này

ệ ầ ấ ấ ả ổ ỏ ố xu t hi n 476 l n trong t ng s các bài ph ng v n đã kh o sát.

ị ự ỏ ể ặ ẳ ặ ộ Chúng đ uề ậ ị bi u th s ph ng đoán ho c kh ng đ nh m t cách dè d t đánh giá, nh n xét

ị ự ỏ ủ ể ể ế ẳ ạ ủ c a ch th giao ti p. Ch ng h n, bi u th s ph ng đoán:

ữ ế ậ ạ ị () ủ “Nh ng ca khúc ch hát luôn luôn nói đ n các cung b c tâm tr ng c a

ườ ữ ậ ả ổ ả ộ m t ng i đau kh trong tình yêu. V y nh ng c m xúc đó ph i chăng

ừ ậ ả ờ ị có th t ngoài đ i và ch đã t ng tr i qua? ”

(Dân trí 7/1/07)

ự ầ ề ặ ẽ ủ ế ị , ch có nghĩ v y? () “D án l n này, ậ ” có thể s r i ro v m t kinh t

(Dân trí 29/08/2012)

ừ ị ự ể ắ ắ ộ Các t thu c nhóm này bi u th s không ch c ch n vào tính đúng sai

ề ả ệ ả ộ ố ế ủ c a n i dung m nh đ , đ m b o “l ế ủ ể i thoát” cho ch th giao ti p n u

ủ ậ ườ nh n xét c a anh ta không đúng. Chúng th ng đi kèm các phát ngôn có

ạ ể ệ ứ ộ m c đ đe do th di n cao:

ơ ướ ế ớ ườ ế ể ơ ư c nh ng ư th đang ch t y u trong () “Anh đ n v i th tr d ng nh

ủ ể ồ bi u đ thành công c a anh. ”

(Dân trí 23/1/07)

ồ ơ ấ ể ấ ụ ệ ẩ ị () ư “Qua v vi c này có th th y quy trình th m đ nh h s , c p phép đ a

ườ ẹ ự ắ ườ các ng ộ i đ p đi d thi các cu c thi nhan s c qu c t ố ế d ng nh ư

ề ẽ ở ” còn nhi u k h ?

ề (Ti n phong 14/03/2014)

ệ ủ ừ ự ấ ả S xu t hi n c a t rào đón ứ ộ ạ hình như, có vẻ làm gi m m c đ m nh

ữ ừ ủ ề ạ ể ệ ch t y u ủ c a nh ng t đe do th di n: ẽ ở ế ể , đa nghi, phòng th , nhi u k h ,

…

ừ ỉ ứ ừ ệ ấ ơ ộ h i, khá c. Nhóm t ch m c đ : ữ ,... Nh ng t ầ này xu t hi n 225 l n

ấ ỏ ườ ệ ấ ậ trong các bài ph ng v n, th ng xu t hi n trong các phát ngôn nh n xét,

ừ ẹ ứ ộ ủ ự ụ ả bình giá. Nhóm t ạ này có tác d ng gi m nh m c đ c a s đánh giá, t o

ộ ờ ề ộ ấ ị ệ ườ ế ợ ớ ra đ m nh t đ nh v n i dung m nh đ . ề H iơ th ng k t h p v i các v ị

ừ ự t tiêu c c:

ự ế ở ự ế ủ ữ ề ệ nh ng gameshow truy n hình th c t c a ta hi n nay () “B i th c t

ặ ặ ả ươ i trí, th ạ ng m i"...? ” h iơ đ t n ng tính "gi

(Dân trí 14/08/2012)

ườ ế ợ ị ừ ớ ự Khá th ng k t h p v i các v t tích c c:

ậ ạ ướ ể "Dĩ vãng phía tr c". Ông có th cho bi ế t () “T p sách có tên khá l

ạ t i sao dĩ vãng l ạ ở i phía tr ướ ” c?

(Vnexpress 06/04/2012)

ư ậ ấ ấ ỏ ụ Nh v y, trong ph ng v n, vì m c đích khai thác và cung c p thông

ữ ư ề ả tin, nhà báo đôi khi ph i nói ra nh ng đi u mà chính anh ta cũng ch a có

ặ ư ứ ự ể ậ ỏ ổ ữ ằ b ng ch ng xác th c ho c đ a ra nh ng nh n xét, câu h i có th gây t n

ấ ề ấ ả ỏ ưở ố ế th t cho ng ườ ượ i đ c ph ng v n. Đi u này nh h ng không t t đ n th ể

ệ ủ ả ậ ủ ứ ể ể ả ớ ộ di n c a c hai. V i các bi u th c rào đón gi m thi u đ tin c y c a thông

ủ ể ế ượ ệ ề tin, ch th giao ti p né tránh đ ự ủ ộ c trách nhi m v tính trung th c c a n i

ộ ề ự ụ ệ ớ dung phát ngôn và do đó tránh s đ ng đ ti m tàng khi trò chuy n v i

ĐTPV.

ứ ộ ậ ủ ứ ể ấ ạ 2. Bi u th c rào đón nh n m nh m c đ tin c y c a thông

tin

ự ệ ườ ệ ả ớ ộ Khi th c hi n m t HĐNT thì ng i nói ph i có trách nhi m v i hành

ệ ấ ớ ạ ớ ộ đ ng y. V i nhà báo, trách nhi m này l ế ộ i càng l n. Khi m t phát ngôn thi u

ự ượ ươ ệ trung th c đ ố c công b trên ph ể ệ ạ ng ti n thông tin đ i chúng thì th di n

ẽ ị ả ủ ưở ế ấ ọ ươ d ng tính c a nhà báo s b nh h ệ ng nghiêm tr ng. Vì th , các d u hi u

ượ ệ ớ ể ậ ủ ộ ộ rào đón đ c vi n t ả i đ tăng đ tin c y c a n i dung phát ngôn. Qua kh o

ủ ế ứ ệ ấ ấ ạ ộ ể sát, chúng tôi th y xu t hi n 255 bi u th c thu c lo i này, ch y u là hai

d ng:ạ

ự ậ ứ ắ ắ Ch c ch n, rõ ràng, s th t là, căn c vào,…

ườ ề ằ ườ ố ề Nhi u ng ấ i cho r ng, r t nhi u ng i mu n…, không ít ng ườ i

ằ ọ ườ ằ ả cho r ng, m i ng i nói (cho r ng, đánh giá…), khán gi (công

ằ chúng) cho r ng, ai cũng nói…

ớ ầ ố ớ ệ ạ ấ ấ ỏ ơ Riêng lo i hai xu t hi n v i t n s l n h n trong ph ng v n: 272 phát

ử ụ ự ề ệ ả ộ ngôn s d ng cách nói này. Đi u này ph n ánh m t hi n th c: nhà báo ch ỉ

ọ ư ự ủ ế ấ là phát ngôn viên c a công chúng nên ý ki n mà h đ a ra th c ch t là ý

ế ủ ữ ụ ặ ừ ượ ử ụ ki n c a công chúng. M t khác, nh ng c m t này cũng đ c s d ng nh ư

ậ ủ ư ứ ể ả ả ộ ứ ộ m t bi u th c rào đón đ m b o m c đ tin c y c a thông tin đ a ra. Nhà

ữ ề ằ ố ỉ ứ báo mu n thông báo cho ĐTPV r ng anh ta ch nói nh ng đi u có s c

ụ ế thuy t ph c cao:

ạ ự ẽ ả ưở ườ lo ng i d án trên s gây nh h ự ng tiêu c c cho di () ề “Nhi u ng i

ế ớ ẻ ơ ả s n thiên nhiên th gi i Phong Nha K Bàng, trong đó có S n Đoòng

ế ớ ớ ề ế ấ ộ ớ hang đ ng l n nh t th gi ạ i v i nhi u thành t o hi m có. Ông nghĩ

ề ạ sao v lo ng i này? ”

(Vnexpress 06/11/2014)

ậ ấ ị ọ ?” () “Rõ ràng là ch đã nh n và vào vai Phó Đoan r t ng t

ề ả ị ủ ườ (Dân trí 10/12/2012) ượ ố ữ c s ệ , nh ng gì đã đ t Trong ti n gi đ nh bách khoa c a ng i Vi

ậ ườ ượ ề ấ ắ đông xác nh n th ng đ c cho là đúng đ n. Đi u này xu t phát t ừ ư t duy

ườ ề ậ ố ồ ộ ọ ủ c a ng i dân s ng trong n n văn hoá tr ng tính c ng đ ng. T p th ể

ườ ủ ố ế ắ ượ th ế ng th ng th , ý ki n c a s đông đ ố ắ c đánh giá cao: “Đa s th ng

ộ ố ế ể ằ ố ộ ố ơ thi u s ”, “Khôn đ c không b ng ng c đàn”, “Ch t m t đ ng còn h n

ộ ườ ủ ế ể ố s ng m t ng ề i”. Không bàn đ n tính đúng sai c a quan đi m này, đi u

ở ể ấ ấ ư ữ đáng nói đây là quan đi m y đã ghi d u vào t ớ duy ngôn ng và v i

ườ ệ ụ ừ ọ ườ ề ư nhi u ng i i nói, ai cũng ng i Vi ữ t Nam, nh ng c m t nh : ườ , m i ng

ườ ụ ứ ế ấ ỏ nói, rõ ràng là,… th ng có s c thuy t ph c. Trong ph ng v n, nhà báo s ử

ư ộ ế ượ ụ ứ ự ươ ả d ng cách th c này nh m t chi n l ệ ị c b o v l ch s d ủ ng tính c a

mình.

ạ ả ườ ậ ủ ộ Tóm l i, làm gi m hay tăng c ng đ tin c y c a thông tin thì cũng là

ủ ả ườ ứ ể ạ ệ ể ệ cách b o v th di n c a ng ự i nói. Hai lo i bi u th c rào đón này th c

ứ ể ấ ươ ạ ủ ư ộ ch t là bi u th c rào đón ph ng châm h i tho i c a Grice nh ng rõ ràng

ẽ ớ ố ị ự ệ ặ là chúng có m i quan h ch t ch v i tính l ch s .

ứ ộ ứ ể ể ặ ả 3. Bi u th c rào đón gi m thi u m c đ áp đ t lên ng ườ i

nghe

ứ ụ ứ ể ể ả ặ ộ Các bi u th c rào đón có tác d ng gi m thi u m c đ áp đ t lên

ấ ỏ ườ ừ ng ườ ượ i đ c ph ng v n th ng là t tình thái có thể và m t s t ộ ố ừ ữ ả ng gi m

ể ộ ượ ọ ệ ộ ư m t chút thi u nh , m t ítộ , m t vài ,… Chúng còn đ c g i là các bi n pháp

ề ị “d u hoá” – softener (Brown & Levinson) hay “m m hoá” – mitigator (House

ừ ườ ệ ấ ấ & Kasper). T tình thái có thể th ế ng xu t hi n trong c u trúc gián ti p

ể ệ ự ế ộ ỏ ướ ệ có th …(không) c l “ ” làm các hành đ ng h i có hi u l c gián ti p là

ệ ầ ầ ấ ộ ỉ ư ệ ả hành đ ng th nh c u. Chúng xu t hi n 158 l n trong t ằ li u kh o sát. B ng

ự ế ủ ầ ỏ ở ị ỉ ị ễ ộ hình thái c a câu h i, hành đ ng th nh c u tr nên l ch s , t ấ nh , d ch p

nh n:ậ

ế ủ ự ố ” t nguyên nhân c a s c ? () “Ông có thể cho bi

ề (Ti n phong 08/02/2011)

ư ệ ế ộ ơ ơ () “Ông có thể nói rõ h n, c duyên nào đ a đ n m t công vi c "xuyên

ố ư ậ ” qu c gia" nh v y?

ề (Ti n phong 13/11/2011)

ữ ả ừ ộ ộ ộ ấ ể m t chút, m t ít, m t vài, chút,… T ng gi m thi u: ệ xu t hi n 194

ữ ừ ẹ ứ ộ ặ ủ ự ụ ữ ả ầ l n. Nh ng t ng này có tác d ng gi m nh m c đ áp đ t c a l c ngôn

ộ ườ ế ợ ớ ấ ế ướ ệ trung. M t chút, m t í ộ t th ng k t h p v i c u trúc gián ti p c l trên

ặ ầ ỏ ỉ ệ ữ trong phát ngôn h i – th nh c u, đ c bi ỏ ề ậ t trong nh ng phát ngôn h i đ c p

ư ề ề ấ ạ ộ ị ế đ n v n đ thu c lãnh đ a cá nhân nh : tình yêu, ti n b c,…

ể ề v Live jazz? () “Anh có th chia s ” ộ ẻ m t chút

(Dân trí 12/11/2012)

ộ ộ ườ ể T ừ có th ể b c l ộ ủ thái đ c a ng ỏ ự ự ặ i nói: không áp đ t, đ ng s l a

ề ọ ộ ộ ả ờ M t chút, m t ít,… ch n quy n tr ả ờ l i hay không tr i. l ả cũng gi m nh ẹ

ứ ặ ộ ộ ộ ự ư m t chút, m t ít m c đ áp đ t. Nói là ấ nh ng th c ch t nhà báo mong

ẻ ộ ượ ố ề ơ mu n ĐTPV chia s m t l ế ng thông tin nhi u h n th .

ớ ầ ứ ề ệ ể ấ ố ấ Trên đây là các bi u th c rào đón xu t hi n v i t n s nhi u nh t

ữ ế ệ ể ấ ấ ỏ ứ trong giao ti p. Ngoài ra, trong ph ng v n còn xu t hi n nh ng bi u th c

ớ ố ượ ự ệ ể ấ ặ ị rào đón đi n hình cho phép l ch s , m c dù xu t hi n v i s l ơ ng ít h n.

ấ ạ ụ ữ ứ ể ừ ố ị ư tò mò Đó là nh ng bi u th c rào đón có c u t o là c m t c đ nh nh :

ỏ ế ộ ị ỏ ả ộ m t chút, m t câu h i t nh , h i khí không ph i,…

ỏ ộ ố ế ụ ữ ặ ị , Ngày Qu c t Ph n này, anh đ nh t ng quà () “H i tò mò m t chút

gì cho v ?ợ ”

(Dân trí 09/03/2014)

ố ể ệ ề ị ộ ư, ch có th "b t mí" m t ể ậ () “Dù không mu n k rõ v chuy n riêng t

ề ườ chút v ng i mình yêu? ”

(Vnexpress 05/08/2012)

ư ộ ứ ể ể ậ ấ ẫ ệ Các bi u th c rào đón xu t hi n nh m t ki u d n nh p báo tr ướ ể c đ

ườ ị ế ẩ ậ ả ộ ng i nghe chu n b ti p nh n m t HĐNT nào đó có kh năng đe do th ạ ể

ề ề ươ ệ ấ ụ di n. Trong các ví d trên, v n đ ti n l ề ệ ng, thù lao, chuy n gia đình đ u

ượ ữ ề ấ ả ộ ị đ c coi là nh ng v n đ thu c lãnh đ a cá nhân mà không ph i ai cũng

ố ướ ự ấ ứ ể ẵ s n lòng công b tr ệ ủ c công chúng. S xu t hi n c a các bi u th c rào đón

ầ ườ ị ỏ ề ấ ề ớ ị ư trên ph n nào giúp ng i nghe b t khó ch u khi b h i v v n đ riêng t .

