Luận văn: PHONG CÁCH NGUYỄN TUÂN QUA TUỲ BÚT KHÁNG CHIẾN (1946 - 1954)

Chia sẻ: Nguyen Bao Ngoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

302
lượt xem 95
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

1. Nguyễn Tuân là một trong chín nhà văn được chọn học trong chương trình phổ thông với tư cách là tác gia tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông là một trong số không nhiều nhà văn đã tạo được cho mình một phong cách sáng tạo nghệ thuật độc đáo và có nhiều cống hiến cho văn chương Việt Nam thế kỷ XX. Nguyễn Tuân để lại một sự nghiệp văn học đồ sộ với những trang viết độc đáo và tài hoa. Ông xứng đáng được coi là một nghệ sĩ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: PHONG CÁCH NGUYỄN TUÂN QUA TUỲ BÚT KHÁNG CHIẾN (1946 - 1954)

1 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -----------  ----------- BÙI THỊ ANH CHUNG PHONG CÁCH NGUYỄN TUÂN QUA TUỲ BÚT KHÁNG CHIẾN (1946 - 1954) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN , NĂM 2007 S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
2 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM -----------  ----------- BÙI THỊ ANH CHUNG PHONG CÁCH NGUYỄN TUÂN QUA TUỲ BÚT KHÁNG CHIẾN (1946 - 1954) Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học : PSG. TS. TÔN THẢO MIÊN THÁI NGUYÊN , NĂM 2007 S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
3 Lêi c¶m ¬n Sau mét thêi gian häc tËp vµ nghiªn cøu, t«i ®· hoµn thµnh luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc Ng÷ v¨n víi ®Ò tµi: Phong c¸ch NguyÔn Tu©n qua tuú bót kh¸ng chiÕn (1946 - 1954). §Ó thùc hiÖn ®-îc luËn v¨n, ngoµi sù nç lùc, cè g¾ng cña b¶n th©n t«i ®· ®-îc sù d¹y b¶o, ®éng viªn gióp ®ì cña c¸c thÇy c« gi¸o, b¹n bÌ ®ång nghiÖp vµ gia ®×nh. T«i xin bµy tá sù kÝnh träng vµ lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn PGS.TS. T«n Th¶o Miªn - ng-êi ®· tËn t×nh h-íng dÉn, chØ b¶o t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬ n Ban Gi¸m hiÖu, khoa Sau ®¹i häc, Ban chñ nhiÖm khoa Ng÷ v¨n, Tæ bé m«n V¨n häc ViÖt Nam, c¸c thÇy c« gi¸o tr-êng §¹i häc S- ph¹m Th¸i Nguyªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t«i tr ong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu. T«i xin göi lêi c¶m ¬n s©u s¾c tíi gia ®×nh vµ ng-êi th©n, xin c¶m ¬n anh em, b¹n bÌ vµ ®ång nghiÖp ®· ®éng viªn gióp ®ì t«i thùc hiÖn thµnh c«ng luËn v¨n nµy. Th¸i Nguyªn, ngµy 02 th¸ng 10 n¨m 2007 T¸c gi¶ luËn v¨n Bïi ThÞ Anh Chung S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
4 S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
5 MỤC LỤC Mở đầu.......................................................................................................... 1 I. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 II. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2 III. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 9 IV. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 9 V. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 10 VI. Đóng góp của luận văn ............................................................................ 10 VII. Kết cấu của luận văn .............................................................................. 11 Nội dung...................................................................................................... 12 Chƣơng 1. Từ phong cách nhà văn đến quan niệm chung về thể tài tuỳ bút và phong các h tùy bút của Nguyễn Tuân ............................................. 12 1.1. Khá i niệm phong cách nghệ thuật .......................................................... 12 1.2. Khái niệm về thể tuỳ bút ......................................................................... 16 1.3. Nguyễn Tuân và thể tuỳ bút .................................................................... 18 1.4. Tuỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân – dấu ấn sáng tạo của một chặng đường .......................................................................................................... 22 Chƣơng 2. Những đặc điểm phong các h nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946 - 1954 ) .................................................................... 30 2.1. Từ kẻ lãng du đến con người nhập cuộc .................................................. 30 2.2. Những đặc điểm chung về phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân .............. 34 2.3. Phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến .................. 39 2.3.1. Cảm hứng nghệ thuật bao trùm: Kháng chiến như một phong hội mới ... 39 2.3.2. Sự chuyển biến và thống nhất phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến ...................................................................................... 54 Chƣơng 3. Phong cách ngôn ngữ trong tuỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân .............................................................................................. 63 3.1. Cơ sở hình thành ngôn ngữ nghệ thuật Nguyễn Tuân ............................... 63 3.1.1. Nguyễn Tuân với tình yêu tiếng việt tha thiết ....................................... 63 3.1.2. Nguyễn Tuân - một bậc thầy về ngôn từ .............................................. 64 3.2. Ngôn từ nghệ thuật trong tuỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân .............. 66 3.2.1. Từ ngữ được lựa chọn trong miêu tả .................................................... 67 3.2.2. Sự lạ hoá trong s áng tạo từ ngữ của Nguyễn Tuân................................. 69 3.3. Câu văn và giọng điệu nghệ thuật ........................................................... 73 3.3.1. Câu văn nghệ thuật .............................................................................. 73 3.3.2. Giọng điệu nghệ thuật ......................................................................... 84 Kết luận .................................................................................................... 93 Tài liệu tham khảo ..................................................................................... 95 S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
6 MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN Đ Ề TÀI 1. Nguyễn Tuân là một trong chín nhà văn được chọn học trong chương trình phổ thông với tư cách là tác gia tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông là một trong số không nhiều nhà văn đã tạo được cho mì nh một phong cách sáng tạo nghệ thuật độc đáo và có nhiều cống hiến cho văn chương Việt Nam thế kỷ XX. Nguyễn Tuân để lại một sự nghiệp văn học đồ s ộ với những trang viết độc đáo và tài hoa. Ông xứng đáng được coi là một nghệ sĩ lớn. Năm 1996, ông được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (đợt 1). Văn nghiệp của Nguyễn Tuân trải qua hai giai đoạn trước và sau cách mạng. Với thể loại tuỳ bút, Nguyễn Tuân đã tìm được cho mình một hướng đi riêng, mà cho đến nay chưa ai vượt qua được. Tu ỳ bút đã thực sự trở thành “lãnh địa” của Nguyễn Tuân. Ông được tôn vinh là nhà tuỳ bút s ố một của Việt Nam. Ông để lại được dấu ấn và tên tuổi của mình chính là nhờ thể tài này. 2. Sau Cách mạng Tháng tám, cùng với tuỳ bút Sông Đà, Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi, Tuỳ bút kháng chiến đã góp phần bộc lộ rõ thêm phong cách độc đáo, tài hoa và cả khuynh hướng “ muốn được cống hiến với tất cả trái tim nhiệt thành cùng cái đầu uyên bác của nhà văn đối với công cuộc đấu tranh và dựng xây đất nước” . Có thể nói, trong những trang tuỳ bút độc đáo của mình nhà văn đã diễn tả được “mọi niềm vui và nỗi đau giằng xé của thời đại giông bão này” (Trích Điện chia buồn của các nhà văn Liên Xô, 1.8.1987, VN số 32,1987). 3. Nguyễn Tuân là nhà văn luôn luôn có ý thức khám phá và cống hiến tài năng của mình cho văn chương. Ông đã từng thử sức ngòi bút của mình qua nhiều thể loại: thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết... nhưng tuỳ bút là thể loại mà ông thành công nhất. Từ trước đến nay, đã có khá nhiều c ông trình khảo S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
7 s át, nghiên cứu về sáng tác của Nguyễn Tuân ở nhiều góc độ khác nhau. Song, để tìm hiểu và nghiên cứu chuyên sâu vào đặc điểm nghệ thuật tuỳ bút Nguyễn Tuân qua Tuỳ bút kháng chiến , làm rõ hơn phong cách Nguyễn Tuân thì gần như chưa có công trình nào thực hiện một cách hệ thống. Bên cạnh đó, với tinh thần đổi mới phương pháp và quan điểm dạy học môn Văn trong nhà trường phổ thông là c hú ý dạy theo hệ thống thể loại cùng với tiến trình phát triển của văn học, chúng tôi đã lựa chọn thể loại tuỳ bút của Nguyễn Tuân để nghiên cứu. Đó là những lý do c ơ bản để chúng tôi chọn Phong cách Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946 -1954) làm đề tài luận văn Thạc sĩ của mình. II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nguyễn Tuân là một tác gia văn học lớn. Ông khẳng định tài năng thực s ự của mình ở thể tài tuỳ bút. Có thể nói, tuỳ bút Nguyễn Tuân đã trở thành đối tượng thu hút được sự quan tâm và chú ý của đông đảo bạn đọc cũng như các nhà nghiên cứu. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân nói chung, tuỳ bút Nguyễn Tuân nói riêng với nhiều cấp độ, nhiều nội dung khác nhau, như ng ở đây chúng tôi muốn nói đến những chuyên gia đã dành nhiều tâm huyết và công sức cho nhà văn Nguyễn Tuân, như Nguyễn Đăng Mạnh, Phong Lê, Vương Trí Nhàn, Hà V ăn Đức....Giáo s ư Nguyễn Đăng Mạnh khẳng định“Nguyễn Tuân là một hiện tượng văn học phức tạp” . Trước Cách mạng, do bất hoà với xã hội, ông sống ngông nghênh, quay lưng với thực tại, chỉ coi trọng cái tôi vị kỷ của mình. Nhưng sau Cách mạng, Nguyễn Tuân đã có nhiều thay đổi. Không hoàn toàn đoạn tuyệt ngay với quá khứ, nhưng ông đã nhận thấy ý nghĩa của cuộc sống khi hoà mình vào nhân dân. Nguyễn Tuân cùng đi, cùng nghĩ, cùng sống với bộ đội, với quần chúng lao động. Bởi vậy Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng: “ Cách mạng tháng Tám đã cứu sống Nguyễn Tuân ”. Cách mạng tháng Tám là cơn bão táp may mắn, giúp S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
8 Nguyễn Tuân hồi sinh trong niềm vui lớn của đất nước. “Mê say với ánh sáng trắng vừa giải phóng, tôi đã là một dạ lữ khách không mỏi, quên ngủ của một đêm phong hội mới”... Nguyễn cũng sáng suốt bốc cho mình một vị thuốc nữa: Phải đ ấu tranh tư tưởng, tiêu diệt con người cũ, phải “lột xác”. Nguyễn Tuân đã tiến hành một cuộc “Cách mạng ” trong lòng mình. Sự chuyển biến thực sự của ngòi bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng, có thể xem như bắt đầu từ Đường vui. Đây là kết quả của một chuyến đi d ài, không phải như anh chàng Bạch ngày xưa xê dịch trên xe, trên tàu, thui thủi một mình, mà đi bộ “ mình cưỡi lên mình mà trườn qua núi sông đẫm mùi thuốc súng. ” Tiếp theo Đường vui (1949), Nguyễn Tuân viết Tình chiến dịch (1950). Hai tác phẩm như cùng được viết trong một mạch văn, một hơi văn, nhưng thực ra, có những điểm khác nhau quan trọng. So với Đường vui, ở Tình chiến dịch tác giả nhập cuộc hơn vào cuộc chiến đấu của dân tộc. Trong bài "Thể tài tuỳ bút của Nguyễn Tuân”, Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định phong cách nghệ thuật độc đáo và s ự tài hoa của nhà văn này qua thể tài tuỳ bút. Theo Giáo sư Phong Lê: “ Tên tuổi của Nguyễn Tuân gắn với trào lưu văn học lãng mạn trong văn học Việt Nam sau đại chiến thế giới lần thứ hai”. Trước cách mạng, Nguyễn Tuân “thất vọng trước hiệ n tại, nhà văn quay về quá khứ, nhấm nháp những Vang bóng một thời, những thú chơi được xem là thanh lịch như ướp hương bưởi, thả thơ, đánh thơ ...đó là cả một sự bế tắc nằm trong sự bế tắc chung của nền văn học công khai, dưới ách thống trị của thực dân trong xã hội cũ. Khi C ách mạng tháng Tám thành công, Nguyễn Tuân chính là một trong số các nhà văn lãng mạn hiếm hoi ngay từ đầu đã có cái may mắn tiếp nhận được ánh sáng mới, để tìm ra con đường giải thoát cho cuộc sống và nghệ thuật của mình. Nhà văn đã hồ hởi đi theo cách mạng và có lúc chan hoà vào dòng người, vui cái vui xuống đường trong những ngày đầu sau khởi nghĩa. Nhưng phải đến cuộc kháng chiến chống Pháp, s ống trong đời sống của nhân dân, trong ngọn lửa của chiến đấu, con người và nghệ thuật của Nguyễn Tuân mới có điều kiện “gột rửa” dần những mặt S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
9 tiêu cực để hướng vào quỹ đạo của văn nghệ cách mạng. T uỳ bút Đường vui chính là tác phẩm mở đầu đánh dấu một giai đoạn sáng tác mới của Nguyễn Tuân, là minh chứng cho sự “nhập cuộc” c ủa nhà văn với cách mạng và kháng chiến. Nhưng phải đến Tình chiến dịch mới cho ta thấy hình ảnh một Nguyễn Tuân thật gần gũi. Ông đã thực sự hoà mình vào cuộc kháng chiến vĩ đại của nhân dân, ông đã đi cùng bộ đội, nhân dân trên các nẻo đường kháng chiến gian nan. Cuộc kháng chiến đã mang lại cho Nguyễn Tuân những tình cảm mới mà ông gọi là “ nếp tình cảm mới”. Tình cảm đó không có trong các trang viết trước đây của Nguyễn Tuân. Những mối “ tình đơn vị”, “ tình chiến dịch”, hoặc cái “ nỗi nhớ miên man ” nó gắn bó con người với nhau. Sau cách mạng, căn bản đã hết rồi cái say sưa tự nhấm nháp mình, Nguyễn Tuân còn phấn đấu đi xa hơn thế. Trong sáng tác của ông đã dần dần xuất hiện những con người kháng chiến mà ông yêu mến khâm phục: anh giao thông “ Dầu Gáo”, anh biệt động, anh tự vệ thủ đô, anh du kích liên xã... Trong cái cố gắng “không viết tuỳ theo bút”, có lúc ông đã thử bước sang địa hạt truyện ngắn để dựng hẳn một chân dung quần chúng cách mạng như trong Những con đò danh dự (Độc lập, số 23, tháng 6 1950), hoặc một khung cảnh chiến thắng với nhiều tâm trạng, nhiều khuôn mặt khác