ệ ử ụ ứ ụ ủ ể ự ể ầ M c đích c a vi c s d ng bi u th c rào đón là ngăn s hi u l m

ể ầ ể ầ ề ộ ề ủ ệ (hi u l m v n i dung m nh đ c a phát ngôn, hi u l m v hi u l c ề ệ ự ở ờ i l

ể ầ ệ ủ ề ố ộ ủ c a phát ngôn, hi u l m v thái đ , m i quan h c a các cá nhân trong

ả ứ ủ ạ ộ ộ ườ ề ề cu c h i tho i...) hay ph n ng c a ng i nghe v đi u mà mình đã nói

ặ ắ ử ụ ứ ể ế ả ả ộ ho c s p nói. K t qu kh o sát bi u th c rào đón s d ng trong các cu c

ấ ấ ỏ ph ng v n trên báo cho th y:

ử ụ ứ ể ấ ạ ỏ Các bi u th c rào đón s d ng trong ph ng v n khá đa d ng, s ự

ặ ủ ế ế ấ ỏ có m t c a chúng khi n các phát ngôn trong giao ti p ph ng v n tr ở

ự ế ị ể ệ ự ủ ả ể ệ ị ơ ọ nên l ch s , t nh h n, th hi n s tôn tr ng th di n c a c nhà

ứ ấ ạ ấ ỏ báo và ng ườ ượ i đ ệ ể c ph ng v n. Các lo i bi u th c rào đón xu t hi n

ứ ẹ ề ệ ể ấ ả ồ ớ không đ ng đ u, bi u th c rào đón gi m nh thông tin xu t hi n v i

ấ ớ ố ượ s l ng l n nh t.

ươ ể ệ ầ Trong các ph ữ ng ti n k trên, có nh ng thành ph n rào đón

ộ ươ ạ ộ ố v n thu c ph ệ ng châm h i tho i. Tuy nhiên, chúng cũng có hi u

ự ự ệ ề ộ ị ự l c thu c v phép l ch s khi nhà báo th c hi n các hành vi có tính

ư ỏ ể ệ ấ ầ ậ ọ ch t đe d a th di n cao nh : h i, nh n xét, yêu c u.

ể ệ ị ự ườ ứ ể ệ ấ Các bi u th c rào đón th hi n l ch s th ng xu t hi n trong

ữ ủ ế ườ ệ ế ư A bi t B không thích/ không ẩ giao ti p kh u ng c a ng i Vi t (nh :

ẽ ậ ư ẽ ả ẫ ằ b ng lòng/B s ghét/ s gi n nh ng A v n ph i nói; nói vô phép, nói

ừ ạ ậ ỏ ỏ ừ m n phép; nói B b ngoài tai/b quá đi cho/đ ng gi n/đ ng

ừ ự ả ỏ ớ ườ trách/đ ng t ái, B có thông c m, b qua thì m i nói ,..) th ng không

ứ ủ ề ệ ấ ấ ỏ ế xu t hi n trong ph ng v n. Đi u này do tính nghi th c c a giao ti p

ấ ặ ỏ ị ư ệ ề ả ph ng v n báo quy đ nh. M t khác, t li u kh o sát đ u là báo in và

ệ ử ề ả ượ ậ ạ ướ báo đi n t , các văn b n đ u đ c biên t p l i tr ấ c khi cho xu t

ư ế ầ ẩ ặ ả b n nên các thành ph n rào đón đ c tr ng cho giao ti p kh u ng ữ

ư ệ ầ ấ trên g n nh không xu t hi n.

ừ ữ ớ ệ ể ắ ể ả 3.2.3. T ng có màu s c bi u c m – đánh giá v i vi c bi u th ị

ự ấ ỏ ị l ch s trong ph ng v n báo chí

ừ ữ ắ 1. Nhóm t ự ng có s c thái tích c c

ệ ự ọ ừ ế ỉ ỏ ữ Trong giao ti p, vi c l a ch n t ng nào không ch th a mãn l ượ ng

ụ ụ ủ ủ ể ầ tin đ theo quan đi m c a Grice mà còn ph c v cho nhu c u chuy n t ể ả i

ể ủ ể ộ ủ ự ằ quan đi m, t ư ưở t ọ ng thái đ c a ch th phát ngôn. B ng cách l a ch n

ừ ự ủ ể ể ề ả ợ ỉ nhóm t ế v ng phù h p, ch th giao ti p có th đi u ch nh kho ng cách

ố ượ ữ ế ề ả ộ gi a mình và đ i t ng giao ti p, gây tác đ ng v tâm lý, c m xúc, thái đ ộ

ệ ử ụ ế ấ ừ ữ t ớ ố ượ i đ i t ỏ ng giao ti p. Trong ph ng v n, vi c s d ng t ng nh th ư ế

ễ ể ừ ệ ậ ặ ộ ỏ nào là m t ngh thu t. Cách đ t câu h i sao cho v a rõ ràng, d hi u, tránh

ạ ị ạ ừ ế ỏ tình tr ng “ông nói gà bà nói v t”, l i v a khi n ng ườ ượ i đ ấ c ph ng v n

ấ ượ ễ ẵ ả ị tho i mái d ch u, s n sàng cung c p l ị ng tin có giá tr . Do đó, nhóm t ừ

ự ượ ử ụ ể ệ ắ ằ ự v ng mang s c thái tích c c đ c s d ng nh m gia tăng th di n d ươ ng

ườ ấ ỏ ừ ự ườ ủ tính c a ng i tham gia ph ng v n. Nhóm t v ng này th ệ ấ ng xu t hi n

ệ ử ụ ậ trong các phát ngôn khen hay bình giá, nh n xét. Vi c s d ng nhóm t ừ

ể ệ ủ ể ệ ở ỏ ự v ng tôn vinh th di n c a ng ườ ượ i đ ấ c ph ng v n th hi n hai ph ươ ng

ử ụ ử ụ ữ ị ị ừ ệ ự ắ di n: s d ng các ng đ nh danh và s d ng các v t có s c thái tích c c.

ừ ự ủ ế ự ệ ắ Nhóm t ấ v ng có s c thái tích c c xu t hi n ch y u trong các bài

ụ ệ ệ ấ ấ ỏ ỏ ườ ph ng v n văn ngh sĩ. M c đích ph ng v n văn ngh sĩ th ắ ng là kh c

ỏ ả ế ộ ọ h a chân dung, h i c m xúc, bí quy t sau m t thành công nào đó. Khi

ố ượ ỏ ắ ế ữ ị ề ấ ph ng v n đ i t ng này, nhà báo nh c đ n nhi u ng đ nh danh liên quan

ả ưở ữ ệ ệ ố ả ế đ n gi i th ng, danh hi u. Trong s đó, có nh ng danh hi u, gi i th ưở ng

ố ượ ướ ổ ứ ặ chính th ng, đ c nhà n c hay t ụ ch c uy tín nào đó trao t ng. Ví d :

ề ự ự ấ ệ ư Ngh sĩ u tú , doanh nhân quy n l c nh t khu v c Đông Nam Á , Bông sen

ả ạ ả ưở ủ ạ i b c Sách hay i th ng nh c sĩ c a năm vàng, gi , gi ,…

ủ ư ệ ượ ỏ ấ ướ t ra kh i đ t n c Vi ệ t () “Th a ông, câu chuy n làm giàu c a ông đã v

ượ ữ ọ ộ Nam, ông đ c WSJ bình ch n là m t trong nh ng doanh nhân quy nề

ấ ậ ự ệ . Ông đón nh n s ki n này nh th ư ế ự ự l c nh t khu v c Đông Nam Á

nào?”

ề (Ti n phong 17/09/2011)

ễ ớ () “V i vai giáo Khang, anh đã đo t ạ Bông sen vàng cho Nam di n viên

ấ ạ ứ ế ầ ố ấ ắ chính xu t s c nh t t i LHP qu c gia l n th 7. Hay, đ n bây gi ờ ,

ả ẫ ứ ẳ ậ ọ ọ khán gi v n g i anh là… giáo Th , thay vì g i tên th t. Đó h n là

ễ ề ạ ấ ớ ộ ờ ni m h nh phúc l n nh t trong đ i m t di n viên? ”

(Dân trí 04/05/2012)

ữ ệ ườ ộ ườ ớ Có nh ng danh hi u do ng i hâm m , ng i trong gi i tôn vinh, ví

ủ ự ủ ể d : ụ ông hoàng nh c đạ ỏ, phù th y c a sân kh u ế , ấ , l c sĩ ti u thuy t

ế ườ ừ ẹ ấ producer có ti ng ở ệ Vi t Nam i có đài t đ p nh t phía B c , ng ắ , hot boy

ả ọ ủ c a màn nh nh ỏ, gi ng ca ăn khách , phim ăn khách, …

ượ ệ ơ ộ ế ợ ỏ", luôn có c h i k t h p () “Đ c m nh danh là " ông hoàng nh c Đạ

ữ ẹ ậ ọ thăng hoa cùng các gi ng ca n tài năng và xinh đ p, v y anh làm sao

ờ ố ữ ệ ằ ố ể ữ ượ ự đ gi đ c s cân b ng gi a đ i s ng ngh sĩ v n hào nhoáng,

ạ ị ” chông chênh và h nh phúc gia đình bình d ?

(Dân trí 18/09/2014)

ở ứ ệ ể ề ồ ế ỗ ố ế ộ t "m i năm m t cu n". N u () “Nhi u đ ng nghi p n vì anh b i s c vi

có ai đó phong cho anh danh hi u "ệ ế " anh th y thấ ế ể ự l c sĩ ti u thuy t

nào?”

(Vnexpress 06/04/2013)

ệ ệ ớ ả ưở ề ự V i ngh sĩ, danh hi u, gi i th ng là ni m t ộ ờ ọ hào trong cu c đ i h ,

ự ỗ ự ắ ạ ự ệ ệ ấ đánh d u s n l c, thành công trong s nghi p. Vi c nh c l i các ng ữ

ể ầ ộ ướ ấ ớ ỏ ị đ nh danh trên m t ph n đ nhà báo h ng ng ườ ượ i đ c ph ng v n t ệ i vi c

ỏ ả ế ạ ữ ề ấ ố bày t c m xúc, bí quy t đ t thành công – v n là nh ng v n đ công chúng

ể ệ ư ặ ộ ươ quan tâm nh ng m t khác, cũng tác đ ng vào th di n d ng tính, “đánh

ượ ượ ủ ớ trúng” vào tâm lý thích đ ụ c tán t ng, đ c đánh giá cao c a gi i văn ngh ệ

sĩ.

ộ ưở ữ ị ị ừ ớ C ng h ng v i nhóm ng đ nh danh trên là nhóm v t ắ có s c thái

ự ừ ự ộ ừ ầ ồ tích c c. Ý nghĩa t ủ v ng c a m t t ể bao g m ba thành ph n: ý nghĩa bi u

ể ể ệ ậ ể ậ v t, ý nghĩa bi u ni m và ý nghĩa bi u thái. Ý nghĩa bi u v t và ý nghĩa

ế ạ ề ủ ệ ệ ể ầ ộ bi u ni m góp ph n ki n t o nên n i dung m nh đ c a phát ngôn. Ý

ộ ở ể ầ ả ợ ườ nghĩa bi u thái, ph n nghĩa g i ra c m xúc thái đ ng ả i nghe, có nh

ưở ấ ị ố ượ ữ ệ ế h ng nh t đ nh đ n quan h liên cá nhân gi a các đ i t ế ng giao ti p.

ủ ừ ế ể Liên quan đ n ý nghĩa bi u thái c a t ơ ữ ọ , các nhà ngôn ng h c phân chia đ n

ừ ự ừ ự ị ừ ự v t v ng thành hai nhóm: nhóm t v ng trung hòa và nhóm t ể v ng bi u

ự ế ừ ự ể ả ả c m. N u phân hóa c c đoan nhóm t ự ố ậ v ng bi u c m thành hai c c đ i l p

ừ ự ự ể ả ừ ự thì ta có nhóm t v ng bi u c m đánh giá tiêu c c và nhóm t ể v ng bi u

ọ ắ ự ừ ự ắ ả c m đánh giá tích c c (sau đây g i t t là nhóm t v ng mang s c thái tích

ừ ự ự ắ ừ ự ắ ự c c và nhóm t v ng mang s c thái tiêu c c). Nhóm t v ng mang s c thái

ự ọ ả ệ ượ ấ ạ tích c c g i tên, miêu t ự ậ các s v t, hi n t ng, tr ng thái tính ch t,… theo

ướ ố ả ợ ố ủ ộ ề chi u h ng t t, g i lên c m xúc t ộ t trong thang đ đánh giá c a c ng

ử ụ ữ ừ ự ắ ồ đ ng s d ng ngôn ng đó. Ng ượ ạ c l i, nhóm t v ng mang s c thái tiêu

ọ ả ự ậ ệ ượ ạ ấ ự c c g i tên, miêu t các s v t, hi n t ng, tr ng thái tính ch t,… theo

ướ ấ ợ ở ườ ự ả ộ ỉ ề chi u h ng x u, g i lên ng ẫ i nghe c m xúc b c b i, khinh b , ph n

ớ ố ượ ượ ế ộ n ,… v i đ i t ng đ c nói đ n.

ệ ả ướ ị ừ ữ ề Các t ừ ượ đ c li t kê trong b ng d i đây đ u là nh ng v t mang

ợ ả ự ự ườ ộ ừ nghĩa tích c c, g i c m xúc tích c c cho ng i nghe. Đó là các đ ng t , các

ủ ả ộ ừ ữ tính t ừ ở ự ươ c c d ng c a thang đ đánh giá. Kh o sát nhóm t ắ ng có s c

ể ấ ự ấ ỏ ừ ừ ủ ế thái tích c c trong ph ng v n, có th th y các t ụ và c m t ộ ch y u thu c

ạ ả ạ ộ ạ ề ộ v m t trong các ph m trù sau: ngo i hình, tính cách, kh năng, ho t đ ng

sáng t o,…ạ

ạ ị ừ STT Ph m trù V t ự ắ có màu s c tích c c

ị ộ ả ẹ 1

ụ ồ ỡ ạ ầ ạ Ngo i hình, ph c trang

ị

ẻ ẹ

ắ ả

ượ ồ , (v ) mã th i, (ánh m t) hút h n, (g ạ ng, ng o tình, (n ặ ng m t) tr i) t

ươ ị ọ

ề ậ ạ 2 ắ xinh, đ p trai, gi n d , phong đ , (đôi m t) sáng ẻ ề ứ ố ự r c, r ng r , (đ y) s c s ng, (tóc) b ng b nh, tr ế ế ẹ t k ) cá trung, thanh l ch, nh nhàng, phá cách, (thi ầ ẹ tính, tr đ p, (vóc dáng) đ p, (da) tr ng ng n (ko tì v t), ế (khuôn m t) xinh x n, thon th , (gu ăn m c) ặ ặ ắ ẻ ụ ế ỉ ch n chu, tinh t ẻ ắ ươ ườ c ầ ươ ẻ trung, hào hoa, t i tr , sang tr ng, d u dàng, (đ y) ữ ự tin, n tính,… t ầ ắ (đ y p) h nh phúc, ng p tràn ni m vui,…

ạ Tr ng thái tâm lý

ỉ ằ 3 Tính cách

ạ ỏ ắ ẻ

ằ ạ

ệ ề ắ ở ầ ở ị ữ thông minh, hóm h nh, ch ng ch c, đ m th m, d u ộ dàng, năng đ ng, đam mê (cháy b ng), vui v , thân ỉ ẽ ễ ầ thi n, d g n, m nh m , đ m th m, chăm ch , ệ ấ hi n, (r t) Vi t Nam, g n gũi, c i m ,…

ộ 4 ả Kh năng

ế sex), (cách hát) tinh t

ế ử (x lý y u t ộ ệ ả ạ ầ (đ u óc) sáng t o, (biên đ phím) vô biên, cao tay, ế ố , sâu, tinh t (trình đ ) tuy t h o,…

ồ ưở ượ ạ ộ Ho t đ ng sáng t oạ ệ ấ ng), ch ng c t (ch nghĩa), n ng t

ữ ọ ộ ứ ự t xác, h i xuân (trong s nghi p), đam mê, b t ỗ ư t xác,

ưở ễ ộ l phá (óc t ạ ự l c, (hóa thân) đa d ng, (vào vai) ng t, l ng thành,… (cách di n) tr

ấ ấ 5 Tác ph mẩ

ượ

ể ố ứ ố ấ ượ c làm) kĩ l ượ ụ ế ộ t m c) đ t phá, (có) s c s ng (v ng, công ưỡ ng, t ra ngoài

ộ đ c đáo, có d u n, (tri n lãm) n t phu, thành công, trau chu t, (đ (ti lãnh th ),…ổ

ị ủ ẹ ầ 6

ổ ắ ạ ầ ẻ n đ nh, viên mãn, suôn s , tròn v n, đ y đ , (đ y p) h nh phúc,…

Gia đình, ộ ố cu c s ng riêng

ị ừ ả ự ử ụ ắ ấ ỏ B ng 3.8: Nhóm v t có s c thái tích c c s d ng trong ph ng v n

ể ấ ự ể ề ố ượ ệ ừ ạ Có th th y s chênh l ch đáng k v s l ng t trong các ph m trù.

ố ượ ế ề ừ ạ ạ ộ Chi m s l ấ ng nhi u nh t là nhóm t thu c ph m trù ngo i hình, tính

ạ ộ ễ ề ả ạ ả cách, kh năng, ho t đ ng sáng t o. Đi u này cũng d lý gi ở ớ i, b i v i ngh ệ

ạ ộ ữ ệ ạ ậ ạ ự sĩ, ngo i hình, tài năng và ho t đ ng sáng t o ngh thu t là nh ng lĩnh v c

ệ ủ ọ ự ầ ọ ừ ọ h quan tâm hàng đ u và quan tr ng trong s nghi p c a h . Nhóm t ng ữ

ị ạ ấ ở ể ể ạ ủ ế trong các ph m trù k trên ch y u bi u th tr ng thái, tính ch t thang đ ộ

ủ ự ườ ệ ư ế ỏ tích c c trong đánh giá c a ng i Vi ấ t. N u nh trong các bài ph ng v n

ố ượ ứ ướ ử ụ quan ch c và các đ i t ng khác, nhà báo có xu h ng s d ng nhóm t ừ

ề ắ ữ ể ả ở ệ ấ ỏ ng trung hòa v s c thái bi u c m thì các bài ph ng v n ngh sĩ, các

ỹ ừ ượ ử ụ ệ ể “m t ” đ c s d ng tri t đ trong các phát ngôn khen. Các tính t ừ ộ , đ ng

ừ ạ ượ ử ụ ả ạ ơ ơ t m nh đ c s d ng tho i mái h n, táo b o h n:

ễ ề ễ ạ ậ ạ ớ () ố “V i vai di n trong Con thuy n s ph n, đ o di n đánh giá, b n đã

ộ ớ ưở ả ả ẳ ạ ơ v i cách di n h n h n. B n đã ph i "tr giá" l t xác ng thành

ữ ể ư ế ừ ạ nh ng gì đ có đ i khen nh th t ễ tr ượ ờ c l ễ ” đ o di n?

(Dân trí 24/05/2014)

ộ ố ừ ả ạ ộ ậ ượ L t xác v n là t miêu t ủ ộ ho t đ ng c a đ ng v t nay đ c dùng ch ỉ

ạ ộ ủ ườ ự ấ ạ ấ ờ cho ho t đ ng c a ng ổ i, nh n m nh s thay đ i nhanh, b t ng và theo

ề ướ ự chi u h ng tích c c.

ỹ ỹ ữ ấ ặ ỏ Ho c khi ph ng v n ca s M Linh, nhà báo đã dành nh ng tính t ừ ỉ ch

ứ ộ ầ ệ ố ư ể ấ ậ ề m c đ g n nh tuy t đ i, cao nh t trong thang đánh giá đ nh n xét v kĩ

ư ộ ố ậ ả ủ thu t, c m xúc hát cũng nh cu c s ng gia đình c a cô nh : ư hoàn h oả , tròn

ổ ị đ yầ , dày d nặ , n đ nh , viên mãn:

ị ở ờ ồ ủ ể ộ ườ ệ ỹ th i đi m chín mu i c a m t ng ậ i ngh sĩ: K thu t () “Ch đang

ả ổ ị , ả tròn đ yầ , tr i nghi m

ắ ỗ hoàn h oả , c m xúc ờ ố đ i s ng tình c m

ề ế ấ ỗ ị ị ớ ệ dày d nặ , gia đình n đ nh ủ ả viên mãn… Tuy nhiên, ai cũng có n i lo l ng c a ướ ả ậ c riêng mình. V i ch , đi u gì khi n ch ph i b n tâm nh t m i khi b

ra sân kh u?ấ ”

(Dân trí 13/03/2012)

ừ ự ố ượ ự ế ắ Trong các nhóm t v ng mang s c thái tích c c, chi m s l ớ ng l n

ấ ừ ả ụ ạ ừ nh t là nhóm tính t miêu t ngo i hình, trang ph c. Nhóm tính t miêu t ả

ễ ấ ủ ế ữ ạ ờ ngo i hình ch y u dành cho phái n . D th y, l ạ i khen dành cho ngo i

ờ ể ệ ủ ổ ế ữ ấ ớ hình là l ậ i khen ph bi n nh t và an toàn v i th di n c a phái n . Th m

ế ườ ẻ ạ ả ấ ạ chí, chúng còn khi n ng ạ i nghe c m th y vui v , h nh phúc, t o tr ng

ố ụ ấ ấ ạ ộ ỏ ỏ thái tâm lý t t cho cu c ph ng v n. Ví d , khi ph ng v n Jennifer Ph m –

ệ ề hoa h u ậ Vi t Nam mi n Nam California năm 2006, nhà báo đã dùng nh ngữ

ừ ấ ế ể ả ụ ườ ố t r t tinh t đ miêu t ắ ánh m t và n c ế ạ i v n là th m nh trên khuôn

ề ạ ặ ộ ấ ỏ m t cô. Khen v ngo i hình là m t cách giúp ng ườ ượ i đ ả c ph ng v n c m

ẻ ế ề ả ấ ấ ơ ỏ ậ th y vui v , tho i mái h n khi đón nh n câu h i liên quan đ n v n đ riêng

ư t sau đó:

ắ ớ ề ắ ạ ọ i nhan s c Jennifer Ph m, đi u m i ng ườ ấ ượ i n t ấ ng nh t là () “Nh c t

ồ ư ệ ắ ấ ồ nh ng hi n tôi th y m t ch ị i t n c i

ụ ườ ươ và ánh m t ắ bu n hút h n ậ ề ề ể ế ự . Đi u gì gây ra s chuy n bi n này? ” ng p tràn ni m vui

ử ụ ớ ừ ắ ợ ừ ự S d ng nhóm t (Vnexpress 28/11/2012) ố ự v ng có s c thái tích c c, phù h p v i t ng đ i

ượ ế ượ ữ ỗ ộ t ng, không ngoa ngôn, sáo r ng là m t trong nh ng chi n l ệ c hi u qu ả

ể ệ ủ ầ ỏ ủ c a nhà báo góp ph n nâng cao th di n c a ng ườ ượ i đ ằ ấ c ph ng v n. B ng

ủ ộ ữ ầ ả cách này, nhà báo ch đ ng kéo g n kho ng cách gi a mình và ĐTPV, ch ủ

ẻ ầ ệ ệ ạ ầ ố ợ ộ đ ng t o b u không khí thân thi n, vui v , g n gũi. Vi c khéo léo ph i h p

ỏ ớ ứ ừ ự các phát ngôn h i v i phát ngôn khen, bình giá có ch a nhóm t v ng tích

ể ệ ự ủ ể ủ ừ ế ằ ả ự c c th hi n s “khôn ngoan” c a ch th giao ti p v a nh m b o v th ệ ể

ệ ủ ừ ệ ế ả di n c a mình v a tăng hi u qu giao ti p.

ừ ữ ự ắ 2. Nhóm t ng có s c thái tiêu c c

ủ ụ ủ ế ệ ổ ố M c đích c a giao ti p là trao đ i thông tin và c ng c quan h tình

ố ượ ữ ừ ụ ế ạ ả c m gi a các đ i t ộ ng giao ti p. Tùy t ng cu c tho i mà m c đích nào có

ể ượ ủ ế ệ ấ ọ ỏ ố th đ ả c coi tr ng. Trong giao ti p ph ng v n, c ng c quan h tình c m

ứ ế ộ ị ả ớ đóng vai trò th y u, khai thác thông tin có giá tr cho đ c gi ụ m i là m c

ấ ạ ỗ ộ ỏ ặ đích chính. Tuy nhiên, m i cu c ph ng v n l i có đ c thù riêng, đó không

ữ ả ả ạ ộ ỏ ộ ệ ph i là cu c h i cung gi a c nh sát và ph m nhân. Đó là cu c trò chuy n

ủ ế ữ ằ ờ ờ nh m khai thác thông tin gi a nhà báo và khách m i (khách m i ch y u là

ữ ườ ổ ế ặ ườ ữ ị nh ng ng i n i ti ng ho c ng i gi ọ v trí quan tr ng trong m t t ộ ổ ứ ch c

ữ ự ặ ộ ộ ộ ỏ ho c chuyên gia trong m t lĩnh v c,…). Thêm n a, n i dung cu c ph ng

ượ ả ươ ị ế ủ ệ ề ấ v n đ c đăng t i trên ph ng ti n truy n thông. Do đó, v th c a nhà

ư ộ ố ườ ả ứ ử ặ ọ ộ báo gi ng nh m t ng i đi trên dây. M t m t, h ph i ng x sao cho

ự ể ữ ệ ố ẹ ặ ị khéo léo, l ch s đ gi quan h liên nhân t ề t đ p, m t khác trong nhi u

ườ ề ậ ữ ế ế ề ả ả ấ ợ tr ng h p ph i dũng c m, dám đ c p đ n nh ng v n đ khi n khách

ờ ị ẽ ặ ự ệ ỏ ọ m i b “b m t”. Khi th c hi n các phát ngôn chê và h i có tính đe d a th ể

ệ ộ ừ ữ ự ắ di n cao, nhà báo đã huy đ ng nhóm các t ng có s c thái tiêu c c.

ệ ố ư ừ ự ủ ữ ộ Nh trên đã nói, trong h th ng t ạ v ng c a m t ngôn ng , bên c nh

ừ ự ữ ắ ừ ữ ắ nhóm t ng mang s c thái tích c c còn có nhóm t ng mang s c thái tiêu

ườ ệ ấ ặ ả ự c c. Chúng th ng xu t hi n trong các phát ngôn chê ho c miêu t ằ , nh m

ườ ấ ượ ề ố ượ ấ ượ ụ ế ạ t o cho ng i nghe n t ng x u v đ i t ng đ c nói đ n. Vì m c đích

ủ ự ự ế ậ ố “đào sâu” đ n t n cùng c a s th c, đôi khi nhà báo c ý khiêu khích khách

ể ệ ủ ọ ờ ằ ạ ệ ữ m i b ng nh ng phát ngôn “h b ” th di n c a h . Do đó, thay vì có th ể

ừ ồ ứ ộ ả ử ụ ẹ ọ ự l a ch n các t đ ng nghĩa có m c đ gi m nh , nhà báo s d ng các t ừ

ừ ự ắ ả ố ụ và c m t có s c thái tiêu c c. Sau đây là b ng th ng kê nhóm t ừ ự v ng

ự ắ ấ ạ ỏ ả mang s c thái tiêu c c hay dùng trong ph m vi các bài ph ng v n đã kh o

sát.

ạ

ừ ữ

STT Ph m trù

ự ắ T ng có s c thái tiêu c c

ườ

ề

ạ

ắ

ặ

ợ

ỵ (s c m t) nh t nh t, ti u tu , (áo dài) r m rà, tiêu đi u, h

ở

ả ả

ặ

ả

ỹ ộ ễ

ẫ

hang, (ăn m c) ph n c m, (gi

ẩ i ph u th m m ) l

li u, (vóc

ạ Ngo i hình, ử ỉ c ch , ụ ph c trang

ạ

ặ

dáng) mini, (dáng) h t mít, (ăn m c) kì quái, l

ả ơ l

i, (b

ề

ngoài) xù xì,…

ế ứ

ế

ắ

ố

Tính cách

ế y u đu i, y u bóng vía, đanh đá, y m th , c ng nh c, kiêu,

ạ

ỗ

ượ

ắ

kiêu ng o, kiêu căng, ng ng

c, háo s c, kh t khe, khó

ẹ

ả

ườ

ủ ễ

ế

ầ g n, ch nh cho , ch nh, l

i, thi u chí ti n th , d sa ngã,

ế

ẽ

ắ

ạ

đanh đá, khó n m b t, thi u nam tính, thi u m nh m , cay

ệ

ề

ậ

ắ

ồ

ố

ổ

nghi

t, già, ch m, b c đ ng, quá hi n lành, kh c kh , nhàu

ễ ị

ệ

ộ

ả nhĩ, d b lãng quên, bon chen, cô đ c, vô trách nhi m, b o

ủ ạ

ự

ậ

ươ

ọ th , l c h u, tham v ng, c c đoan, phô tr

ứ ng, tàn ác, c ng

ẽ ự

ể

ạ

ắ

nh c, (tính) ti u th , kín k , c c đoan, l nh,…

ụ

ố

ượ

ệ

ọ

Nhàm chán, dung t c, s ng s

ạ ng, b o li

t, (gi ng) phô,

ộ ạ Ho t đ ng ậ ệ ngh thu t

ấ ả

ể

ặ

ấ

ọ

(ch m đi m) ng t nghèo, tàn ác, (gi ng hát) m t c m xúc,

ứ

ệ

ắ

ạ

ộ

ấ

nghi p d hoá, c ng nh c, nh t, kém duyên, l

ễ ch t di n,

ế

ẽ

ạ

ố

ộ

(nói năng) nh t nh o, ì, b p chát, thi u đ t phá, (trình đ

ộ

ờ ợ

ễ

ấ

ậ

ễ chuyên môn) kh p khi ng, (di n xu t) h i h t, non, (phong

ấ

ườ

ộ đ ) th t th

ng, (nói) kém duyên,…

ả ộ

ắ

ố

ỗ

ổ ỡ ồ Đ o l n, r i ren, đ v , n ào, cay đ ng, thua l

ẫ , túng qu n,

ố ộ Cu c s ng riêng

ạ ứ

ắ ố

ợ ầ

sóng gió, r c r i, n n n, r n n t,…

ả

ặ

ố

ả

Khó gây s t, (format) cũ kĩ, (gameshow) n ng tính gi

i trí,

ẩ S n ph m sáng t oạ

ươ

ạ

ả

ầ

ng m i, (phim gi

ạ ị i trí) đ n thu n, (k ch b n) nhàn nh t,

ệ

ả

ậ

ẩ

ả

ả (s n ph m ngh thu t) bình dân, (c nh nóng) ph n c m,

ư ế ầ

ụ

ạ

ầ

ả

ờ (c nh sex) tr n tr i, thô t c, ch a đ n t m, (phim) nh t, h i

ỹ

ả

ợ ấ h t, l y m nhân câu khách, (phim gi

ạ ấ i trí) th m ho , x u,

ế

ạ

ờ

ả non, hài nh m, (tình ti

ả t) phi lý, dàn tr i, m nh t,…

ả

ạ

ờ

ệ ễ Ch a rõ, m nh t, nhũng nhi u, vô c m, né trách nhi m,

Trình độ qu n lýả

ệ

ợ

ả ch a khách quan, ch a h p lý, gây lãng phí, ch a hi u qu ,

ỏ

buông l ng,

ứ

ả

ố ặ B c xúc, không hài lòng, không đánh giá cao, ph n đ i n ng

ấ ọ

ạ

ả

ề n , th t v ng, nhàm chán, lo ng i (kh năng qu n lý), gây

ứ ả Ph n ng ủ c a công chúng (dân)

ề

ế

ả

ố

ị

khó ch u, ph n bác, n n, ph n đ i, (ý ki n) trái chi u, than

ấ ượ

ề

phi n (ch t l

ụ ụ ng ph c v ),…

ệ

ạ

ố ợ

ủ ụ

ườ

Hi n tr ng

(th t c) r m rà, (ph i h p) ch a ăn ý, lùng nhùng, không

ả ổ

ẹ

ế

ạ

ị

ố l

i thoát, ch a minh b ch, (b ) xem nh , th n i, y u kém,

ẽ ở ừ ả

ệ ạ

ề

ể

ộ

ư ễ d dãi, nhi u k h , l a đ o, b r c, phát tri n èo u t, ch a

ể

ệ

ả

ợ h p lý, nguy hi m, không c i thi n,...