nhau của quân dân vùng địch hậu như trong Thắng càn (1954). Có thể nói: Con đường đi của Nguyễn Tuân trong ba mươi năm qua là con đường có nhiều bước thăng trầm. Ông đ i vào đời sống, xuất phát từ đời sống (chứ không phải từ cá nhân mình), gắn bó, chan hoà với quần chúng (chứ không phải đứng tách ra ngoài), tin ở cách mạng, và rèn luyện mình theo lập trường và quan điểm của Đảng. Nhà nghiên cứu, phê bình văn học Vương Trí Nhàn trong bài“Nhà văn Nguyễn Tuân” đã viết “Nên hiểu sự khinh bạc lộ liễu của Nguyễn Tuân trước Cách mạng chẳng qua cũng là một cách nhà văn tự mài sắc mình để làm nghề cho thật đắt, chúng ta sẽ không quá thành kiến với nó, và có thể hiểu tại sao, nó lại tồn tại đồ ng thời với những phẩm chất ngược lại, như tinh thần phục thiện và một tấm lòng biết thông cảm. Chẳng phải từ sau Cách S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
10 mạng, khi không còn thật cần thiết cho nghề nữa, thói quen khinh bạc đó đã được gội rửa rất nhiều? ” [24;tr.30]. Vương Trí Nhàn quan niệm t uỳ bút là một thể loại “ rất kén tác giả. Ấy vậy mà tên tuổi Nguyễn Tuân lại gắn với mảnh đất đáng gọi là “tử địa” ấy. Ông là nhà tuỳ bút số một của văn học Việt Nam hiện đại; sau ông người ta mới gượng gạo nhắc tới vài tên tuổi khác cũng có đôi ba phen th ử sức trong nghề - ấy là sau khi họ phải vượt qua con đường khốn khó, hai bên là hai cái vực: hoặc là viết giống Nguyễn Tuân ; ho ặc không phải tuỳ bút.” Ông đưa ra kết luận về sự gắn kết của Nguyễn Tuân với thể tài tuỳ bút: “Nó là một bộ phận của con ngườ i ông, ông sống với nó và cũng được chết với nó.” Vương Trí Nhàn khẳng định: “Những gì xảy ra trong đời sáng tác của Nguyễn Tuân những năm sau 1945, làm chứng cho điều đó ”. Trong cuộc tranh luận về nghệ thuật ở Việt Bắc tháng 7 năm 1949, khi bàn đến Đường vui, Nguyên Hồng nhận xét “ anh yêu mình nhiều quá, dựng mình lên nhiều quá. ”; còn một cán bộ văn nghệ khác thì bảo “ tôi có cảm tưởng là anh đi trên bờ suối, đi trên đường để ngắm cảnh ”, những điều này không phải Nguyễn Tuân không biết và ông đã khổ vì nó lắm lắm, trong cơn lúng túng, ông đổ tội cho thể tài. Trong một buổi họp , chính Nguyễn Tuân đã phát biểu: “Nhân nói đến tuỳ bút, tôi có ý kiến là chúng ta ghi chép tài liệu đã nhiều. Bây giờ là thời kì viết tiểu thuyết, đừng viết tuỳ bút nữa.” Một chỗ khác , ông nói rõ hơn: “Người viết tiểu thuyết có điều kiện khách quan hơn”. “Riêng tôi, ở tuỳ bút, tôi dễ phóng túng.” Rồi, làm đúng như điều mình tính, một số tác phẩm ra sau Đường vui, đều được ông gọi là tiểu thuyết. Chỉ có một điều hơi phiền: những tiểu thuyết này không hay, hơn thế nữa, những người tinh tường nhận ra rằng nó chỉ tiểu thuyết ở cái vỏ, còn hơi văn, giọng điệu, vẫn là tuỳ bút. Có lẽ vì cũng nhận ra rằng sự thực là như thế, nên khi tập hợp những gì đã viết hồi ở Việt Bắc, và mới về Hà Nội, Nguyễn Tuân gọi chung chúng là tuỳ bút: Tuỳ bút kháng chiến, Tuỳ bút kháng chiến hoà bình . S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
11 Tác giả Hà Văn Đức với “Tuỳ bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng tháng Tám” đã khẳng định: “Có nhiều nhà văn viết tuỳ bút, nhưng hiếm có một cây bút nào lại thuỷ chung gắn bó với nó suốt một đời sáng tác như Nguyễn Tuân. Ông gắn với bó với thể loại tuỳ bút và tạo dựng được cho mình một phong cách riêng ở thể loại này, bởi nó phù hợp với sở trường cũng như cá tính của ông.”, và “ tuỳ bút Nguyễn Tuân không chỉ giàu chất hiện t hực, mang tính thời s ự cao, mà còn đậm đà chất trữ tình, thơ mộng. Chất tình cảm t rong tuỳ bút Nguyễn Tuân trước c ách mạng thường là buồn, phản ánh cái tâm trạng bức bối, chán chường của tác giả trước một cuộc đời tù túng, tẻ nhạt (Thiếu quê hương) . Sau Cách mạng tháng Tám, cảm xúc và suy nghĩ của Nguyễn Tuân có nhiều thay đổi: say mê, nhiệt tình và lạc quan hơn... ” [24;tr.140]. Nhiều thiên tuỳ bút sau c ách mạng (nhất là trong tuỳ bút Sông Đà ) là những áng văn trữ tình giàu chất thơ. Phan Cự Đệ cũng có những nhận xét và đánh giá t inh tế về nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân. Ông luôn có sự so sánh những biến đổi về phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân ở hai giai đoạn trước và sau cách mạng : “giờ đây tác phẩm Nguyễn Tuân vẫn thường lưu ý chúng ta đến góc đ ộ thẩm mĩ trong cuộc sống hàng ngày bận rộn, đề nghị một lối sống đẹp, nhã nhặn, thanh lịch. Trước cách mạng, trong tác phẩm Nguyễn Tuân đã hình thành một phong cách tài hoa và độc đáo...Khi thế giới quan và phương pháp sáng tác đã chuyển biến về cơ bản thì phong cách nghệ thuật cũng thay đổi theo. Tuy nhiên, phong cách mới không phủ định phong cách cũ một cách tuyệt đối mà có sự phê phán và kế thừa. Nhiều hình tượng và môtíp, nhiều thủ pháp nghệ thuật được lặp lại và mang một ý nghĩa mới qua những hình tượ ng gió, con đường, dòng sông, sân ga, biên giới...có thể thấy được sự lớn lên, sự chuyển biế n trong phong cách Nguyễn Tuân” [24; tr.114]. Còn có thể kể đến tác giả Tôn Thảo Miên với một số bài viết về Nguyễn Tuân, như "Nguyễn Tuân - tài hoa văn chương", "Nguyễn Tuân - dấu ấn của cá tính sáng tạo". Trong đó tác giả vừa giới thiệu một cách khái quát về sự nghiệp sáng tác, vừa đi sâu tìm hiểu cá tính sáng tạo của nhà văn. Tôn S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
12 Thảo Miên viết “Tìm hiểu quá trình sáng tác của Nguyễn Tuân chúng ta sẽ thấy được sự chuyển biến về tư tưởng cũng như phong cách nghệ thuật của ông giữa hai mốc lịch sử trước và sau cách mạng tháng Tám"[24; tr22 ]. Theo tác giả, mặc dù Nguyễn Tuân là một nhà văn đến với cách mạng khá sớm, có thể nói là ngay từ những ngày đầu tiên, nhưng từ Lột xác đến Chùa Đàn s ự quyết tâm từ bỏ con người cũ, cuộc sống cũ dường như mới thể hiện ở phương diện lý thuyết. Còn trên thực tế, Nguyễn Tuân vẫn chưa đoạn tuyệt hẳn với nó. Ngay ở Đường vui một thiên tuỳ bút được coi là có sự chuyển biến thực sự của ngò i bút Nguyễn Tuân sau cách mạng thì người đọc vẫn thấy thấp thoáng một Nguyễn Tuân ham “xê dịch”, ham đi: “...đi bao giờ cũng vui. Chỉ những lúc ngừng mới là hết thú ”. Tất nhiên, không giống với trước cách mạng, Nguyễn chỉ đi một mình, lang thang cô độc. Đ i không mục đích, không phương hướng. Bây giờ Nguyễn đi cùng với nhân dân, với bộ đội, và Nguyễn đã nhận thấy “sức mạnh của đất nước luôn luôn hiện hình trên từng tấc gang đường xa” . Đường vui là bài ca của một con người mang tâm trạng náo nức, tươi vui, t in tưởng đi vào cuộc kháng chiến. Chất nghệ sĩ, chất lãng mạn, “chất công dân” trong con người Nguyễn Tuân đã tạo nên những trang viết thật hồn nhiên, thật xúc động. Tình chiến dịch là sự tiếp nối âm hưởng sôi động của cuộc kháng chiến được bắt đầu từ tuỳ bút Đường vui. Nếu ở Đường vui Nguyễn Tuân mới chỉ đứng bên lề cuộc chiến đấu với tư cách là người quan sát thì ở Tình chiến dịch ông là một chiến sĩ - nhà văn. Tuy ông không trực tiếp tham gia vào các trận đánh, nhưng ông cũng theo sát bộ đội trong các cuộc hành quân, cũng s ống ở chiến khu, cũng vào đồn địch, cũng làm công tác dân vận... Có lẽ, Nguyễn Tuân muốn chứng minh cho sự Lột xác triệt để của mình nên đôi khi đã bỏ qua những đặc trưng nghệ thuật “rất Nguyễn Tuân ”. Tác giả Tôn Thảo Miên cũng nhấn mạnh tới cá tính sáng tạo và thành công của Nguyễn Tuân qua thể tài tuỳ bút: " Đặc biệt với tuỳ bút ông đã tạo nên “ thương hiệu” của riêng mình, đó là tuỳ bút Nguyễn Tuân.(...) Cá tính s áng tạo và tài năng của Nguyễn Tuân được thể hiện ở nhiều phương diện , S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
13 gắn liền với hành trình sáng tạo của nhà văn từ khi bắt đầu cầm bút cho đến lúc từ giã cuộc đời...Sáng tác của Nguyễn Tuân trước Cách mạng bộc lộ rõ cái tôi chủ quan. Sau Cách mạng cái tôi đó đã hoà chung vào cái ta chung của dân tộc. Nhưng dù ở giai đoạn nào, cá tính sáng tạo của ông vẫn được thể hiện một cách đặc sắc ” [24; tr73,74]. Một trong những tác giả trẻ gần đây nhất đã viết về Nguyễn Tuân trong cuốn “Tam diện tuỳ bút” là Trần Thanh Hà, với bài viết “Nguyễn Tuân- Một thời và mọi thời vang bóng” khi nói đến tuỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân chị cũng khẳng định tuỳ bút kháng chiến đã đánh dấu một chặng đường sáng tác mới của nhà văn Nguyễn Tuân. Nhìn chung, trong những công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân, các tác giả đều có những nhận xét, đánh g iá trên phương diện khái quát về phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân sau cách mạng và đều có nhắc tới hai tập tuỳ bút của ông trong kháng chiến chống Pháp (giai đoạn 1946- 1954) là Đường vui và Tình chiến dịch . Các tác giả đều gặp nhau ở một nhận định là: Với hai tập tuỳ bút này, Nguyễn Tuân đã thực sự đến với kháng chiến, hoà vào cuộc sống chiến đấu của nhân dân. Đến với kháng chiến, nhà văn đã có cái nhìn mới với quan điểm nghệ thuật mới và sự đổi mới, phát triển về phong cách nghệ thuật dựa trên những đ ặc điểm nổi bật đã trở thành dấu ấn trong phong cách nghệ thuật của ông. Những công trình nghiên cứu, những bài viết trên là nguồn tư liệu quý giúp gợi mở và định hướng cho đề tài nghiên cứu mà chúng tôi đã lựa chọn. III. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu Đặc điểm nghệ thuật thể loại tuỳ bút và phong cách của Nguyễn Tuân thể hiện trong tuỳ bút thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946 - 1954). 2. Phạm vi nghiên cứu S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