ả ừ ữ ấ ắ ỏ B ng 3.9: Nhóm t ự ử ụ ng có s c thái tiêu c c s d ng trong ph ng v n

ấ ố ượ ả ả ữ ề ạ ồ B ng kh o sát cho th y s l ng không đ ng đ u gi a các ph m trù.

ố ượ ế ớ ừ ữ ạ ộ Chi m s l ấ ng l n nh t là nhóm t ng thu c ph m trù tính cách, sau đó

ạ ộ ớ ế ệ ạ ạ ả ẩ ậ m i đ n ho t đ ng sáng t o, ngo i hình và s n ph m ngh thu t. Có l ẽ ,

ữ ự ễ ổ ươ ưở ự ế đây là nh ng lĩnh v c d làm t n th ấ ả ng nh t, nh h ế ng tr c ti p đ n

ủ ố ượ ượ ấ ỏ thanh danh, uy tín c a đ i t ng đ c ph ng v n.

ừ ủ ế ự ắ ậ Nhóm t ỏ mang s c tiêu c c trên t p trung ch y u trong các bài ph ng

ệ ừ ữ ể ạ ộ ấ v n văn ngh sĩ, do đó, các t ng thu c ph m trù tính cách cũng bi u th ị

ộ ố ặ ể ể ả m t s đ c đi m tiêu bi u cho nhóm này nh : ư kiêu căng, ch nh ch e ọ , khó

g nầ , b c đ ng ố ồ ,…

ị ố ế ả ề ọ , hét giá cátxê", đi u này gây () ị ề “Ch v n b đi u ti ng là " ch nh ch e

ế ế ị ấ ợ b t l i th nào đ n ch trong quá trình ca hát? ”

(Vnexpress 07/02/2012)

ễ ạ ể ờ () “Là đ o di n có tài, thông minh và c s ….

ệ ậ ồ ừ ư ậ ữ vi c anh đón nh n nh ng lu ng khen chê t ả ự kiêu ng oạ , th i đi m này d lu n có khác cách đây

ụ ầ g n ch c năm? ”

ộ ọ ư ộ ộ ồ ệ Trong m t xã h i tr ng tính c ng đ ng nh Vi (Dân trí 09/09/2013) ả t Nam thì kiêu, ch nh

ườ ượ ủ ề ộ ượ ấ th ng không đ c ng h . Đi u này càng khó đ ậ c ch p nh n khi đó là

ệ ườ ệ ậ ố ế ớ văn ngh sĩ, nhóm ng i có m i quan h m t thi t v i công chúng, s ự

ị ả ệ ưở ủ ế ề ả ở nghi p b nh h ng nhi u b i tình c m yêu m n c a công chúng. Khi

ể ấ ằ ặ ỏ ố ph ng v n, nhà báo hay “xoáy” vào đ c đi m này không nh m c ý h ạ

ấ ẻ ả ấ ỏ ố ọ ướ th p ng ườ ượ i đ c ph ng v n mà mu n h chia s c m giác tr ữ c nh ng ý

ọ ố ữ ề ế ề ặ ớ ki n trái chi u ho c cách h đ i phó v i nh ng thông tin trái chi u.

ẩ ượ ữ ằ ừ Công trình, tác ph m cũng đ c bình giá b ng nh ng tính t ắ mang s c

ự ờ ả ư th m h a thái tiêu c c nh : ọ , dàn tr iả , m nh t ạ ,...

ệ ả ủ ụ ẩ ượ ự ồ c s đ ng () ỗ “M c đích sau cùng c a m i tác ph m đi n nh là tìm đ

ả ọ ữ ữ ế ả ả ừ c m t khán gi ộ , là mang đ n cho h nh ng c m xúc, nh ng xúc đ ng

ướ ễ Ở ủ ệ ạ ườ tr c câu chuy n c a đ o di n. Đam mê, ng i ta th y s ấ ự dàn

ả ọ ự ả ạ và ngay c khát v ng t do kia cũng có ph n ờ tr i, m nh t ầ khiên

ngưỡ …” c

(Dân trí 29/11/2012)

ệ ả ượ ữ ớ ờ ặ Đ c bi t, các c nh quay nóng đ c quan tâm v i nh ng l ậ i nh n xét

ẳ ầ ố ư s ng s ng ừ “th ng th ng” nh : ượ , tr n tr i ụ , thô t cụ .

ồ ươ ữ ố ả ng Minh Qu c Thái đã có nh ng c nh () “Trong phim, H ng Ánh và Tr

ạ ế ả ẫ ắ ệ . Lâu nay, báo chí v n nh c đ n c nh nóng nh ư nóng khá… b o li t

ộ ự ề ả ầ ậ ầ m t s câu khách. Cách nhìn nh n v c nh nóng cũng ph n nào t m

ườ ề ả ạ ơ ệ ủ ươ th ng h n. V c nh nóng b o li ị t c a ch và Tr ố ng Minh Qu c

ớ ẽ ấ ệ ậ Thái, ranh gi ữ i gi a s ự dung t cụ và tính ngh thu t, s r t mong

ư ế ữ ả ị ượ ậ manh. Ch nghĩ nh th nào khi nh ng c nh nóng đ c nhìn nh n là

ầ ạ ệ và có ph n… táo b oạ , b o li t ố s ng s ượ ?” ng

(Dân trí 22/02/2012)

ữ ả ở ẽ ư ớ ầ ạ trong các đo n trailer có l là ch a t i t m, đã là () “Nh ng c nh sex

ả ợ ể ẫ ở ộ sex thì ph i g i m , còn chúng ta v n làm theo ki u m t là ướ ệ c l , hai

ầ là quá tr n tr i ụ và thô t cụ ?”

(Dân trí 28/07/2011)

ủ ữ ự ệ ế ẩ ả Chê tác ph m th c ra là gián ti p chê kh năng c a ngh sĩ. Nh ng t ừ

ỏ ớ ộ ủ này tác đ ng không nh t ớ ả i cách đánh giá, tình c m c a công chúng v i

ệ ả ưở ố ế ngh sĩ, do đó gây nh h ng không t ổ ủ ọ t đ n tên tu i c a h .

ớ ừ ế ự ữ ứ V i ĐTPV là quan ch c, nhà báo ít khi dùng t ế ng quy k t tr c ti p

ườ ả ự ạ ặ ừ ả ứ ự mà th ng miêu t th c tr ng ho c các t ủ nêu ph n ng tiêu c c c a

ườ ả ứ ư b c xúc ng i dân nh ố . , than phi nề , ph n đ i

ươ ệ ậ ả ộ ạ ng ti n v n t i công c ng t ị i các đô th đang khá , ông () “Ph ế y u kém

ề ấ ạ ế ế ươ ệ ạ ờ ẽ s nói gì n u đ xu t h n ch ph ng ti n cá nhân t ể i th i đi m này

ộ ị ủ c a B Giao thông b cho là duy ý chí? ”

(Vnexpress 03/10/2011)

ộ ưở ụ ấ ạ ầ ậ ỹ ỏ Ví d , khi ph ng v n Đ i tr ị ng Thanh tra h t ng k thu t đô th ,

ự ứ ủ ở ườ ự S Xây d ng Hà N i ộ , phóng viên đã nêu lên s b c xúc c a ng i dân

ướ ễ ạ ườ ế ộ ỉ tr c tình tr ng ô nhi m môi tr ố ng khi Hà N i ch nh trang các tuy n ph .

ế ớ ự ườ ệ ộ ị Không nói tr c ti p t i ng ậ ư i ch u trách nhi m nh ng rõ ràng b ph n

ể ả ạ ớ thanh tra cũng có liên đ i khi đ x y ra tình tr ng này.

ư ườ ướ ễ ạ i dân r t tr c tình tr ng ô nhi m môi () “Th a ông, ng ứ ấ b c xúc

ườ ế ắ ộ ỉ tr ố ng, ùn t c giao thông khi Hà N i ch nh trang các tuy n ph .

ử ạ ự ỗ ư ế ạ Thanh tra xây d ng đã x ph t các l i vi ph m này nh th nào? ”

(Vnexpress 09/08/2010)

ừ ữ ộ ộ ự ắ Trong nhóm các t ng mang s c thái tiêu c c, có m t b ph n t ậ ừ ữ ng

ệ ử ụ ả ưở ứ ộ ế mà vi c s d ng chúng có cũng có nh h ạ ể ệ ng đ n m c đ đe do th di n

ữ ế ạ ủ c a phát ngôn, đó là nhóm ti ng lóng. Ngôn ng báo chí là lo i hình ngôn

ự ừ ầ ữ ấ ặ ớ ờ ừ ẩ ng r t đ c thù, v a mang tính chu n m c v a g n gũi v i l ế i ăn ti ng nói

ườ ữ ễ ặ ừ ữ ằ h ng ngày. Ng i ta d dàng g p trên báo chí nh ng t ng còn “thô

ữ ữ ư ư ủ ọ ướ ẩ nhám”, ch a g t giũa c a kh u ng , nh ng trào l u, xu h ử ụ ng s d ng

ư ượ ữ ậ ngôn ng còn đang trong quá trình hình thành, th m chí ch a đ c toàn xã

ể ạ ủ ấ ậ ấ ớ ỏ ộ h i ch p nh n. So v i các th lo i khác c a báo chí thì ph ng v n là th ể

ể ệ ấ ạ ướ ặ ệ ậ ấ ộ ỏ lo i th hi n rõ nh t xu h ng trên, đ c bi t là b ph n ph ng v n văn

ệ ệ ỏ ườ ướ ộ ấ ngh sĩ. Ph ng v n văn ngh sĩ th ễ ng di n ra d ứ i hình th c cu c trò

ề ố ệ ế ả ắ ở ở ừ ẳ chuy n tho i mái, c i m , th ng th n. Vì th , khá nhi u l i nói và t ng ữ

ữ ượ ư ẩ ấ ộ ỏ ố ậ đ m tính kh u ng đ ả ể ế c đ a vào cu c ph ng v n, trong s đó ph i k đ n

ệ ệ ử ụ ữ ế ệ ữ ế ặ ộ bi t ng , ti ng lóng. Vi c s d ng bi t ng , ti ng lóng m t m t gia tăng

ứ ộ ị ự ủ ề ườ ợ m c đ l ch s c a phát ngôn vì trong nhi u tr ng h p, nó đóng vai trò là

ế ạ ư ụ ệ ẽ ậ ồ ế ố y u t ặ nh n di n đ ng nhóm nh ng m t khác, n u l m d ng s gây ra

ữ ự ế ậ ả ấ ấ ỏ ề nh ng h u qu tiêu c c. Dùng nhi u ti ng lóng khi ph ng v n, nh t là

ự ữ ể ế ậ nh ng ti ng lóng mang nét nghĩa không tích c c có th làm nhân v t tham

ặ ấ ặ ướ gia “ê m t”, “m t m t” tr c công chúng.

ệ ữ ế ệ ạ ư ệ ả Bi ấ t ng , ti ng lóng xu t hi n trong ph m vi t ủ ế li u kh o sát ch y u

ừ ệ ượ ế ớ là t ữ ỉ ự ậ và ng ch s v t, hi n t ng liên quan đ n gi ệ i văn ngh sĩ. Nhóm t ừ

ữ ả ừ ươ ươ ủ ể ư ng này không ph i không có t toàn dân t ng đ ng nh ng ch th giao

ế ườ ử ụ ư ố ủ ộ ti p d ể ể ệ ng nh c ý s d ng chúng đ th hi n thái đ , đánh giá c a mình

ộ ố ệ ế ữ ế t ớ ố ượ i đ i t ng giao ti p. Sau đây là m t s bi t ng , ti ng lóng hay s ử

d ng.ụ

ế

Ti ng lóng

Ý nghĩa

ả

ch nh, sao

kiêu ng oạ

ba hoa, khoác lác

nổ

ễ ạ

ễ

di n đi di n l

ộ i m t vai

nhai

trò câu khách

trò thu hút khán giả

ả

ự ồ ph n h i tích c c

tung hoa

ả

ự ồ ph n h i tiêu c c

ném đá

ả

ể ượ

ả

ề ấ đút ti n l y gi

ố ộ ề h i l

ti n đ đ

c gi

ườ

ặ ướ

dìm hàng

làm ng

ấ i khác x u m t tr

ề c nhi u ng

ườ i

ộ

ể

ạ

m t màu

ễ (phong cách bi u di n) không đa d ng

ấ ưở

ẩ

ắ

ướ

xu t x

ố ra m t, công b tác ph m tr

c công chúng

ươ

ệ

ề

ặ

ệ

mò m tặ

ng ti n truy n thông ho c tham gia

ấ ươ

xu t hi n (trên ph ng trình) ch

ầ

mát mẻ

ở qu n áo h hang, sexy

ả ả

ẹ

ặ

ắ t c kè hoa

(ăn m c) loè lo t, ph n c m

ổ

ườ

ặ

kín c ng cao t

ăn m c quá kín đáo

ẩ

ẫ

ỹ

ậ ph u thu t th m m

ệ ủ ỹ k ngh c a dao kéo

ị

ặ ị

ể

ả

(b ) tuýt còi

ạ ị ơ b c quan qu n lý ki m tra ho c b ph t

ươ

ạ s n (ch

ng trình)

iỗ l

ườ

bình hoa di đ ngộ

ẫ i m u

ỡ

ư ộ ư ườ h b t h đ

chia tay, tan v (tình yêu, hôn nhân)

ổ ơ

ề

ợ

ồ

lái máy bay

ấ l y v nhi u tu i h n ch ng

ẻ

làm ra v , gi

ả ạ t o

làm màu

ộ

ặ

ượ

s nế

i nói ho c cách ăn m c v

t quá

ử ườ

ứ

ủ

ỉ ờ hành đ ng, c ch , l ố m c bình th

ặ ng v n có c a nó

ữ

ắ

ế

ặ (đóng c p) mùi

ả ậ t, thân m t tình c m

ỉ ủ ử (C ch c a đôi nam n ) th m thi ườ ứ ơ h n m c bình th

ữ ấ ợ

ệ

ngoài

quan h nam n b t h p pháp

ệ chuy n lu ngồ

ấ

ồ

ấ sân kh u quá t

ề i tàn, t nh toàng

ồ sân kh u chu ng gà

ủ

ự ơ d a h i

ể ượ c

ế tranh th , v n vào danh ti ng, uy tín c a ai đó đ đ ưở h

ủ ị ợ i

ng l

ể

ộ

ỉ

ế ch t vai

ễ Ch có m t ki u vai di n

ự ử ụ ế ấ ả ắ ỏ B ng 3.10: Ti ng lóng mang s c thái tiêu c c s d ng trong ph ng v n

ệ ữ ế ượ ạ ươ Các bi t ng , ti ng lóng trên đ ủ ế c t o ra ch y u theo ph ứ ng th c

ẩ ụ ụ ặ ằ ạ ả ắ n d ho c hoán d nh m t o nên cách nói giàu hình nh, giàu s c thái

ụ ễ ể ả ạ ấ ỏ ệ bi u c m. Ví d , khi ph ng v n đ o di n Vi t Tú, phóng viên đã không

ẻ ề ệ ễ ạ ầ ạ ấ ế ụ ừ ươ ng n ng i chia s v vi c đ o di n này l y ti t m c t ch ng trình này

ươ sang ch ng trình khác đ ể làm màu:

ễ ạ ả ầ ệ ự () “Anh là đ o di n Bài hát yêu thích, g n đây có làm c Giai đi u t

ươ ệ ứ ề ố ư hào, hai ch ng trình đ u đang có hi u ng t ầ t, nh ng g n đây ng ườ i

ộ ế ụ ừ ệ ự ta nói anh hay "bê" m t vài ti t m c t Giai đi u t hào sang đ " ể làm

ệ ề màu" cho Bài hát yêu thích, anh nghĩ sao v chuy n này? ”

(Dân trí 21/04/2014)

ế ệ ạ ừ Trong ti ng Vi ộ t có m t lo t t có y u t ế ố làm nh : ư làm duyên, làm

ủ ừ nũng, làm dáng, làm bộ. Nghĩa chung c a thành t ố làm trong các t ề trên đ u

ứ ố ườ ầ ườ ẻ ơ là c làm ra v h n m c bình th ng. G n đây, ng ộ ạ i ta sáng t o thêm m t

ư ố ừ s t cũng có chung nét nghĩa làm nh trên, ví d : ụ làm màu, làm hàng,...

ừ ỉ ủ ậ ể ệ ờ ộ ố Màu nghĩa g c là danh t ộ ch “thu c tính c a v t th hi n ra nh tác đ ng

ậ ằ ắ ủ c a ánh sáng và nh n bi ế ượ t đ ớ c b ng m t, cùng v i hình dáng giúp phân

ệ ậ ớ ậ ừ ể ế ệ bi t v t này v i v t khác” [ Hoàng Phê (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi t,

ừ ể ẵ ọ ế ợ NXB Đà N ng, Trung tâm T đi n h c, HN – ĐN. ớ ; tr 614]. Khi k t h p v i

ứ ắ ỉ làm trong làm màu, t ự ừ màu mang s c thái tiêu c c, ch tính hình th c, r c r ự ỡ

ả ạ ễ ấ ự ấ ạ ộ gi t o bên ngoài, không th c ch t. Khi nhà báo nói đ o di n l y m t vài

ế ụ ừ ươ ươ ti t m c t ch ng trình này sang ch ng trình khác đ ể làm màu t c chứ ỉ

ứ ươ ổ ậ ộ ả ạ ẽ cách th c tô v , làm cho ch ng trình n i b t m t cách gi t o.

ề ậ ớ ừ ồ ờ ệ ệ ỹ i vi c ngh s trong n ướ ư c l u () “Th i gian v a r i, báo chí có đ c p t

ự ể ễ ễ ả ạ ậ ọ ị di n h i ngo i không l a ch n đ a đi m di n, th m chí còn di n ễ ở

ữ ề ấ ượ ệ nh ng sân kh u quá t nh toàng, đ c ví von cay nghi t là " sân kh uấ

ệ ỹ ệ ế ị "…., và vi c ngh s bán đĩa, bán l ch….ki m thêm thu ồ chu ng gà

ậ ộ ớ ệ ỹ ề ế ể nh p cũng hé l ễ ề v i nhi u ý ki n trái chi u. Là ngh s đi bi u di n

ề ướ ẻ ề ể nhi u n c, anh có th chia s đi u gì? ”

(Dân trí 15/04/2014)

ừ ọ ỗ ượ ơ ể ắ Chu ngồ là t g i tên “ch đ ố c ngăn ch n các phía làm n i đ nh t

ữ ặ ầ ừ ể ế ệ gi ho c nuôi c m thú” [ Hoàng Phê (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi t, NXB

ừ ể ẵ ọ Đà N ng, Trung tâm T đi n h c, HN – ĐN. ồ ; tr 185]. Chu ng là n i đ ơ ể

ố ườ ượ ừ ỗ ắ ặ ượ ậ ụ ừ nh t gà, th ng đ c làm t g , s t, thép ho c đ c t n d ng t ữ nh ng

ế Ở ư ẵ ư ạ ậ ụ v t d ng có s n nh ng không còn dùng đ n. nông thôn x a, t ữ i nh ng

ớ ỏ ồ ườ ượ ự ơ nhà riêng nuôi gà v i quy mô nh , chu ng gà th ng đ c d ng s sài ở

ườ ứ ủ ế ặ ườ ệ ắ ồ góc v n ho c sát b p. Trong tâm th c c a ng i Vi ớ t, chu ng gà g n v i

ư ơ ế ế ạ ộ ở ừ chu ngồ ợ các thu c tính nh s sài, t m b , nh ch nhác. B i th , khi danh t

ở ố ả ạ gà tr thành thành t miêu t ị h n đ nh cho sân kh uấ trong c m ụ sân kh uấ

ủ ự ậ ị ạ ể ề ồ chu ng gà ệ ề , nó bi u th tr ng thái tiêu đi u, t nh toàng c a s v t hi n

ượ ấ ồ ỉ ả ự ả ạ ủ ừ sân kh u chu ng gà t ụ ng. C m t không ch miêu t s th m h i c a các

ứ ắ ỏ ự ế ấ ạ sân kh u nh d ng t m mà còn hàm ch a s c thái châm bi m.

ụ ấ ỏ Trong ví d sau, khi ph ng v n ca sĩ Thu Minh, phóng viên đã t ườ ng

ậ ạ ệ ả ả ặ ấ Tuýt còi thu t l i vi c cô này b ị tuýt còi vì ăn m c ph n c m trên sân kh u.

ừ ỉ ủ ả ằ ả ộ ọ ố v n là t ặ ch hành đ ng c a c nh sát ho c tr ng tài nh m c nh báo khi ai

ậ Ở ạ ủ ừ ỉ ự ả ở ộ đó ph m lu t. đây, nghĩa c a t này đã m r ng ch s c nh báo nói

ủ ề ẩ ơ ả ọ ấ ế ề ạ chung c a các c quan có th m quy n gi ậ i quy t m i v n đ vi ph m lu t.

ứ ừ ặ ả () ị ơ “Thu Minh t ng b c quan ch c năng ả tuýt còi vì ăn m c ph n c m

ấ Ở ọ ệ ế ụ ị ị ẫ trên sân kh u. Gi ng hát Vi ặ t, ch v n ti p t c b lên án vì ăn m c

ậ ” ở h hang, Vì sao v y?

(Vnexpress 06/10/2012)

ệ ấ ỏ ư ủ ườ ố ỏ Khi ph ng v n, h i sâu chuy n riêng t c a ng ề ạ i đ i tho i là đi u

ư ệ ạ ộ ị ấ c m k . Nh ng đôi khi nhà báo còn can thi p m t cách “thô b o” vào

ệ ư ủ ệ ấ ấ ỏ chuy n riêng t c a ng ườ ượ i đ ằ c ph ng v n và đánh giá chuy n y b ng

ừ ả ả ữ ễ ạ ấ ọ ỏ ữ nh ng t ng ph n c m. Khi ph ng v n đ o di n Tr ng Trinh, nhà báo đã

ủ ệ ả ẳ ườ ỏ h i th ng chuy n tình c m riêng c a hai ng i.

ươ ễ ệ ặ ớ ế () “Đóng c p v i Di u H ng (vai Di m L ) ẳ ệ mùi th , anh dám kh ng

ữ ị đ nh không có chuy n " ườ ” i? ệ ngoài lu ngồ " gi a hai ng

ề (Ti n phong 11/12/2011)

ả ơ ỉ ừ ậ ể ả ậ Nghĩa g c c a t ố ủ ừ mùi ch “h i to ra t ằ v t, có th c m nh n b ng

ừ ể ế ệ ẵ mũi” [Hoàng Phê (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi t, NXB Đà N ng, Trung

ừ ể ừ ọ tâm T đi n h c, HN – ĐN. ; tr 649], sau t này có thêm nghĩa phái sinh là

ấ ậ ấ ậ ỉ ch tính ch t “hay, có kĩ thu t, có kĩ thu t, th m sâu vào lòng ng ườ i”

ừ ể ế ệ [Hoàng Phê (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi ẵ t, NXB Đà N ng, Trung tâm

ừ ể ườ ả ọ T đi n h c, HN – ĐN. ; tr 649], th ng dùng khi miêu t ụ ạ âm nh c (Ví d :

ế ữ ượ ẩ ư Ti ng đàn nghe mùi quá ). Trong kh u ng , đ c dùng nh tính t ừ mùi còn ,

ỉ ả ấ ằ ậ ả ị ụ T t này mùi quá hàm ch c m giác khó ch u, c m nh n b ng mũi (Ví d : ).

ụ ạ ị ự ắ ể ớ ế Riêng trong ví d này, mùi l i mang nghĩa m i, bi u th s th m thi t, thân

ứ ả ậ ườ ử ỉ ủ ữ ơ m t tình c m h n m c bình th ng trong c ch c a đôi nam n .

ệ ả ể ệ ữ ế ạ Rõ ràng các bi t ng , ti ng lóng trên xúc ph m c th di n âm tính và

ươ ủ ượ ớ ố ế ị ể ệ th di n d ng tính c a ĐTPV. Nó đi ng ề c v i truy n th ng t nh , đúng

ế ủ ự ườ ệ ậ m c trong giao ti p c a ng i Vi t Nam. Do v y, các phát ngôn trên dù s ử

ạ ể ệ ẹ ứ ể ả ứ ể ộ ư ụ d ng các bi u th c rào đón đ gi m nh m c đ đe do th di n nh ng

ấ ị ị ự ẫ v n b đánh giá là b t l ch s .

Ế Ể 3.3. TI U K T

ươ ự ể ệ ủ ị ự ậ Ch ng 3 t p trung phân tích s th hi n c a l ch s trên ph ươ ng

ệ ừ ữ ế ố ươ ứ di n t ng . Trong giao ti p hàng ngày, các nhân t , ph ệ ng th c và bi n

ể ệ ị ư ự ậ ậ pháp th hi n l ch s phong phú nh ng khá phân tán. Lu n án t p trung vào

ả ừ ữ ư ừ ữ ể ệ ị ệ kh o sát t ng x ng hô và các t ự ng tình thái trong vi c th hi n l ch s .

ư ả ấ ổ ộ ỏ Nhìn m t cách t ng quát, x ng hô trong ph ng v n đã đ m b o đ ả ượ c

ủ ế ứ ư ự ự ị ị anh/ch /tên riêng tính l ch s , đúng m c. Hình th c x ng hô ch y u là

ứ ậ ầ ể ệ ừ ừ ả ho c ặ ông/bà/ch c danh , v a th hi n tình c m thân m t g n gũi v a th ể

ổ ế ự ề ứ ư ệ ấ ọ ứ hi n s đ cao, trân tr ng. Hình th c x ng hô th nh t ph bi n trong

ổ ế ứ ư ứ ệ ấ ỏ nhóm ph ng v n văn ngh sĩ. Hình th c x ng hô th hai ph bi n trong

ứ ứ ấ ầ ỏ ơ ứ nhóm ph ng v n quan ch c. Nhóm th hai yêu c u tính nghi th c cao h n

ứ ấ nhóm th nh t.

ữ ừ ể ả ậ ậ ồ ứ T ng tình thái mà lu n án t p trung kh o sát bao g m: bi u th c

ể ừ ừ ể ả ữ ể ắ rào đón, ti u t tình thái và t ứ ng mang màu s c bi u c m. Các bi u th c

ử ụ ệ ấ ạ ấ ỏ ồ rào đón s d ng trong ph ng v n khá đa d ng và xu t hi n không đ ng

ạ ượ ư ứ ẹ ể ả ề đ u. Bi u th c rào đón gi m nh thông tin là lo i đ ơ ả c a dùng h n c .

ư ệ ỉ ậ ả ở ệ ử ạ Do ph m vi t li u kh o sát ch t p trung báo in và báo đi n t nên

ể ừ ư ế ằ ố ượ s l ng ti u t tình thái không phong phú nh trong giao ti p h ng ngày

ể ừ ự ủ ệ ề ấ ấ ỏ hay trong ph ng v n truy n hình. S xu t hi n c a ti u t ố tình thái cu i

ệ ự ở ờ ủ ế ể ỏ ộ ộ câu có th khi n hành đ ng h i mang hi u l c i c a hành đ ng ngôn t l ừ

ư ả ệ ẳ ỉ ị khác nh ph n bi n, m a hay kh ng đ nh.

ừ ự ự ữ ắ ộ Các t ng có s c thái tích c c hay tiêu c c cùng c ng h ưở ng

ạ ệ ụ ằ ừ ữ nh m m c đích tôn vinh hay “h b ” ĐTPV. Nhóm t ự ng tích c c

ườ ượ ể ệ th ng đ ủ c dùng trong các phát ngôn khen tôn vinh th di n c a

ệ ấ ấ ỏ ỏ ng ườ ượ i đ ấ ủ ế c ph ng v n, xu t hi n ch y u trong các bài ph ng v n

ố ượ ệ ấ ỏ ế ắ văn ngh sĩ. Khi ph ng v n đ i t ề ng này, nhà báo nh c đ n nhi u

ữ ị ế ả ưở ệ ng đ nh danh liên quan đ n gi i th ng, danh hi u. Trong các nhóm

ừ ự ố ượ ự ế ắ ớ t v ng mang s c thái tích c c, chi m s l ấ ng l n nh t là nhóm

ừ ả ụ ạ ừ ữ ự tính t miêu t ngo i hình, trang ph c. Nhóm t ấ ng tiêu c c xu t

ố ượ ệ ề ế ơ ấ ớ hi n nhi u h n trong các phát ngôn chê. Chi m s l ng l n nh t là

ừ ớ ế ữ ạ ộ nhóm t ạ ộ ng thu c ph m trù tính cách, sau đó m i đ n ho t đ ng

ệ ạ ạ ẩ ậ ẽ ả sáng t o, ngo i hình và s n ph m ngh thu t. Có l ữ , đây là nh ng

ự ổ ươ ưở ự ế ế ễ lĩnh v c d làm t n th ấ ả ng nh t, nh h ng tr c ti p đ n thanh

ủ ố ượ ượ ấ ỏ danh, uy tín c a đ i t ng đ c ph ng v n. Trong ba nhóm t ư ệ li u,

ướ ề ừ ữ ể ắ ể ấ có th th y xu h ng dùng nhi u t ả ng giàu màu s c bi u c m

ượ ư ấ ỏ ỏ đ ấ c “ u ái” cho nhóm hai – ph ng v n chân dung. Khi ph ng v n

ơ ướ ệ ấ ỏ ộ ố ượ đ i t ng văn ngh sĩ, các cu c ph ng v n mang h i h ng “tâm

ề ơ ườ ư ả ơ ả tình” nhi u h n, c nhà báo và ĐTPV d ng nh tho i mái h n trong

ệ ẻ ướ ừ ữ vi c chia s . Nhà báo cũng có xu h ng dùng t ắ ng giàu màu s c

ể ơ ừ ữ ạ ắ ậ ả bi u c m h n, t ơ ng có s c thái m nh h n khi bình giá, nh n xét

ố ượ đ i t ng.