14 Toàn bộ tuỳ bút của Nguyễn Tuân thời kỳ chống Pháp (1946 - 1954) trong đó tập trung chủ yếu ở hai tập Đường vui và Tình chiến dịch . Có so s ánh với tuỳ bút thời kỳ trước và sau đó. IV. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 1. Mục đích nghiên cứu. Nghiên cứu đề tài này nhằm mục đích làm sáng rõ thêm phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân, đặc biệt là phong cách tuỳ bút của nhà văn này qua tuỳ bút viết trong thờ i kỳ chống Pháp (1946 - 1954), tuy được sáng tác ở giai đoạn sau c ách mạng nhưng vẫn bộc lộ rõ “chất tuỳ bút ” độc đáo riêng có của Nguyễn Tuân. 2. Nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Xác định rõ khái niệm phong cách và thể tài tuỳ bút. 2.2. So sánh đối chiếu tuỳ bút của Nguyễn Tuân với những đặc điểm chung của thể loại để tìm ra những nét riêng biệt trong phong cách tuỳ bút của nhà văn Nguyễn Tuân. 2.3. So sánh tuỳ bút Kháng chiến ( 1946 - 1954) với một số tuỳ bút của Nguyễn Tuân viết trước cách mạng, để thấy được sự ổn định và phát triển của tuỳ bút Nguyễn Tuân. 2.4. Trên cơ sở nghiên cứu đặc điểm tuỳ bút Kháng chiến (1946 - 1954) luận văn góp thêm tiếng nói vào việc tìm hiểu và khẳng đ ịnh sự đa dạng, phong phú và đặc sắc trong phong cách sáng tác tuỳ bút của nhà văn Nguyễn Tuân. V.PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phương pháp hệ thống, phân loại - Phương pháp so sánh, đối chiếu - Phương pháp phân tích, tổng hợp. VI. Đ ÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
15 - Đề tài luận văn là sự tiếp nối các công trình khoa học đã được nghiên cứu trước đây. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cố gắng tìm ra điểm mới khi đi sâu vào mảng tuỳ bút viết trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp của Nguyễn Tuân - một khu vực còn chưa được quan tâm một cách đầy đủ và hệ thống. - Đ ề tài Phong cách Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946 – 1954) góp phần làm rõ hơn phong cách và đặc điểm thể tài tuỳ bú t của Nguyễn Tuân nói chung và tuỳ bút khán g chiến (1946 - 1954) của ông nói riêng. VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo, luận văn được chia thành ba chương : Chương 1: Từ phong cách nhà văn đến quan niệm chung về thể tài tuỳ bút và phong cách tuỳ bút của Nguyễn Tuân Chương 2: Những đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946 -1954). Chương 3: Phong cách ngôn ngữ trong tuỳ bút kháng chiến c ủa Nguyễn Tuân. S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
16 NỘI DUNG CHƢƠNG 1 TỪ PHONG CÁCH NHÀ VĂN ĐẾN QUAN NIỆM CHUNG VỀ T HỂ TÀI TUỲ BÚT VÀ P HONG CÁCH TUỲ BÚT CỦA NGUYỄN TUÂN 1.1. Khái niệm phong cách nghệ thuật Phong cách là một thuật ngữ được sử dụng trong nhiều ngành khoa học khác nhau tuỳ theo tính chất của ngành khoa học đó. Ngay trong giới nghiên cứu văn học, nhiều quan niệm, định nghĩa khác nhau về phong cách cùng đang tồn tại. Trong công trình Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học, viện sĩ Khrapchenco đã đưa ra nhiều quan niệm khác nhau của các nhà nghiên c ứu xung quanh định nghĩa về phong cách (V.Kovalev, L.Novicchenco, V.Turbin..) Theo ông, các định nghĩa này “xoè ra như cái quạt” mà một phía thì thừa nhận phong cách là một phạm trù lịch sử - thẩm mĩ rộng nhất, bao quát nhất, nhưng phía khác lại coi phong cách như một đặc điểm của từng tác phẩm văn học riêng lẻ. Rồi chính Khrapchenco sau đó cũng đưa ra một quan niệm về phong cách của mình. Đó là còn chưa nói đến nhiều quan niệm khác nhau tồn tại ở hàng trăm công trình nghiên cứu khác liên quan đến phong cách cá nhân nhà văn hoặc những vấn đề xung quanh nó . Ở Việt Nam, trong lịch sử nghiên cứu và phê bình văn học từ sau 1945 đến nay, tiếp cận tác giả, tác phẩm dưới góc độ phong cách chưa phải là một thao tác phổ biến trong giới nghiên cứu. Điều đó có thể là do “các khái niệm làm cơ sở cho nó như phong cách, phong cách thể loại, phong cách thời đại, phong cách tác giả… vẫn chưa được xác định một cách nhất quán. Phong cách học chưa xây dựng cho mình một hệ thống thao tác có hiệu lực để khảo s át phong cách tác giả một cách khách quan.” (Phan Ngọ c) Hơn nữa, trong một thời gian khá lâu, phong cách chưa được coi là một tiêu chí quan trọng để S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
17 đánh giá sự đóng góp của nhà văn, và chính quan niệm này cũng phần nào hạn chế hứng thú tìm tòi, phát hiện ở nhà nghiên cứu. Những năm gần đây, giới nghiên cứu nói chung đã bắt đầu tiếp cận tác giả, tác phẩm từ góc độ phong cách. Trong một số s ách công cụ như Từ điển văn học, Từ điển thuật ngữ văn học, các giáo trình Lý luận văn học dùng trong các trường Đại học do Hà Minh Đức, Phương Lựu, Nguyễn Văn Hạnh chủ biên đã đưa ra khái niệm cơ bản nhất về phong cách. Hoặc trong một số công trình nghiên cứu cụ thể như: Nhà văn - tư tưởng và phong cách của Nguyễn Đăng Mạnh, Một số vấn đề thi pháp học hiện đại của Trần Đình Sử, Phong cách học Tiếng Việt của Đinh Trọng Lạc và Nguyễn Thái Hoà, Văn học và học văn của Hoàng Ngọc Hiến… Khi đề cập đến khái niệm này, các tác giả cũng đề xuất vấn đề dưới những hình thức khác nhau những cách hiểu về phong cách của mình. Qua các công trình đó, có thể thấy, nhìn chung các tác giả đều coi trọng các yếu tố hình thức trong tính thống nhất với nội dung tác phẩm, đồng thời đề cao vai trò sáng tạo của cá nhân. Ở đây, chúng tôi xin đưa ra một số định nghĩa và cách hiểu chung nhất về phong cách nghệ thuật. Từ điển thuật ngữ Văn học đã định nghĩa: “Phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mĩ chỉ sự thống nhất tương đối ổn định của các phương tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong sáng tác của một nhà văn, trong tác phẩm riêng lẻ, trong trào lưu văn học hay vă n học dân tộc. Phong cách khác phương pháp sáng tác ở sự thực hiện cụ thể trực tiếp của nó: Các dấu hiệu phong cách dường như nổi lên trên bề mặt tác phẩm, như một thể thống nhất hữu hình và có thể tri giác được của tất cả mọi yếu tố cơ bản của hình thức nghệ thuật. Trong nghĩa rộng phong cách là nguyên tắc xuyên s uốt trong việc xây dựng hình thức nghệ thuật, đem lại cho tác phẩm một tính chỉnh thể có thể cảm nhận được, một giọng điệu và sắc thái thống nhất. Với ý nghĩa này người ta phân biệt các “phong cách lớn”, hay còn gọi là “phong cách thời đại” (phong cách Phục hưng, phong cách Baroc, chủ nghĩa cổ điển...), các phong cách của các trào lưu và dòng văn học, phong cách dân S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
18 tộc, phong cách cá nhân của tác giả. Nói chung, phong cách là qui luật thống nhất c ác yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật, là một biểu hiện của tính nghệ thuật. Không phải bất cứ nhà văn nào cũng có phong cách. Chỉ có những nhà văn có tài năng, có bản lĩnh mới có được phong cách riêng độc đáo. Cái nét riêng ấy thể hiện ở các tác phẩm và được lặp đi lặp lại trong nhiều tác phẩm của nhà văn làm cho ta có thể nhận ra sự khác nhau (...) Trong chỉnh thể nhà văn, (hiểu theo nghĩa là các sáng tác của một nhà văn), cái riêng tạo nên sự thống nhất lặp lại ấy biểu hiện tập trung ở cách cảm nhận độc đáo về thế giới và ở hệ thống bút pháp nghệ thuật phù hợp với cách cảm nhận ấy. Ngoài thế giới quan, những phương diện khác như tâm lí, khí chất, cá tính đều có ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành phong cách của một nhà văn. Phong cách của nhà văn cũng mang dấu ấn của dân tộc và của thời đại. [12;tr. 212,213] Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học, tác giả Lại Nguyên Ân cho phong cách văn học là “những nét chung lớn tương đối bền vững của hệ thống hình tượng, của các phương thức biểu hiện nghệ thuật, tiêu biểu cho bản sắc sáng tạo của một nhà văn, một tác phẩm, một khuynh hướng văn học, một nền văn học dân tộc nào đó. Khác với các phạm trù khác của thi học, phong cách có sự thể hiện cụ thể trực tiếp: những đặc điểm phong cách dường như hiện diện ở bề mặt tác phẩm, như là một sự thống nhất hiển thị và cảm giác được của các yếu tố chủ yếu thuộc hình thức nghệ thuật. Theo nghĩa rộng, phong cách là nguyên tắc xuyên suốt tác phẩm, khiến tác phẩm có tính chỉnh thể, có giọng điệu và màu sắc thống nhất rõ rệt. Sự thay đổ i các phong cách văn học không bộc lộ như một chuỗi kế thừa liên tục: có sự thừa kế và sự đứt gẫy của truyền thống; có sự lĩnh hội các đặc tính bền vững của phong cách quá khứ và sự chối bỏ chúng; sự thất thường này là nét tiêu biểu ở các giai đoạn văn học s ử khác nhau, ở các tác giả khác nhau...” [3; tr.254,255]. Sau khi tham khảo các quan niệm về phong cách nghệ thuật và qua khảo sát từ thực tế nghiên cứu, trước hết chúng tôi hiểu phong cách nghệ thuật của một nhà văn chính là cá tính của chủ thể sáng tạo, là dấu ấn riêng S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
19 của nhà văn có trong mỗi sáng tác của mình và trong đó tư tưởng nghệ thuật như một tiêu chí quan trọng vừa có ý nghĩa mở đầu, vừa có tính chất chỉ đạo. Điều đó được thể hiện thông qua việc lựa chọn chất liệu và cách tiếp cận đối tượng ngh ệ thuật, cách xây dựng tác phẩm, các thủ pháp và phương tiện biểu đạt đến nghệ thuật sử dụng ngôn từ…Quá trình sáng tạo đó của người nghệ sĩ không đơn thuần là việc lựa chọn, càng không phải là việc thêm bớt những yếu tố mà là việc tổ chức chúng lại thành một cấu trúc tinh vi, nhuần nhuyễn đến mức mà tất cả những dấu hiệu của hình thức đều mang tính nội dung và ngược lại. Là biểu hiện những đặc điểm của các tính sáng tạo, trong tư tưởng, trong nhận thức, trong cách nhìn, cũng như trong các phương thức thể h iện của nhà văn đối với thế giới hiện thực, con người, sự biểu hiện đó trước tiên bao giờ cũng đòi hỏi phải có sự độc đáo. “Văn là người”- câu nói nổi tiếng của Buffon có lẽ cũng là trên tinh thần ấy. Một tác phẩm nghệ thuật độc đáo không thể là một tác ph ẩm kém cỏi về cả hai phương diện - hoặc một trong hai phương diện. Nội dung chỉ tồn tại t hông qua hình thức và ngược lại. Một tác phẩm văn học hay là khi, với nội dung đó, tác giả của nó đã lựa chọn được một hình thức thích hợp để diễn đạt thành công nội d ung. Có những nhà văn gần nhau về tư tưởng, có cùng một thế giới quan, cùng viết về một đề t ài nhưng sản phẩm nghệ thuật đó như thế nào lại hoàn toàn tuỳ thuộc vào hình thức mà nhà văn chọn, vào cái “tạng” của mỗi nhà văn. Bức tranh đời sống trở thành một văn bản nghệ thuật mà giá trị của nó được xác định bởi toàn bộ các thành tố như tình tiết, cốt truyện, nhân vật… trong một thể thống nhất, in dấu ấn riêng của mỗi nhà văn. “Trong một tác phẩm nghệ thuật đích thực, tất cả nội dung được chuyển hoá vào hình t hức và ngược lại”. Nghiên cứu các lý thuyết về phong cách và soi chiếu vào các văn bản nghệ thuật cụ thể, chúng tôi hiểu rằng phong cách là một thực thể ẩn hiện mà vẫn có hình thù, được hình thành ngay từ lúc nhà văn mới cầm bút, nhưng lại vận động, phát t riển và chịu ảnh hưởng của thế giới quan, của môi trường sống, của bối cảnh thời đại, của các nhà văn mà họ yêu S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn
20 thích. Phong cách được hình thành trên cơ sở tài năng nhưng nếu nhà văn không khổ công trong lao động nghệ thuật thì tài năng cũng chỉ ở thế ti ềm năng bẩm sinh. Quá trình mỗi người viết tạo nên được cho mình một phong cách là quá trình đòi hỏi sự lỗ lực trong sáng tạo, là cuộc hành trình để khẳng định cái bản ngã cá nhân trong nghệ thuật của người cầm bút. Phấn đấu để có được một phong cách nghệ t huật cá nhân, đó là sự đóng góp đích thực của mỗi người viết cho sự phát triển chung của cả nền văn học. Bởi vì một nền văn học càng có nhiều phong cách cá nhân độc đáo t hì càng có nhiều khả năng trở thành một nền văn học lớn. Từ những nhận thức về phong cách như vậy, chúng tôi cố gắng vận dụng để tìm hiểu phong cách nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Tuân qua hai tập tuỳ bút t iêu biểu nhất cho tuỳ bút Nguyễn Tuân trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp: Đường vui và Tình chiến dịch. 1.2. Khái niệm về thể tuỳ bút Từ điển Bách khoa văn học của Liên Xô trước đây định nghĩa:“Tuỳ bút (essai- tiếng Pháp) là tác phẩm văn xuôi cỡ nhỏ và có cấu trúc tự do, biểu thị những ấn tượng và suy nghĩ cá nhân về những sự việc, những vấn đề cụ thể và hoàn toàn không tính tới việc đưa ra giải thích cố định và đầy đủ về đối tượng”. Trong một cuốn từ điển khác người ta còn nói rõ thêm: “Được gọi là tuỳ bút là những tác phẩm mà ở đó nổi lên trên bình diện thứ nhất những phẩm chất riêng, cốt cách riêng của tác giả. Chỉ những người muốn làm rõ cái giọng điệu độc đáo của riêng mình, những người thích tự biểu hiện, tự phân tích, đồng thời là những bút pháp vừa giàu chất hình tượng, vừa có khả năng viết chặt chẽ như châm ngôn…những người đó mới đi vào tuỳ bút”. (Dẫn theo Vương Trí Nhàn- Nguyễn Tuân với thể tuỳ bút). Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa tuỳ bút “là một thể văn thuộc loại hình kí, rất gần với bút kí, kí sự. Nét nổi bật ở tuỳ bút là qua việc ghi chép những con người và sự kiện cụ thể có thực, tác giả đặc biệt chú trọng đến việc bộc lộ cảm xúc, suy tư và nhận thức đánh giá của mình về con người và cuộc s ống. So với nhiều thể loại khác của kí , tuỳ bút vẫn không ít những yếu tố chính luận và chất suy tưởng triết lí. Cấu trúc của tuỳ bút nói chung, không bị S ố hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc -tnu.edu.vn