ộ ố ế ố ừ ỉ ữ ể ỏ Trên đây ch là m t s y u t t ấ ng tiêu bi u trong ph ng v n

ặ ủ ự ả ưở ứ ộ ị mà s có m t c a chúng có nh h ỏ ế ng không nh đ n m c đ l ch

ế ố ệ ỉ ươ ố ự ủ s c a phát ngôn. Vi c tách các y u t trên ch là t ằ ng đ i nh m

ự ế ủ ứ ộ làm rõ vai trò, ch c năng c a chúng. Th c t , trong m t phát ngôn có

ờ ấ ả ể ấ ồ ươ ệ ệ th xu t hi n đ ng th i t t c các ph ng ti n trên. Đi kèm các hành

ừ ạ ể ệ ữ ơ ườ vi hay t ng có nguy c đe do th di n cao th ệ ng là các bi n

ệ ề ể ằ ả ả ố pháp gi m thi u nh m đi u hoà m i quan h liên cá nhân, b o v ệ

ể ệ ủ ấ ỏ ậ th di n c a các nhân v t tham gia ph ng v n.

Ậ Ế K T LU N

ấ ư ệ ề ả ấ ộ L y t ỏ li u kh o sát là các cu c ph ng v n trên báo Ti n phong và

ệ ử ậ ấ ộ báo đi n t ổ Dân trí và Vnexpress, lu n án đã cung c p m t cái nhìn t ng

ệ ủ ị ề ự ể ự ế ấ ỏ ậ quát v s bi u hi n c a l ch s trong giao ti p ph ng v n báo chí. Lu n

ạ ượ ữ ả án đã đ t đ ế c nh ng k t qu sau.

ế ủ ơ ở ề ị ự ự 1. D a trên c s lý thuy t c a Brown và Levinson v l ch s , quan

ề ấ ị ự ủ ể ả ậ ể ự ậ đi m c a Culpeper v b t l ch s , lu n án đã kh o sát, tìm hi u s v n

ự ủ ễ ế ắ ặ ỏ ụ d ng c a nguyên t c này trong th c ti n giao ti p có tính đ c thù – ph ng

ạ ớ ể ấ ặ ỗ ỏ ộ ộ ộ ấ v n. M i cu c ph ng v n là m t cu c tho i v i các đ c đi m riêng v ề

ứ ự ụ ế ế ậ nhân v t giao ti p, m c đích giao ti p, tính quy th c, s luân phiên l ượ ờ i, t l

ụ ề ố ậ tính đ i kháng,… Vì m c đích khai thác thông tin, đi u tra, các nhân v t

ế ạ ẫ ộ ỏ ỏ ụ ấ giao ti p trong cu c tho i ph ng v n không tránh kh i mâu thu n, đ ng

ắ ị ự ủ ệ ế ạ ộ đ . Vì th , vi c tuân th và vi ph m các nguyên t c l ch s là t ấ ế t y u.

ậ ươ ể ệ ị ự ở ệ ộ ố Lu n án đã th ng kê các ph ng ti n th hi n l ch s góc đ phát ngôn

ộ ừ ừ ộ ữ ừ ư ừ ữ (hành đ ng ngôn t ) và góc đ t ng (t x ng hô và t ng tình thái),

ờ ươ ở ườ ồ đ ng th i phân tích các ph ệ ng ti n này ộ góc đ tăng c ọ ng hay đe d a

ế ợ ể ệ ả ặ ể ể ệ ớ th di n, kh năng chúng k t h p v i nhau trong c p trao đáp đ th hi n

ế ượ ệ ả ậ ế ế ể ỏ ả hi u qu chi n l c giao ti p. K t qu lu n án có th làm sáng t và cung

ế ề ệ ố ắ ị ữ ứ ẫ ộ ấ c p nh ng d n ch ng sinh đ ng cho h th ng lý thuy t v nguyên t c l ch

ữ ọ ự ủ s c a các nhà ngôn ng h c.

ạ ấ ạ ộ ỏ ộ ấ ứ 2. Là cu c tho i mang tính nghi th c, c u trúc cu c tho i ph ng v n

ớ ự ẽ ề ặ ổ ị ị khá n đ nh cùng v i s quy đ nh ch t ch v tính luân phiên l ượ ờ t l ầ i. Ph n

ứ ư ữ ế ạ ồ ở ộ m và k t tho i bao g m nh ng hành đ ng mang tính quy th c nh chào,

ằ ế ậ ệ ướ ả ơ c m n, chúc nh m thi t l p, duy trì quan h liên nhân theo h ng thân

ệ ầ ạ ồ ề ặ thi n. Ph n thân tho i bao g m các c p trao đáp, trong đó nhà báo có quy n

ệ ị ướ ế ủ ủ ề ị ế ườ ỏ ự ố l c t i đa trong vi c đ nh h ng ch đ . V th giao ti p c a ng i h i và

ư ậ ạ ố ộ ng ườ ả ờ i tr l i luôn “đóng đinh” nh v y trong su t cu c tho i, không có s ự

ư ạ ổ ộ ườ luân phiên đ i vai nh các cu c tho i thông th ng. Trong TTDN, hành

ố ượ ế ỏ ộ ấ ớ ộ ộ đ ng h i là hành đ ng chi m s l ng l n nh t và là hành đ ng ch ủ

ướ ộ ố ụ ệ ớ ộ ộ h ng. Đi kèm v i nó là m t s hành đ ng ph thu c nhóm tái hi n và

ệ ủ ỗ ợ ể ả ằ ộ ỏ ố nhóm bi u c m nh m h tr cho hành đ ng h i trong vi c c ng c quan

ụ ụ ế ượ ủ ệ h liên nhân hay ph c v chi n l c khai thác thông tin c a nhà báo.

Ở ộ ộ ừ ế ạ 3. góc đ hành đ ng ngôn t , khi ti n hành phân lo i các HĐNT

ổ ế ấ ỏ ườ ả ph bi n trong ph ng v n theo tiêu chí tăng c ng hay gi m nh m c đ ẹ ứ ộ

ể ệ ữ ủ ậ ặ ọ ỉ đe d a th di n, lu n án cũng đã ch ra nh ng đ c thù c a các HĐNT này

ệ ớ ị ố ượ ấ ố ỏ ự trong m i quan h v i l ch s khi ph ng v n ba nhóm đ i t ứ ng quan ch c,

ố ượ ệ ậ ậ ộ ỏ văn ngh sĩ và các đ i t ng khác. Lu n án t p trung vào hành đ ng h i vì

ủ ạ ế ấ ả ả ộ ỏ ỏ ượ h i đ c coi là hành đ ng ch đ o trong ph ng v n. K t qu kh o sát cho

ự ươ ấ ậ ế ữ ứ ủ th y có s t ng quan m t thi ộ ữ ụ t gi a ch c năng ng d ng c a hành đ ng

ỏ ế ộ ị ứ ứ ề ề ỏ ự ủ ể ỏ h i, đ tài h i và cách th c phát tri n đ tài h i đ n m c đ l ch s c a

ứ ộ ể ệ ặ ấ ầ phát ngôn. M c đ áp đ t lên th di n cao nh t khi nhà báo yêu c u ĐTPV

ế ợ ớ ề ớ ấ ậ ỏ ỏ ề ậ xác nh n thông tin v i c u trúc h i đóng, k t h p v i đ tài h i đ c p

ữ ề ấ ư ả ưở ế ế đ n nh ng v n đ quá riêng t hay làm nh h ự ủ ng đ n uy tín, danh d c a

ấ ỏ ng ườ ượ i đ c ph ng v n.

Ở ộ ừ ế ố ữ ậ ầ 4. góc đ t ng , lu n án cũng phân tích các y u t góp ph n gia

ự ẹ ả ồ ị ừ ư ừ ữ tăng hay gi m nh tính l ch s bao g m t x ng hô, nhóm t ng tình thái

ể ừ ứ ể ừ ữ ự ắ (bi u th c rào đón, ti u t tình thái, t ng mang s c thái tích c c và tiêu

ư ế ả ả ấ ấ ầ ỏ ẩ ự c c). K t qu kh o sát cho th y, x ng hô trong ph ng v n đa ph n chu n

ứ ủ ự ạ ấ ợ ớ ộ ỏ ạ m c, phù h p v i tính nghi th c c a các cu c tho i ph ng v n. Tình tr ng

ẫ ồ ạ ợ ố ư ư ư x ng hô không phù h p nh x ng hô tr ng không v n t n t i tuy nhiên

ệ ế ợ ổ ế ừ ữ ướ ự không ph bi n. Vi c k t h p các t ng tình thái theo h ng tích c c hay

ự ả ưở ể ệ ủ ứ ộ ế ọ tiêu c c có nh h ng đ n m c đ đe d a th di n c a phát ngôn.

ứ ộ ị ẽ ớ ự ủ ệ ấ ặ ừ M c đ l ch s c a phát ngôn có quan h r t ch t ch v i các t ng ữ

ế ử ụ ủ ể ố ượ ấ ỏ ứ mà ch th giao ti p s d ng. Khi ph ng v n đ i t ng là quan ch c (F1),

ừ ườ ắ các t ữ ử ụ ng s d ng th ng mang s c thái trung hoà. Ng ượ ạ c l ớ i, v i văn

ố ượ ệ ướ ừ ngh sĩ và các đ i t ng khác (F2 và F3), xu h ử ụ ng s d ng t ữ ng có v ẻ

ở ơ ư ầ ạ ồ ở ỏ linh ho t và có ph n su ng sã, c i m h n. Nhà báo đ a vào trong câu h i

ữ ả ấ ỏ ừ ữ ố ữ ệ ấ ỉ ph ng v n c nh ng t ạ ng v n ch xu t hi n trong ngôn ng sinh ho t

ự ạ ụ ừ ữ ả ưở ằ h ng ngày. Đôi khi s l m d ng nhóm t ng này gây nh h ế ấ ng x u đ n

ị ự ủ tính l ch s c a phát ngôn.

ữ ọ ứ ư ề ặ 5. M c dù đây là công trình nghiên c u v ngôn ng h c nh ng hi

ữ ụ ệ ế ẽ ậ ầ ắ ạ ọ v ng lu n án s góp ph n vào vi c kh c ph c nh ng h n ch trong văn

ử ữ ứ ớ ừ ấ ỏ ỹ hóa ng x gi a nhà báo v i ĐTPV, t đó nâng cao k năng ph ng v n, k ỹ

ự ạ ố ố ẹ ữ ớ năng t o d ng m i liên nhân t t đ p gi a nhà báo v i công chúng trong

ạ ộ ệ ề ệ ề ọ ho t đ ng ngh nghi p. Đi u này có ý nghĩa quan tr ng trong vi c xây

ự ế ủ ư ế ẳ ắ ị ự d ng văn hóa giao ti p dân ch , công khai th ng th n nh ng l ch s t nh ị

ươ ệ trên báo chí nói riêng và trên ph ạ ng ti n thông tin đ i chúng nói chung.

ữ ệ ư ề ế ậ ạ ấ ồ ứ 6. Lu n án còn nhi u h n ch . Th nh t, ngu n ng li u ch a phong

ư ệ ỉ ừ ả ớ ở ệ ử ộ phú, t li u kh o sát m i ch d ng báo in và báo đi n t nên m t vài

ả ố ưở ự ư ượ ế ị ữ ệ ế tham s có nh h ng đ n l ch s ch a đ ư c tính đ n nh : ng đi u, âm

ữ ệ ủ ử ặ ắ ặ ồ ỉ ứ ự v c, c ch , nét m t, ánh m t,… Th hai, đ c thù c a ngu n ng li u là

ấ ỏ ượ ậ ạ ướ ố ộ ộ n i dung các cu c ph ng v n đã đ c biên t p l i tr c khi công b nên

ủ ờ ự ộ ế ự ị ả tính chân th c sinh đ ng c a l i nói trong giao ti p t nhiên b gi m đi

ế ề ờ ư ạ ầ ượ ph n nào. Do h n ch v th i gian, các TTHĐ ch a đ c khai thác kĩ

ưỡ ớ ố ệ ụ ể ữ ế ạ ố ọ l ng v i s li u th ng kê c th . Hy v ng nh ng h n ch này s đ ẽ ượ c

ụ ở ắ ứ ế kh c ph c các công trình nghiên c u ti p theo.

Ọ Ủ Ụ Ả DANH M C CÔNG TRÌNH KHOA H C C A TÁC GI

ủ ự ể ế ệ ạ ộ ị ạ 1. Ph m Th Tuy t Minh (2009), “M t vài bi u hi n c a s vi ph m

ữ ọ ắ ị ự ấ ỷ ế Ng h c tr ỏ nguyên t c l ch s trong ph ng v n báo chí”, K y u ẻ, tr

143 – 148.

ế ề ạ ị ỏ 2. Ph m Th Tuy t Minh (2013), “Vài nét v hành vi chê trong ph ng

ữ ọ ả ộ ố ỷ ế H i th o Ngôn ng h c Toàn qu c Ngôn ng ữ ấ v n báo chí”, K y u

ạ ọ ư ạ và Văn h cọ , Nxb Đ i h c S ph m, tr 566 – 571.

ạ ị ớ ệ ơ ượ ị ế 3. Ph m Th Tuy t Minh (2016), “Gi i thi u s l ể c quan đi m l ch s ự

ỗ ữ ế ủ c a Helen Spencer – Oatey”, ố , Đ H u Châu – hành trình và ti p n i

ạ ọ ố ộ Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i, tr 452 – 463.

ấ ị ề ể ế ạ ị 4. Ph m Th Tuy t Minh (2017), “V quan đi m b t l ch s ự ủ c a

ữ ố Jonathan Culpeper”, Ngôn ng và đ i s ng ờ ố , s 1 (243), tr 24 – 28.

ự ư ế ạ ả ị ị 5. Ph m Th Tuy t Minh (2017), “X ng hô và l ch s (Kh o sát các bài

ệ ử ấ ạ ỏ ừ ể ọ T đi n h c và Bách ph ng v n trên báo in và báo đi n t )”, T p chí

ố khoa thư, s 4 (48), tr 135 – 139.

ể ệ ị ế ệ ạ ớ ị 6. Ph m Th Tuy t Minh (2017), “Rào đón v i vi c th hi n l ch s ự

ấ ạ ỏ ườ trong ph ng v n báo chí”, T p chí Khoa h cọ , Tr ạ ọ ng Đ i h c S ư

ể ạ ộ ố ph m Hà N i, quy n 62, s 7, tr 100 106.

Ả Ệ TÀI LI U THAM KH O

ệ ế 6. Tài li u ti ng Vi ệ t

ư ơ ư ề ấ ầ ị 1. A. Chert ch n i, Đào T n Anh, Tr n Ki u Vân d ch (2004),

ấ ể ạ Các th lo i báo chí , NXB Thông t n, H.

ệ ữ ế Ng pháp ti ng Vi t Di p Quang Ban (2005), ệ , NXB Giáo d c,ụ 7.

ệ ữ ế Ng pháp ti ng Vi ệ t – 8. Di p Quang Ban – Hoàng Thung (2003),

ụ t p 1ậ , NXB Giáo d c, H.

ệ ừ ể ữ ọ ậ ữ T đi n thu t ng ngôn ng h c (s ơ 9. Di p Quang Ban (2010),

ụ ệ th o)ả , NXB Giáo d c Vi t Nam, H.

ử ụ ử ị 10. ộ ố ệ Ch Th Bích (2002), “M t s bi n pháp s d ng ngôn ng ữ

ự ể ệ ặ ị bi u hi n phép l ch s trong hành vi cho, t ng”, TC Ngôn ngữ, s 5.ố

ỗ ữ ạ ươ ậ Đ i c ữ ọ ng ngôn ng h c – T p 2 11. Đ H u Châu, , NXB Giáo

ụ d c, H, 2006.

ễ ữ ụ ậ ọ Ng d ng h c – t p 1 ứ 12. Nguy n Đ c Dân (2001), , NXH Giáo

ụ d c, H.

ị ươ ươ ệ ừ Các ph ng ti n t ữ ể ng bi u 13. Phan Th Ph ng Dung (2004),

ễ ế ế ế ậ ỹ ạ đ t tính l phép trong giao ti p ti ng Vi t ệ ệ , Lu n án Ti n s , Vi n

ữ ọ Ngôn ng h c, H.

ứ 14. Đ c Dũng (1992), Kí báo chí, NXB Thông tin, H.

ế ướ ộ ố ả ầ ươ B c đ u kh o sát m t s ph ệ ng ti n 15. Vũ Ti n Dũng (1997),

ế ễ ế ạ ằ ị ự tình thái di n đ t tính l ch s trong giao ti p b ng ti ng Vi t ệ , Lu nậ

ạ ỹ ư ạ ọ ữ văn Th c s khoa h c ng văn, ĐH S Ph m HN, H.

ứ ế ể ể ộ 16. Vũ Ti n Dũng (2002), “Tìm hi u m t vài bi u th c tình thái

ự ủ ữ ớ ớ ế ị ắ g n v i tính l ch s c a n gi i trong giao ti p”, TC Ngôn ngữ, s 3.ố

ế ự ế ị ệ ớ L ch s trong ti ng Vi t và gi i tính 17. Vũ Ti n Dũng (2003),

ộ ố ộ ế ỹ ư ậ ạ (qua m t s hành đ ng nói) , Lu n án Ti n s , ĐH S Ph m HN.

ủ ị ự ế ệ ể ẩ ự 18. Vũ Ti n Dũng (2006), “Các bi u hi n c a l ch s chu n m c

ư ữ ọ ộ ữ ọ Ng h c tr trong x ng hô”, trích ẻ 2002, H i Ngôn ng h c Vi ệ t

Nam, H.

ế ự ế ị ệ ớ L ch s trong ti ng Vi t và gi i tính 19. Vũ Ti n Dũng (2007), ,

ụ NXB Giáo d c, H.

ữ ạ ữ ủ ườ Văn hoá và ngôn ng c a ng i Vi t 20. H u Đ t (2000), ệ , NXB

Văn hoá thông tin, H.

ữ ụ ữ ỏ 21. Lê Đông (1996), Ng nghĩa ng d ng câu h i chính danh ,

ữ ế ậ ườ ọ ộ Lu n án Ti n sĩ Ng văn, Tr ng ĐH Khoa h c Xã h i và Nhân văn,

ĐH ố Qu c gia

ộ Hà N i, H.

ề ệ ứ ị ự ễ ộ 22. Nguy n Văn Đ (1995), “V vi c nghiên c u l ch s trong giao

ế ti p”, TC Ngôn ngữ s 1.ố

ễ ộ ữ ệ ể ố Tìm hi u m i liên h Ngôn ng Văn 23. Nguy n Văn Đ (2004),

ạ ọ ộ ố hoá, NXB Đ i h c Qu c gia Hà N i, H.

ộ ộ ễ ộ ố 24. Nguy n Văn Đ (2010), “Brown và Levinson M t c t m c

ề ị ự ứ ừ ữ ộ trong nghiên c u v l ch s nhìn t góc đ ngôn ng ”, TC Ngôn ngữ,

ố s 1+2.

ứ ữ ế ệ Ng pháp ti ng Vi t – t lo i 25. Đinh Văn Đ c (2001), ừ ạ , NXB ĐH

ố Qu c gia, H.

ễ ụ ọ ệ D ng h c Vi t ng ệ 26. Nguy n Thi n Giáp (2000), ữ, NXB ĐH

ố Qu c gia, H.

ệ ễ ừ ể 27. Nguy n Thi n Giáp (2012), ữ ọ , ệ T đi n khái ni m ngôn ng h c

ạ ọ ộ ố NXB Đ i h c Qu c gia Hà N i, H.

ị ự ộ ị ừ L ch s trong hành đ ng ngôn t phê 28. Lê Th Thúy Hà (2015),

ườ ệ ườ ữ ọ ế ậ ủ phán c a ng i Vi t và ng i Anh, Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c,

ệ ọ ọ ộ ệ H c vi n Khoa h c xã h i Vi t Nam.

ể ừ ễ ị ố ọ 29. Nguy n Th Ng c Hân (2006), “Ti u t tình thái cu i câu và

ế ớ ể ắ ỷ ế ả ộ K y u H i th o khoa vai trò g n k t v i các ki u phát ngôn”, trích

ệ ế ọ ố ọ h c Vi t Nam h c và ti ng Vi t ệ , NXB ĐH Qu c gia, H.

ươ ị ươ ữ ể ệ Các ph ng ti n ngôn ng bi u th ị 30. L ề ng Th Hi n (2006),

ề ự ạ ườ ệ ộ quy n l c trong h i tho i gia đình ng i Vi ẩ ộ ố t (Qua m t s tác ph m

ọ ạ ỹ ữ ậ ọ văn h c 1930 – 1945) , Lu n văn Th c s khoa h c ng văn, ĐH S ư

ạ Ph m HN, H.

ươ ị ươ ữ ể ệ Các ph ng ti n ngôn ng bi u th ị 31. L ề ng Th Hi n (2014),

ề ự ế ế ậ ế quy n l c trong giao ti p hành chính ti ng Vi t ệ , Lu n án Ti n sĩ

ữ ệ ọ ộ ệ ệ ọ Ng văn, Vi n Hàn lâm Khoa h c Xã h i Vi t Nam, H c vi n Khoa

ộ ọ h c Xã h i, H.

ướ ệ ế ễ ộ ả 32. Nguy n Văn Hi p (2001), “H ng đ n m t cách miêu t và

ể ừ ạ ế ệ phân lo i các ti u t ố tình thái cu i câu ti ng Vi t”, TC Ngôn ngữ số

5, tr 54 – 63.

ễ ạ ự ấ ị ỉ ầ D u ch phép l ch s trong câu c u ứ 33. Nguy n Đ c Ho t (1995),

ế ế ệ khi n ti ng Vi t (Politeness markers in Vietnamese requests) , B nả

ắ ế ỹ ậ tóm t t lu n án Ti n s , ĐH Monash, Melbourne, Australia.

ữ ề ạ 34. Bùi M nh Hùng (1998), “Bàn v hô ng ”, TC Ngôn ngữ, s 1.ố

ứ ệ ậ 35. Ngũ Thi n Hùng (2002), “Vai trò tính tình thái nh n th c trong

ế ượ ị ứ ệ ự ế ế ạ ố ệ các chi n l c l ch s giao ti p đ i tho i (Qua c li u ti ng Vi t)”,

ữ ọ ữ ọ ộ ệ trích Ng h c tr ẻ 2002, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, H.

ươ ạ ị ữ ộ ạ Ngôn ng h i tho i trong th ể 36. Ph m Th Mai H ng (2017),

ấ ạ ỏ ư ệ ế ệ ệ lo i ph ng v n (trên t li u báo in ti ng Vi t hi n nay) ậ , Lu n án

ế ỹ ộ ọ Ti n s , ĐH Khoa h c Xã h i và Nhân văn, H.

ươ ự ế ị ị 37. Vũ Th Thanh H ng (1999), “Gián ti p và l ch s trong l ờ i

ế ế ệ ầ c u khi n ti ng Vi t”, TC Ngôn ngữ, s 1.ố

ươ ị ớ ự Ngôn 38. Vũ Th Thanh H ng (1999), “Gi ị i tính và l ch s ”, TC

ngữ, s 8.ố

ể ệ ươ ệ ị 39. Vũ Th Thanh H ng (2002), “Khái ni m th di n và ý nghĩa

ữ ử ệ ứ ứ ố ớ đ i v i vi c nghiên c u ng x ngôn ng ”, TC Ngôn ngữ, s 1.ố

ươ ử ị ữ Ngôn ng văn 40. Vũ Th Thanh H ng, Hoàng T Quân (2006),

ế ậ ộ ộ ể ậ ị hóa và xã h i – M t cách ti p c n liên ngành (Tuy n t p d ch), NXB

ế ớ Th gi i, H.

ể ạ Các th lo i báo chí thông t n 41. ườ Đinh Văn H ng (2006), ấ , NXB

ố ĐH Qu c gia, H.

ề ị ấ ỏ Ph ng v n trong báo vi 42. Đào Thanh Huy n (d ch) (2002), ế , t

ộ ệ ồ ưỡ ệ ụ H i Nhà báo Vi t Nam, Trung tâm B i d ng nghi p v báo chí, H.

ươ ừ ớ Ngôn t , gi i và nhóm xã h i t ộ ừ 43. L ng Văn Hy (Chb) (2000),

ự ễ ế ộ ọ th c ti n ti ng Vi t ệ , NXB Khoa h c xã h i, H.

ễ ữ ọ Ngôn ng h c xã h i 44. Nguy n Văn Khang (2001), ộ , NXB Giáo

ệ ụ d c Vi t Nam, H.

ễ ạ ọ Phong cách 45. Đinh Tr ng L c (Chb) (2002), Nguy n Thái Hoà,

ụ ế ọ h c ti ng Vi t ệ , NXB Giáo d c, H.

ả ơ ữ ứ ể ạ 46. Ph m Hùng Linh (2001), “Bi u th c ng vi c m n – hành vi

ứ ạ ẫ ậ ớ ồ ộ ả ơ c m n v i ch c năng d n nh p và h i đáp trong h i tho i”, trích

ữ ọ ộ ệ ữ ọ Ng h c tr ẻ 2001, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, H.

ị ỏ 47. Maria Lukina Hoàng Anh d ch (2004), ấ , ệ Công ngh ph ng v n

ấ NXB Thông t n, H.

ị ươ ễ ộ ố ể ừ ứ 48. Nguy n Th L ng (1995), “M t s ti u t tình thái d t câu

ế ệ ớ ự ế ị ti ng Vi t v i phép l ch s trong giao ti p”, TC Ngôn ngữ, s 2.ố

ị ươ ễ ể ừ Ti u t ứ tình thái d t câu dùng đ ể 49. Nguy n Th L ng (1996),

ữ ể ệ ế ị ỏ ớ h i v i vi c bi u th các hành vi ngôn ng trong ti ng Vi t ậ ệ , Lu n án

ư ạ ế ỹ Phó Ti n s , ĐH S ph m, H.

ề ạ ỳ ư ậ 50. Mai Qu nh Nam (1996), “Truy n thông đ i chúng và d lu n

ạ T p chí Xã h i h c xã h i”, ộ ộ ọ , S 1.ố

ị ả Kh o sát hành vi 51. Vũ Th Nga (2010), rào đón trong giao ti pế

ế ữ ọ ế ậ ườ ạ ọ ti ng Vi t ệ , Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, tr ọ ng Đ i h c Khoa h c

ộ Xã h i và Nhân văn, H.

ễ ị ộ ộ Các hành đ ng thu c nhóm 52. Nguy n Th Thanh Ngân (2012),

ế ế ữ ọ ế ậ ườ ầ c u khi n ti ng Vi t ệ , Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, tr ạ ng Đ i

ộ ọ ọ h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ĐHQG, H.

ị ể ạ ệ ấ ỏ Th lo i ph ng v n trên báo in hi n nay 53. Lê Th Nhã (2010), ,

ệ ề ế ậ ạ ọ Lu n án Ti n sĩ Truy n thông đ i chúng, H c vi n Báo chí và Tuyên

ề truy n, H.

ị ồ ệ ạ 54. ể ệ Ph m Th H ng Nhung (2007), “Khám phá khái ni m th di n

ệ ứ ằ ừ ế ợ ừ ạ ế trong ti ng Vi t: b ng ch ng t k t h p t ”, T p chí đi n t ệ ử D yạ

ướ ố ế ọ h c ti ng n c ngoài ứ , Vol 4, s 2, tr 257 – 266, Trung tâm nghiên c u

ữ ạ ọ ố ngôn ng , Đ i h c Qu c gia Singapore.

ị ả ừ ể ộ ọ T đi n xã h i h c Oxford (Oxford 55. Nhóm d ch gi (2012),

ườ ạ ọ ố ườ dictionary of sociology), Tr ng Đ i h c Qu c gia, Tr ạ ọ ng Đ i h c

ọ ộ Khoa h c Xã h i và Nhân văn, H.

ả ổ ỏ ỹ K năng ph ng v n 56. Nhóm tác gi (2006), ấ , S tay phóng viên,

NXB Thông t n. ấ

ễ ữ Ngôn ng báo chí 57. Nguy n Tri Niên (2006), , NXB Thanh niên,

ộ ố ề ị ự ệ ề ồ ị 58. H Th Ki u Oanh (2007), “M t s quan ni m v l ch s trong

ờ ữ Ngôn ng và đ i s ng l ỏ i ng ”, TC ờ ố , s 3.ố

ừ ể ế t 59. Hoàng Phê (Chb) (2004), T đi n ti ng Vi ệ , NXB Đà N ng,ẵ

ừ ể ọ Trung tâm T đi n h c, HN – ĐN.

ầ ươ ự ị ươ L ch s và các ph ể ệ ng ti n bi u 60. Tr n Lan Ph ng (2006),

ệ ị ự ờ ầ ế ệ hi n l ch s trong l ế i c u khi n ti ng Vi ế t và ti ng Nh t ậ ậ , Lu n văn

ạ ỹ ư ữ ạ ọ Th c s khoa h c ng văn, ĐH S Ph m HN, H.

ễ ộ ố ệ ế ờ M t s khác bi t giao ti p l i nói Vi ệ t 61. Nguy n Quang (1999),

ậ ờ ế ỹ ậ ứ – M trong cách th c khen và ti p nh n l i khen ế ỹ , Lu n án Ti n s ,

ố ĐH Qu c gia, H.

ễ ế ế Giao ti p và giao ti p giao văn hoá 62. Nguy n Quang (2002), ,

ố NXB ĐH Qu c gia, H.

ễ ộ ố ấ ề ế ộ M t s v n đ giao ti p n i văn hoá và 63. Nguy n Quang (2004),

ố giao văn hoá, NXB ĐH Qu c gia, H.

ầ ậ ỹ ế ố K thu t vi t tin 64. Tr n Quang (2005), , NXB ĐH Qu c gia, H.

ế ượ ự ạ ị ế ướ 65. Võ Đ i Quang (2004), “L ch s : chi n l c giao ti p h ng cá

ẩ ạ ộ ố ự nhân hay chu n m c xã h i”, T p chí Ngôn ngữ s 8(183).

ế ị ị Phép l ch s ầ 66. Raymond Lindon Tr n Công Di u d ch (1989), ự,

ẻ NXB Tr , HCM.

ế ố ị 67. Siriwong Hongsawan (2002), “So sánh đ i chi u phép l ch s ự

ế ế ế ằ ệ ữ ọ Ng h c tr ẻ trong giao ti p b ng ti ng Thái và ti ng Vi t”, trích

ữ ọ ộ ệ 2002, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, H.

ươ ơ ể ạ ậ Các th lo i báo chí chính lu n – 68. D ng Xuân S n (2004),

ạ ọ ộ ố ệ ngh thu t ậ , NXB Đ i h c Qu c gia Hà N i.

ươ ườ ầ ơ Cơ 69. D ng Xuân S n, Đinh Văn H ng, Tr n Quang (2005),

ề ậ ố ở s lý lu n báo chí truy n thông , NXB ĐH Qu c gia, H.

ươ ơ ề Giáo trình báo chí truy n hình 70. D ng Xuân S n (2011), , NXB

ạ ọ ố Đ i h c Qu c Gia, H.

ặ ơ ở ả ẩ C s lí gi i nghĩa hàm n trong ị ả 71. Đ ng Th H o Tâm (2003),

ế ậ ữ ế ộ ộ hành đ ng ngôn ng gián ti p trong h i tho i, ạ Lu n án Ti n sĩ Ng ữ

ạ ọ ư ạ ộ văn, Đ i h c S ph m Hà N i, H.

ề ộ ố ể ự ạ ị ị 72. T Th Thanh Tâm (2005), “V m t s ki u nói l ch s trong

ế ữ ệ , TC Ngôn ng và đ i s ng ti ng Vi ờ ố , s 11.ố t”

ạ ị ự ế ế ị L ch s trong giao ti p ti ng Vi 73. T Th Thanh Tâm (2009), ệ , t

ổ ợ NXB T ng h p Tp HCM.

ễ ế ạ ấ ọ ẩ Tác ph m báo chí 74. T Ng c T n – Nguy n Ti n Hài (1995), ,

ụ ậ t p 1, NXB Giáo d c, H.

ễ ả ủ ế ờ ườ L i ăn ti ng nói c a ng 75. Nguy n Kim Th n (2004), ộ , i Hà N i

NXB Hà N i.ộ

ạ ị ứ ờ ệ Nghi th c l ế i nói ti ng Vi ạ ệ t hi n đ i 76. Ph m Th Thành (1995),

ả ơ ế ỹ ậ qua các phát ngôn chào, c m n, xin l i ỗ , Lu n án Phó Ti n s Ng ữ

văn, H.

ứ ị ữ ọ ế ị ự Lý thuy t l ch s trong ngôn ng h c và 77. Tr nh Đ c Thái (2013),

ề ấ ạ ọ ữ ố nh ng đ xu t m i ớ , NXB Đ i h c Qu c gia, H.

ầ ọ ề ả ắ ệ Tìm v b n s c văn hoá t Nam 78. Tr n Ng c Thêm (1996), Vi ,

ồ NXB TP. H Chí Minh.

ề ươ ệ ể ị ị 79. Hoàng Anh Thi (1998), “V các ph ng ti n bi u th tính l ch

ế ế ậ ạ ọ ố ự s trong ti ng Nh t và ti ng Vi ệ TC Khoa h cọ , Đ i h c Qu c gia t”,

Hà N i,ộ s 1.ố

ư ư ự ặ ị ặ 80. Hoàng Anh Thi (2007), “Đ c tr ng l ch s đ c tr ng văn hoá

ế ậ trong ti ng Nh t”, TC Ngôn ngữ s 11.ố

ễ ẩ ạ Giáo trình tác ph m báo chí đ i ị 81. Nguy n Th Thoa (chb) (2011),

ụ ệ ngươ , NXB Giáo d c Vi c t Nam, H.

ễ ặ ộ ỷ ị 82. Nguy n Th Thu Thu (2001), “Phép l ng – m t hành vi ngôn

ữ ế ệ ừ ờ ể ủ ệ Ngữ ng gián ti p và bi n pháp tu t trong l i k c a truy n”, trích

ữ ọ ộ ệ h c trọ ẻ 2001, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, H.

ễ ệ ế ể ỏ ỏ H i và câu h i theo quan đi m ng ữ 83. Nguy n Vi t Ti n (2002),

ữ ụ ậ ườ d ng h c ế ọ , Lu n án Ti n sĩ Ng văn, Tr ạ ng ĐHKHXH&NV, Đ i

ố ộ ọ h c Qu c gia Hà N i.

ứ ạ Ngôn 84. ư Ph m Văn Tình (1999), “X ng hô dùng ch c danh”, TC

ữ ng và đ i s ng ờ ố , s 11.ố

ầ ộ ỏ ữ ỏ Hành đ ng h i trong ngôn ng ph ng 85. Tr n Phúc Trung (2011),

ữ ọ ế ậ ườ ề ấ v n truy n hình , Lu n án Ti n sĩ Ngôn ng h c, Tr ạ ọ ng Đ i h c

ọ ộ Khoa h c Xã h i và Nhân văn, H.

ữ ấ ớ ẻ 86. Võ Minh Tu n (2002), “Ngôn ng báo chí và gi i tr nhìn t ừ

ươ ứ ư ộ ữ ọ Ng h c tr ph ng th c t duy”, trích ữ ọ ẻ 2002, H i Ngôn ng h c

ệ Vi t Nam, H.

ể ễ ể ạ ấ Báo chí m y th lo i thông d ng 87. Nguy n Uy n (2004), ụ , NXB

Văn hoá thông tin, H.

ạ ệ ợ ừ ế ệ Tr t trong ti ng Vi 88. Ph m Hùng Vi t (2002), ạ , ệ t hi n đ i

ộ ọ NXB Khoa h c Xã h i, H.

ể ạ 89. V.V. Xmirnop (2004), Các th lo i báo chí phát thanh , NXB

Thông t n.ấ

ữ ử ứ ư ễ ộ 90. Nguy n Nh Ý (1990), “Vai xã h i và ng x ngôn ng trong

ế giao ti p”, TC Ngôn ngữ, s 3.ố

ư ễ ừ ể ả ữ ậ T đi n gi i thích thu t ng ngôn ng ữ 91. Nguy n Nh Ý (2003),

ụ h cọ , NXB Giáo d c, H.

ế ứ ể ớ Hành vi chê v i bi u th c, phát ị ả 92. Hoàng Th H i Y n (2000),

ạ ế ậ ậ ọ ngôn và tham tho i ti p nh n chê ạ ỹ , Lu n văn Th c s khoa h c ng ữ

ư ạ văn, ĐH S Ph m HN, H.

ế ự ệ ờ S ki n l ế i nói chê trong ti ng ị ả 93. Hoàng Th H i Y n (2007),

ệ ữ ấ ữ ế ậ ườ Vi t (c u trúc và ng nghĩa , Lu n án Ti n sĩ Ng văn, tr ạ ng Đ i

ọ ư ạ h c S ph m HN, H.

ế ệ 94. Tài li u ti ng Anh

95. Blitvich P. G. (2010), “Introduction: The status−quo and quo

vadis of impoliteness research”, Intercultural Pragmatics 74, pp. 535–

559.

96. Bousfield, D. (2008b), “Impoliteness in the Struggle for Power”

in Bousfield, D. and Locher, M. eds. Impoliteness in Language: Studies

on its Interplay with Power in Theory and Practice. Berlin: Mouton de

Gruyter, pp. 127−153.

97. Bousfield & Locher M. A. (2008), Impoliteness in Language:

Studies on its Interplay with Power in Theory and Practice, 77−99,

Berlin and New York: Mouton de Gruyter, p 78.

98. Brown, P. and Levinson, S. (1987), Politeness: Some Universals

in Language Usage, Cambridge: Cambridge University Press.

99. Clayman, C., & Heritage , J. (2002), The news interview:

Journalists and public figures on the air, Cambridge: Cambridge

University Press.

100. Culpeper, J. (1996), “Towards an anatomy of impoliteness”,

Journal of Pragmatics 25, pp. 349−367.

101. Culpeper, J. (2005), “Impoliteness and entertainment in the

television quiz show: The Weakest Link”, Journal of Politeness

Research: Language, Behaviour, Culture. 1: pp. 35−72.

102. Culpeper, J. (2008), “Reflections on impoliteness, relational

work and power”. In: Bousfield, D. and Locher, M. (eds.), Impoliteness

in Language: Studies on its Interplay with Power in Theory and

Practice, Berlin and New York: Mouton de Gruyter, pp. 17−44.

103. Culpeper, J. (2011a), “Politeness and impoliteness”, In: Karin

Aijmer and Gisle Andersen (eds.) Sociopragmatics, Volume 5 of

Handbooks of Pragmatics edited by Wolfram Bublitz, Andreas H.

Jucker and Klaus P. Schneider. Berlin: Mouton de Gruyter, pp.

391−436.

104. Culpeper, J. (2011b), Impoliteness: Using Language to Cause

Offence, Cambridge: Cambridge University Press.

105. Culpeper, J. and Michael H. (2014), Pragmatics and the English

Language, Basingstoke: Palgrave.

106. Eelen, G. (2001), A Critique of Politeness Theories, Manchester:

St Jerome.

107. Fraser, B. (1975), The concept of politeness, paper presented at

the 1985 NWAKE Meeting, Georgetown University.

108. Fraser, B. and Nolen, W. (1981), “The association of deference

with linguistic form”, International Journal of the Sociology of

Language 27, pp. 93−111.

109. Goffman, E. (1967), Interaction Ritual: Essays on FacetoFace

Behaviour, New York: Pantheon Books.

110. Grice, P. (1975), “Logic and Conversation” in Cole, P., Morgan,

J. eds, Syntax and Semantics: (Vol. 3) Speech Acts. London: Academic

Press, pp. 41−58.

111. Guo, Y. (1990), “Politeness phenomena in modern Chinese”,

Journal of Pramatics 14, pp. 235–257, North Holland.

contestation”. Journal of Politeness Research: Language, Behaviour,

Culture 1 (1), pp. 121−149.

113. Hu, H.C (1994), The Chineses concept of face in American

Anthropologist, No 46, pp. 45−46.

114. Ide, S. (1989), “Formal forms and discernment: Two neglected

aspects of linguistic politeness”, Multilingua 8, pp. 223–248.

115. Ide, S. (1993), “Linguistic politeness, III: linguistic politeness

and universality”, Multilingua 12 (1).

116. Ilie, C. (2001), “Semi institutional discourse: The case of talk

shows”, Journal of pragmatics, 33, pp. 209–254.

117. KerbratOrecchioni, C. (1997), “A Multilevel Approach in the

Study of Talk in interaction”, Pragmatics 7 (1), pp. 1−20.

118. Leech, G. N. (1983), Principles of pragmatics, London:

Longman.

119. Locher, Miriam A. & Watts, R. (2008), Relational work and

impoliteness: Negotiating norms of linguistic behaviour. In Derek.

120. Locher, M. A. (2004), Power and Politeness in Action:

Disagreements in Oral Communication, Berlin and New York: Mouton

de Gruyter.

121. Locher, M. A. (2006), “Polite behaviour within relational work.

The discursive approach to politeness”, Multilingua 25 (3), pp.

249−267.

122. Locher, M A. and Bousfield. D. (2008), “Introduction:

Impoliteness and power in language”. In: Derek Bousfield and Miriam

A. Locher (eds) Impoliteness in Language: Studies on its Interplay with

Power in Theory and Practice. Berlin and New York: Mouton de

Gruyter, pp. 1−13.

123. Locher, M. A. and Richard J. Watts R. J (2005), “Politeness

theory and relational work”. Journal of Politeness Research:

Language, Behaviour, Culture 1 (1), 9−33.

124. Locher, M. A. and Richard J. Watts R. J (2008), “Relational

work and impoliteness: Negotiating norms of linguistic behaviour”, In:

Derek Bousfield and Miriam A. Locher (eds) Impoliteness in

Language: Studies on its Interplay with Power in Theory and Practice.

Berlin and New York: Mouton de Gruyter, pp. 77−99.

125. Mao, L. R. (1994), “Beyond politeness theory: “Face” revisited

and renewed”, Journal of Pragmatics 21 (5), pp. 451−486.

126. Marina Terkourafi (2005), “Beyond the micro–level in politeness

research”, Journal of Politeness Research 1, pp. 237−262.

127. Matsumoto, Y. (1988), “Reexamination of the universality of

‘face’: politeness phenomena in Janpanese”, Journal of Pragmatics 12

(4), pp. 403−426.

128. Mills, S. (2003), Gender and politeness, Cambridge: Cambridge

University Press.

129. Norrick, Neal R. (2010). “Listening practices in television

celebrity interviews”, Journal of Pragmatics, 42(2), pp. 525−543.

130. Petrickova I. (2012), Politeness strategies in interview question,

Bachelor’s Diploma thesis, Faculty of Arts, Masaryk University.

131. Searle, J. 1970, Speech Acts, Cambridge: Cambridge University

Press.

132. Sifianou, Maria (2010), Review of M. Locher and D. Bousfield

(eds.), “Impoliteness and Power: Studies on its Interplay with Power in

Theory and Practice”, Berlin and New York: Mouton de Gruyter,

Language in Society 39, pp. 119–122.

133. SpencerOatey, H. (2000), “Rapport management: A framework

for analysis”. In: Helen D. M. SpencerOatey (ed.) Culturally

Speaking: Managing Rapport Through Talk Across Cultures, London

and New York: Continuum, pp. 11−46.

134. SpencerOatey, H. (2005), “(Im)Politeness, face and perceptions

of rapport: Unpackaging their bases and interrelationships”, Journal of

Politeness Research: Language, Behaviour, Culture 1 (1): pp. 95−119.

135. SpencerOatey, H. (2007), “Theories of identity and the analysis

of face”, Journal of Pragmatics 39 (4): pp. 639−656.

136. Terkourafi, M. (2005a), “Beyond the microlevel in politeness

research”, Journal of Politeness Research: Language, Behaviour,

Culture 1 (2), pp. 237−262.

137. Terkourafi, M. (2005b), “Pragmatic correlates of frequency of

use: The case for a notion of “minimal context”, In: Sophia

Marmaridou, Kiki Nikiforidou and Eleni Antonopoulou (eds)

Reviewing Linguistic Thought: Converging Trends for the 21st

Century, Berlin: Mouton de Gruyter, pp. 209−233.

138. Vu, Thi Thanh Huong (1997), Politeness in modern Vietnamese:

A sociolinguistic study of a Hanoi speech community, Doctor of

philosophy, University of Toronto.

139. Watts, R. (2003), Politeness, Cambridge: Cambridge University

Press.

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Lịch sự trong phỏng vấn báo chí

Tags: