Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tìm hiểu những đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng trước cách mạng

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:112

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở tiếp thu những ý kiến bàn về đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng của những người đi trước, luận văn chọn cách trình bày, lý giải đặc điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng từ góc độ nghiên cứu cảm hứng nghệ thuật của nhà văn bởi nghệ thuật có quan hệ chặt chẽ với cảm hứng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tìm hiểu những đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng trước cách mạng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA VĂN HỌC NGUYỄN THU HÀ TÌM HIỂU NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT CỦA NGUYÊN HỒNG TRƯỚC CÁCH MẠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN HÀ NỘI - 2004
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ________ ________ NGUYỄN THU HÀ TÌM HIỂU NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT CỦA NGUYÊN HỒNG TRƯỚC CÁCH MẠNG Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 5.04.33 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.HÀ VĂN ĐỨC Haứ Noọi - 2004
MỤC LỤC Trang A. PHẦN MỞ ĐẦU 1 B. NỘI DUNG CHƯƠNG I NGUYÊN HỒNG - NHÀ VĂN CỦA LÒNG THƯƠNG CẢM THỐNG THIẾT ĐỐI VỚI CON NGƯỜI. 1.1. Chủ nghĩa nhân đạo - Cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của Nguyên Hồng. 13 1.1.1. Nguyên Hồng viết văn vì lòng thương cảm những kiếp người cùng khổ. 13 1.1.2. Nguồn gốc cảm hứng thương cảm đối với con người của Nguyên Hồng. 16 1.2. Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. 19 1.2.1. Con đường nghệ thuật nhất quán. 19 1.2.2. Bức tranh xã hội và nhân sinh 22 1.2.3. Những nhân vật cùng khổ: 24 1.3. Tình huống gợi lòng thương cảm 26 CHƯƠNG II NGÒI BÚT HIỆN THỰC GIÀU CHẤT LÃNG MẠN 2.1. Nội dung tình cảm dạt dào sôi nổi: 32 2.1.1. Tấm lòng nồng nhiệt của nhà văn đối với nhân vật 32 2.1.2. Tình cảm mãnh liệt của kiểu "nhân vật trữ tình mang vẻ đẹp truyền thống”. 35 2.2. Ngòi bút hiện thực thấm đượm chất thơ. 37 2.2.1. Chất thơ toát lên từ đời sống cần lao: 37 2.2.2. Chất thơ toả ra từ cái nhìn và niềm tin của nhà văn đối với những người cùng khổ. 39 2.2.3. Chất thơ của bức tranh thiên nhiên miền của biển đầy nắng vàng và gió lộng. 44
CHƯƠNG III THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN VÀ TIỂU THUYẾT NGUYÊN HỒNG TRƯỚC CÁCH MẠNG 3.1. Nhân vật đa dạng 49 3.1.1. Hạng người lưu manh, nghĩa khí mang dáng dấp anh hùng hảo hán. 49 3.1.2. Nhân vật thuộc tầng lớp lao động nghèo ở thành thị 52 3.1.3. Nhân vật trẻ tuổi thuộc tầng lớp tiểu tư sản nghèo. 55 3.2. Nhân vật "Chịu nạn" 56 3.3. Bút pháp xây dựng nhân vật 58 CHƯƠNG IV NGÔN NGỮ - GIỌNG ĐIỆU 4.1. Giọng điệu sôi nổi, thiết tha và cấu trúc tầng tầng lớp lớp của lời văn nghệ thuật. 67 4.1.1. Giọng điệu chủ yếu: thương cảm thống thiết, sôi nổi. 67 4.1.2. Cấu trúc tầng tầng lớp lớp theo mạch cảm xúc của lời văn nghệ thuật. 72 4.2 Ngôn ngữ giàu giá trị biểu cảm. 76 4.2.1. Cách sử dụng thành ngữ, thán từ độc đáo gây ấn tượng 78 4.2.2. Ngôn ngữ trần thuật chân thành trong tiểu thuyết tự truyện. 82 C. KẾT LUẬN 88 D. PHỤ LỤC 1. Nguyên Hồng - thân thế và sự nghiệp (1918 - 1982) 94 2. Hai lần về mái nhà xưa của tác giả "Những ngày thơ ấu". 97 -THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ CHUYẾN ĐI THĂM GIA ĐÌNH NGUYÊN HỒNG LẦN THỨ 3
A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài và mục đích nghiên cứu (hay lý do chọn đề tài). Trước Cách mạng, Nguyên Hồng thuộc vào loại hiếm hoi, không nói là duy nhất ở nước ta, từ trong đám đông người nghèo đói, đau khổ, lầm than vươn lên thành nhà văn. Ông đi theo dấu chân của nhà văn vĩ đại, người mở đường của nền văn học hiện thực XHCN trên đất nước Xô Viết: M.Gorki. Chính vì vậy, độc giả Việt Nam đã yêu mến gọi Nguyên Hồng là "Gorki của Việt Nam". Điều này càng có giá trị khẳng định Nguyên Hồng là một nhà văn lớn, có vị trí quan trọng trong lịch sử phát triển của văn học Việt Nam hiện đại. Mà "Cuộc đời ấy thực sự là món quà tặng của lớp người cần lao cho văn học Việt Nam hiện đại" (Vương Trí Nhàn). Tuy cuộc đời của Nguyên Hồng bị khổ sở, cơ cực từ tấm bé nhưng ông vẫn yêu cuộc sống, yêu thiết tha, yêu say đắm. Yêu tất cả mọi biểu hiện của sự sống bằng tất cả tâm hồn và giác quan của mình. Ông nhiệt tâm với cuộc sống: "Sống hiểu theo cái nghĩa phải viết nó ra thành sách". (Nguyễn Tuân). Người ta dễ nhận thấy Nguyên Hồng là con người rất cởi mở, giàu khả năng giao tiếp với thế giới xung quanh. Hình như trong Nguyên Hồng luôn có những gì đầy ăm ắp, tràn dâng và nếu không vợi bớt ra ngoài thì nhà văn không chịu nổi. Nguyên Hồng chen vai giữa mọi người, như mọi người: "Nhà văn đi đường lẫn vào đám đông. Cái quần nâu, tấm áo cánh mồ hôi muối ăn đã bạc cả hai vai, chiếc mũ lá cọ, đôi dép lốp chẳng khác chút nào với màu sắc, dáng nét người đi chợ, người nghỉ quán hàng, người trên đường chứ không có dáng ưu tư, đăm chiêu... vốn thường thấy ở nhà văn". (Tô Hoài). Chính lối sống hồn nhiên, tự do ấy đã ảnh hưởng sâu sắc đến phong cách văn chương của ông. Ông viết văn không nhờ học vấn vì ông phải sớm vật lộn ở cuộc đời từ thuở nhỏ. Ông viết văn nhờ năng khiếu riêng nên văn 1
ông không cầu kì, khách sáo. Ông bước vào nghề văn do sự thôi thúc của nhu cầu được giãi bày, được nói lên thật sâu sắc những nỗi thống khổ của loài người, của chính bản thân mình, của chính gia đình mình. "Tôi viết văn và là người viết văn trong đám những người nghèo đói, đau khổ, lầm than" (31 - 37). Chính vì vậy, viết văn với Nguyên Hồng như là một đòi hỏi "nội tâm". Ông viết khi thấy cực quá, khổ quá muốn được giãi bày tấm lòng của mình, muốn được chia sẻ, cảm thông. Có lẽ bởi thế nên những trang viết của Nguyên Hồng chứa chan xúc động, thấm đẫm nước mắt. Có thể nói, mỗi dòng chữ ông viết ra là một dòng nước mắt nóng bỏng tình xót thương của một trái tim vô cùng nhạy cảm. Được viết là một khát khao mãnh liệt trong cuộc đời của Nguyên Hồng. Nó luôn thôi thúc ông một cách mạnh mẽ, tha thiết đến mức Nguyên Hồng cho rằng mình có thể chết dần, chết mòn nếu như vì một lý do nào đấy không thể cầm bút được nữa. Ông làm việc nhọc nhằn và cần cù, tỉ mỉ, công phu và đầy nhiệt huyết. Nguyên Hồng luôn bị ám ảnh bởi công việc của mình. Bất cứ giây phút nào, ông cũng sẵn sàng cống hiến cho công việc ấy với tất cả niềm say mê của tâm hồn mình. "Dường như bằng mỗi dòng văn của mình, ông muốn bảo vệ cái gì đó sống thoát khỏi cái chết" (Nguyễn Tuân). Khi viết về những người lao động cùng khổ, ông không nghiêng xuống những người nghèo khổ để thương hại hoặc tô vẽ cho cuộc sống lao động cực nhọc một vẻ dịu dàng nên thơ, mà ông đã xoáy sâu đến tận cùng những tấn bi kịch của tầng lớp người dưới đáy. Xuất phát từ tình yêu thương mênh mông với mọi kiếp người bất hạnh mà Nguyên Hồng đã viết về họ một niềm tin "tin tưởng tha thiết" một "tình yêu thương đắm đuối", một niềm đồng cảm sâu sắc của những con người 2
cùng một hoàn cảnh, cùng một đời sống thấp kém và tối tăm vì thiếu thốn mọi thứ, vì phải chịu đựng đủ mọi thứ. Những tác phẩm Nguyên Hồng để lại cho nền văn học nước nhà thật đồ sộ, thành quả của cuộc đời lao động sáng tạo miệt mài của ông. Cùng với đó là những công trình nghiên cứu những bài phê bình tiểu luận của các nhà văn, nhà thơ, nhà lý luận phê bình, độc giả.... về con người và những tác phẩm của ông. Và nhờ đó, văn chương của Nguyên Hồng ngày càng khẳng định được vị trí vững vàng trong nền văn học hiện đại nước nhà. Tuy nhiên, việc tìm hiểu những đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng chưa phải là nhiều và có hệ thống, chủ yếu vẫn là những bài riêng lẻ, đi sâu vào từng khía cạnh cụ thể trong đặc sắc nghệ thuật của ông. Gần đây nhu cầu đổi mới và phát triển của văn học, nhu cầu nhận thức đầy đủ hơn những giá trị văn học trong quá khứ đang được đặt ra một cách nghiêm túc. Chính vì vậy, việc tiếp tục đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng là việc làm thiết thực, nhằm khẳng định những đóng góp của nhà văn với nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Xuất phát từ yêu cầu đó và với lòng yêu mến nhà văn thiết tha, chúng tôi chọn đề tài: "Tìm hiểu những đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng trước Cách mạng " - Với mong muốn thấy được nguyên nhân tạo nên sự hấp dẫn của văn Nguyên Hồng đối với độc giả nhiều thế hệ - Một nhà văn tràn đầy cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa. 2.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: Với hơn một nửa thế kỷ làm việc nghiêm túc, miệt mài, Nguyên Hồng đã để lại cho cuộc đời một sự nghiệp văn chương vô cùng đồ sộ. Sáng tác của ông vô cùng phong phú và đa dạng, nhưng thành công hơn cả và có nhiều đóng góp nhất là lĩnh vực truyện ngắn và tiểu thuyết. Do tiếp cận đề tài từ góc 3
độ văn học sử nên luận án không đi sâu vào các vấn đề lý luận mà chỉ đưa ra những ý kiến đánh giá, nhận xét về đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng trước Cách mạng. 3. Lịch sử vấn đề: Từ thế giới của người lao động lam lũ vất vả, từ cuộc đời đau khổ luôn bị hắt hủi, bị đày đoạ trong xã hội cũ, Nguyên Hồng đã bước vào làng văn với một sự khát khao mãnh liệt. Văn của Nguyên Hồng bao giờ cũng lấp lánh sự sống bởi vì "Ông vươn lên mạnh mẽ như một mầm cây căng tràn nhựa sống, cứ xuyên qua lớp lớp bùn đất nâu sẫm, xoè ngọn lá tươi xanh đón ánh sáng mặt trời rực rỡ ” (Phan Cự Đệ). Trong lịch sử văn học hiện đại Việt Nam, những nhà văn phải chịu nhiều cơ cực, bất hạnh như Nguyên Hồng không phải là nhiều. Cuộc đời bất hạnh của ông bắt đầu ngay từ thuở ấu thơ nên ông không còn lạ gì với những cái xấu xa độc ác của người đời. Nhưng Nguyên Hồng bao giờ cũng tin vào khả năng hướng thiện của con người. Vì thế khi đọc Nguyên Hồng, ta luôn thấy tài và tâm, nhất là tâm nổi lên hàng đầu: "Nguyên Hồng viết văn như là đặt luôn cái tâm nóng hổi của mình lên trang sách" ( Nguyễn Đăng Mạnh) Điều này cắt nghĩa tại sao các tác phẩm của Nguyên Hồng toàn là những cảnh đời tối tăm cực khổ, dữ dội nhưng không bao giờ tuyệt vọng. Đau thương mịt mù đến đâu cũng vẫn thấy ấm áp tình người, loé lên những tia hy vọng ở con người. Ông đã dâng hiến trọn vẹn cả thể xác lẫn linh hồn cho sự nghiệp văn chương, vì cuộc sống, vì nhân dân, vì Cách mạng.Ông đã từng ao ước: "Tôi muốn ép mình trong khổ hạnh, sẵn sàng mai danh ẩn tích sống như một kẻ vô danh để hiến dâng trọn vẹn mọi tâm huyết và sức lực cho đời". 4
Con đường nghệ thuật của Nguyên Hồng là con đường của nhà tư tưởng hiện thực chủ nghĩa với chủ đề nhân đạo mãnh liệt và thống thiết. Chính vì vậy mà Nguyên Hồng và những tác phẩm văn chương của ông luôn sống trong lòng nhân dân, trong lòng bạn bè. Họ dành cho ông và tác phẩm của ông những tình cảm yêu thương đằm thắm nhất. Hiếm có nhà văn nào như Nguyên Hồng mà ngay trong những sáng tác đầu tay đã có đất đứng vững, giành được giải cao. Nguyên Hồng thực sự thuộc hạng nghệ sĩ tạo ra sự sống và trở thành nguồn cảm hứng cho rất nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học và những người yêu văn từ xưa đến nay. a.Tình hình nghiên cứu Nguyên Hồng trước Cách mạng tháng Tám. Tác phẩm đầu tay đưa Nguyên Hồng đến với làng văn là tiểu thuyết Bỉ vỏ. Đây được coi như một sự kiện văn học nóng hổi thời bấy giờ. Tác giả là một chàng trai 17 tuổi phải sống trong cảnh nghèo khó đến cùng cực đã dám đề cập đến những vấn đề về cuộc sống, xã hội của những kẻ lưu manh, gái điếm.... một cách khá sâu sắc. Nguyên Hồng đã viết Bỉ vỏ bằng tất cả những khát khao được viết được dâng hiến cho đời những cảm xúc của mình: "Bỉ vỏ đã viết xong trên một cái bàn kê bên khung cửa trông ra vũng nước đen ngầu bọt của một bãi đất lấp dở dang và chuồng lợn ngập ngụa phân tro; Bỉ vỏ đã viết xong trong một căn nhà cứ đến chập tối là ran lên tiếng muỗi và tiếng trẻ khóc; Bỉ vỏ đã viết xong trong một đêm lạnh lẽo, âm thầm mà mọi vật như đều rung lên cùng với lòng thương yêu của một đứa trẻ ham sống dạt dào trong những bụi mưa thấm thía".(Lời đề tựa trong cuốn Bỉ vỏ - 1938). Ngay từ tác phẩm đầu tiên ấy, Nguyên Hồng đã bộc lộ khá rõ tư tưởng của nhà văn hiện thực chứa chan lòng nhân đạo cao cả. Nhà phê bình Vũ Ngọc Phan đã đánh giá: "Bỉ vỏ của Nguyên Hồng là một cuốn tiểu thuyết chứa chan tính nhân đạo, nó làm cho ta thương xót đến cả những kẻ đầy tội lỗi, nhưng Bỉ vỏ lại 5
xây dựng một khuôn luân lý rất cao, nên dù ta thương xót họ mà ta vẫn không thể nào không ghê tởm về hành vi của họ. Đó là về những phương diện tâm lý và luân lý. Còn về đường xã hội, Nguyên Hồng cho ta thấy trong Bỉ vỏ cả "một xã hội gian phi", một xã hội ăn cắp, với những hành vi và tâm tính rất kỳ của chúng. Bỉ vỏ là một quyển sách cho nhà xã hội học những tài liệu rất quí". Đánh giá của nhà phê bình Vũ Ngọc Phan thể hiện sự trân trọng với tài năng của Nguyên Hồng và sức sống của tác phẩm đối với dư luận xã hội. Bỉ vỏ đã được nhận giải thưởng của "Tự lực văn đoàn": Đây là một minh chứng cụ thể cho tài năng của Nguyên Hồng. Còn về bút pháp sáng tác, Thạch Lam - người bạn thân thiết của nhà văn đã công bằng và khích lệ khi nhận xét ưu và khuyết điểm của tác phẩm: "Ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để ý. Những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng!". Bỉ vỏ là sáng tác đầu tiên nên Nguyên Hồng cũng khó tránh khỏi những nhược điểm của người mới cầm bút:"Nhiều chỗ còn vụng về và cẩu thả.... nhiều câu văn chưa gãy gọn. Rồi đây tất cả sẽ khác đi...". Sau cuốn tiểu thuyết đầu tay ấy, Nguyên Hồng một lần nữa gây xôn xao trong giới văn học bởi cuốn tự truyện Những ngày thơ ấu - Một hình thức sáng tác lần đầu tiên xuất hiện ở Việt Nam và mở ra trước mắt người đọc một thế giới hầu như chưa từng được khám phá trong văn học của chúng ta cho đến lúc bấy giờ. Hai cuốn sách đầu tay đó bỗng chốc phát lộ hai khía cạnh đặc sắc, dường như tương phản của tài năng Nguyên Hồng. Một bên là sự miêu tả môi trường hoạt động của đám lưu manh, đĩ điếm, cảnh sát, mật thám với những lời lừa lọc, phản bội, giết chóc dữ dằn, một bên lại là sự hồi tưởng lắng động đầy cay đắng xót xa của một tâm hồn ấu thơ dễ cảm xúc trong nghịch cảnh gia đình và xã hội. Nhưng sự tương phản ấy chỉ là cái vẻ bề ngoài vì có một 6
âm hưởng chủ đạo rung ngân trong cả hai tác phẩm: Đó là cảm hứng của chủ nghĩa nhân đạo thống thiết. Trong tập tự truyện này, lối miêu tả của Nguyên Hồng không những tinh tế mà còn có khả năng làm thức dậy mọi giác quan của người đọc. Chính vì vậy một lần nữa nhà văn Thạch Lam đã phát hiện trong Những ngày thơ ấu: "Những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại". Nguyên Hồng đã cho ta biết rõ hẳn một quãng đời quá khứ của ông và kể cho người ta nghe hết cả những cái cay đắng, cái truỵ lạc của mình và những người thân mình. Nhận xét tinh tế của Thạch Lam thể hiện sự đồng cảm của hai nhà văn lớn. Trong Những ngày thơ ấu, Nguyên Hồng gần gũi Thạch Lam ở lối phân tích tâm lý tinh tế, lối viết đi sâu vào cảm giác, ở cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa, ở màu sắc trữ tình lãng mạn nhưng lại chân thật vô cùng. Nhà phê bình Vũ Ngọc Phan cũng đánh giá rất cao "cái tôi chân thật” ấy của Nguyên Hồng: "Phải sống trong cảnh nghèo, phải luôn luôn gần gũi xã hội người nghèo, mới có thể viết được những dòng thành thật và cảm động như Nguyên Hồng". Qua những dòng hồi ký của Những ngày thơ ấu, chúng ta nhận thấy ngay từ thuở ấu thơ, Nguyên Hồng đã rất say mê những truỵên kiếm hiệp, dã sử của Trung Quốc với những nhân vật hảo hán, anh hùng nghĩa khí.... Điều này có ảnh hưởng không nhỏ đến cảm hứng của nhà văn khi viết tập truyện ngắn Bảy Hựu. Tập truyện phản ánh những cuộc đời bi đát của hạng người sống trong vòng tội lỗi, nghèo nàn nhưng lại mang màu sắc lãng mạn vô cùng. Cách xây dựng nhân vật trong Bảy Hựu cũng khá đặc biệt. Mọi hành động của nhân vật đều mang dáng vẻ phi thường, kì lạ khủng khiếp và ghê gớm như Bảy Hựu, Chín Huyền... Những kẻ tội lỗi đối với pháp luật nhưng đều là người có tấm lòng khảng khái và hy sinh, không khác nào những nhân vật trong Thuỷ Hử. Trong Nhà sư nữ chùa âm hồn, Nguyên Hồng đã xây dựng nội dung như một truyện trinh thám với trí tưởng tượng vô cùng phong phú, thể hiện 7
mối tình thống thiết của đôi vợ chồng hủi, gây xúc động lớn cho người đọc. Trong tập truyện này, Nguyên Hồng cũng dành phần không nhỏ cho những số phận nghèo khổ, bất hạnh. Cuộc đời tối tăm Trong cảnh khốn cùng và Đây bóng tối của Mũn, Nhân... cho ta thấy tình cảm thuỷ chung, son sắt của những người nghèo thật đậm đà, sâu sắc và thiết tha. Lòng nhân đạo, sự thuỷ chung, hy sinh của họ đều đạt tới mức "kỳ lạ"; "phi thường" hiếm thấy trong đời thực. Đánh giá về Bảy Hựu nhà phê bình Vũ Ngọc Phan nhận xét: "Chỉ khi nào lòng yêu nhân loại lên đến cực điểm, là người ta mới thiết tha đến những người bị xã hội ruồng bỏ". Dương Tử Anh trên tạp chí Tri tân số 6 (8-6-1941) cũng có những phát hiện, đánh giá rất chính xác về tập truyện ngắn này:"Bảy Hựu là một tác phẩm viết do một ngòi bút xuất sắc. Bảy Hựu, với những lời văn giản dị, trơn tru, ta không phải tìm hiểu mà tự nhiên thấy vô hạn thương cảm những vai chủ động.... không cầu kỳ, không sáo, đó là cái đặc điểm của văn Nguyên Hồng”. Qua những nhận xét, đánh giá về những tiểu thuyết, truyện, truyện ngắn tiêu biểu của Nguyên Hồng trước Cách mạng, ta thấy "ở tập văn nào của Nguyên Hồng tư tưởng nhân từ, bác ái của tác giả bao giờ cũng tràn lan" (Vũ Ngọc Phan). Trước Cách mạng, các nhà nghiên cứu phê bình đều đánh giá bút pháp của Nguyên Hồng là một nhà văn hiện thực mang tinh thần nhân đạo chủ nghĩa cao cả. Đây cũng là định hướng cho toàn bộ cuộc đời sáng tác của ông sau này. b.Tình hình nghiên cứu Nguyên Hồng từ sau năm 1945 đến khi nhà văn qua đời .(1982) Sau Cách mạng tháng Tám, sự nghiệp văn chương của Nguyên Hồng vẫn tiếp tục được khẳng định và ra đời nhiều tác phẩm đồ sộ. Đặc biệt ánh sáng của quan điểm giai cấp và những nhận thức chính trị đã nâng cao chất 8
lượng nhiều truyện ngắn của Nguyên Hồng.Cảm hứng nhân đạo vẫn tiếp tục được phát huy trong truyện ngắn, tiểu thuyết của ông nhưng giờ đây đã mang màu sắc mới.Từ cái nhìn nhân đạo chung chung, Nguyên Hồng dần chuyển sang một cái nhìn ít nhiều mang tính giai cấp bằng một bút pháp rất gần với bút pháp của các nhà văn hiện thực chủ nghĩa. Ngòi bút của ông vẫn hướng tình cảm của mình về phía người lao động đồng thời ca ngợi cuộc đấu tranh kiên trì và tất thắng của họ như truyện Người đàn bà Tàu ( sau được đổi thành Một người mẹ Trung Quốc ). Do đó sức tố cáo trong các tác phẩm được tập trung, dồn nén hơn, kết cấu cũng chặt chẽ hơn . Một điều dễ nhận biết bút pháp của Nguyên Hồng vẫn là chủ nghĩa nhân đạo thống thiết với ,một cốt lõi lạc quan vững chãi. Các nhà nghiên cứu phê bình đã nhận thấy trong đó nhiều cái mới tiến bộ và càng được củng cố mạnh mẽ hơn khi nhà văn tiếp nhận lý tưởng Cách mạng của giai cấp vô sản. Chính vì vậy nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh tiếp tục viết về “tinh thần khắc kỷ’’ của nhân vật; về “yếu tố trữ tình”; “tình cảm lạc quan say sưa bồng bột”và trên hết vẫn là “tinh thần nhân đạo chủ nghĩa thiết tha”(1973). Chu Nga thì nhận thấy Nguyên Hồng đã đem đến tiếng nói mới , tiếng nói riêng biệt góp phần vào dòng văn học hiện thực phê phán. Về căn bản ông nhận thấy đó là tiếng nói yêu thương, nhân đạo “sôi nổi, lạc quan, tràn đầy một niềm tin ở một ngày mai tươi sáng” vì nhìn thấy được những phẩm chất đẹp đẽ ở những con người nghèo khổ hôm nay.(1977) Nhà văn Nguyễn Tuân- Người bạn cùng thời với Nguyên Hồng lại nói về “Nhân tố chủ quan trong bố cục của tiểu thuyết Nguyên Hồng”. (1978) c.Từ sau khi nhà văn qua đời đến nay: Sự ra đi đột ngột của Nguyên Hồng vào ngày 02-05-1982 đã để lại biết bao tiếc nuối, thương nhớ cho bạn bè đồng nghiệp, các lứa học trò và học giả ở khắp mọi miền Tổ Quốc. Nhưng đúng như nhận xét của nhà thơ Xuân Diệu: “Nguyên Hồng mất đi nhưng cái văn của anh ấy vẫn còn rên rỉ”. Đấy có thể xem là một lời khẳng định Nguyên Hồng “không chết”. Và điều đó đã trở 9
thành đề tài cho rất nhiều bài viết đặc sắc đa dạng về con người và văn chương của ông. Điều đó đã trở thành đề tài cho rất nhiều bài viết đặc sắc đa dạng về con người và văn chương của ông. Và một trong những người có công rất lớn trong việc nghiên cứu và đưa tác phẩm của Nguyên Hồng đến với người đọc là GS Phan Cự Đệ . Ông là người đã giới thiệu, tuyển chọn ba bộ tuyển tập của nhà văn Nguyên Hồng cùng với nhiều bài nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn. GS Phan Cự Đệ cho rằng cảm hứng chủ đạo của Nguyên Hồng "Dường như bắt nguồn từ một chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc đối với những lớp người cùng khổ" và khẳng định phong cách Nguyên Hồng là "Hiện thực giàu chất lãng mạn Cách mạng và chất trữ tình say đắm" (1983) Có rất nhiều bài viết nói về chất lao động trong văn Nguyên Hồng - thực sự ông là nhà văn của quần chúng lao khổ. Nguyễn Hoành Khung coi Nguyên Hồng là “nhà văn chân chính của những người khốn khổ” và cũng thấy ở sáng tác Nguyên Hồng “một tình cảm thiết tha đối với quần chúng lao động nghèo”(1983). Đào Đức Doãn có một phát hiện khá mới mẻ đó là “cảm quan tôn giáo trong sáng tác của Nguyên Hồng”(1991). Về bút pháp sáng tác, Linh Thi cảm nhận cú pháp câu văn Nguyên Hồng bằng hình ảnh “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ”(1982). Nguyễn Đăng Điệp nói về đặc sắc hồi kí Nguyên Hồng đó là “Hồi kí tâm trạng”(1991). Nhà phê bình Vương Trí Nhàn thì thấy cái Nguyên Hồng mang lại đối với văn chương đương thời không chỉ là cái lạ trong đề tài và nhân vật. Ông còn nhận thấy “Nó là một cái gì đó khỏe mạnh đặt bên cái yếu mềm phù phiếm, cùng cái hoang dã dữ dằn bạo liệt, bên cạnh cái mơ mộng ngọt ngào”. Nhà lý luận phê bình Hà Minh Đức gần đây đã nhận định “Nguyên Hồng là nhà văn của những khát vọng sống” (2001). Tác phẩm của Nguyên 10
Hồng cũng được giới thiệu ở nước ngoài và được các nhà nghiên cứu phê bình văn học đề cập đến ở những mức độ khác nhau như: Niculin : Văn học Việt Nam (1971). Tkachốp : Nam cao – Nguyên Hồng tuyển tập (1979). Nguyễn Khắc Viện - Hữu Ngọc : Lịch sử văn học Việt nam (1979). Trên đây là những bài viết và công trình nghiên cứu khá công phu đề cập đến nhiều mặt sáng tác của Nguyên Hồng. Các tác giả đã có nhiều phát hiện chính xác về một số đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của ông. Tuy nhiên những nhận xét khái quát và tinh tế ấy mới được phát biểu rải rác, chưa được trình bày trong những công trình chuyên sâu, lý giải vấn đề một cách có hệ thống. Nhưng chính những bài viết và công trình nghiên cứu trên đã giúp chúng tôi có một cái nhìn tổng thể về nhà văn Nguyên Hồng. Đồng thời nó cũng giúp chúng tôi những vấn đề cần đi sâu, phat triển mới trong luận án. 4.Đóng góp mới của luận án: Tiếp thu những ý kiến bàn về đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng của những người đi trước, luận án chọn cách trình bày , lý giải đặc điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng từ góc độ nghiên cứu cảm hứng nghệ thuật của nhà văn bởi nghệ thuật có quan hệ chặt chẽ với cảm hứng. Nghệ thuật là tổng hợp các đặc điểm mang tính độc đáo, xuyên suốt nội dung và hình thức tác phẩm. Vì vậy vận dụng khái niệm cảm hứng để nghiên cứu đặc điểm nghệ thuật trong truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyên Hồng là một điều phù hợp. Bởi lẽ cảm hứng là một yếu tố thuộc nội dung tác phẩm, liên quan đến nhân tố chủ quan của sáng tạo nghệ thuật, đến các vấn đề tình cảm trong nghệ thuật và có nguồn gốc từ trong hiện thực khách quan. Vận dụng khái niệm cảm hứng để nghiên cứu những đặc điểm trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng trước Cách mạng mang lại cho việc nghiên cứu 11
một cách tiếp cận mới. Việc vận dụng khái niệm này rất phù hợp với đặc điểm của bản thân đối tượng nghiên cứu vì Nguyên Hồng là nhà văn của những xúc cảm mãnh liệt, chứa chan khác vọng và tình thương. Cái độc đáo trong sáng tác của Nguyên Hồng không phải ở chủ nghĩa hiện thực tỉnh táo mà là ở trái tim nồng nàn, ở cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa và tràn đầy chất thơ, chất lãng mạn. Trong quá trình nghiên cứu, người viết có ý thức khảo sát một cách nhất quán những nét độc đáo trong đặc điểm nghệ thuật viết truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng; từ những đặc điểm của cảm hứng đến những biểu hiện cúa nội dung…Cách xem xét này giúp người đọc hình dung đặc điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng không phải như một số các đặc điểm rời rạc mà như một chỉnh thể thống nhất các nét độc đáo xuyên suốt nội dung và hình thức các tác phẩm của ông. Bằng việc làm sáng tỏ những đặc điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng, luận án mong muốn góp thêm một tiếng nói khẳng định những đóng góp và vị trí của nhà văn trong tiến trình phát triển của văn học Việt nam hiện đại đồng thời, những kết quả của luận án còn góp phần vào việt nghiên cứu giảng dạy và học tập về nhà văn Nguyên Hồng cũng như về văn xuôi Việt Nam hiện đại trong các nhà trường hiện nay. Đây cũng là tấm lòng đồng cảm và tri ân của người viết với một nhân cách lớn - một chữ “Tâm” tràn đầy ở một con người bình dị. 5.Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu, luận án đã sử dụng những phương pháp sau: Phương pháp lịch sử - cụ thể , phương pháp loại hình học (loại hình về tác giả, loại hình về tiểu thuyết và truyện ngắn). 6.Bố cục của luận án: 12
Ngoài phần mở đầu và kết luận, bố cục luận án được tổ chức thành 4 chương: Chương 1: Nguyên Hồng - Nhà văn của lòng thương cảm thống thiết. Chương 2: Nguyên Hồng – Ngòi bút hiện thực giàu chất lãng mạn. Chương 3: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng trước Cách mạng. Chương 4: Ngôn ngữ và giọng điệu trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyên Hồng trước Cách mạng. Cuối cùng là phần phụ lục và tư liệu tham khảo. 13
B. NỘI DUNG Chương I. Nguyên Hồng - Nhà văn của lòng thương cảm thống thiết đối với con người. 1.1. Chủ nghĩa nhân đạo - Cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của Nguyên Hồng. 1.1.1. Nguyên Hồng viết văn vì lòng thương cảm những kiếp người cùng khổ. Nguyên Hồng có một khả năng đặc biệt là rất dễ gần người khác; mà gần ai là dễ tin cậy, gây một thứ quan hệ ấm áp, cởi mở làm cho người ta dễ thổ lộ những điều đang ấp ủ trong lòng. Có được điều ấy là vì ông có một tình yêu thật sự sâu xa đối với con người. Nó làm cho ông luôn sẵn sàng thông cảm, thâm nhập được vào những niềm vui, nỗi buồn, những công việc hàng ngày và những ước mơ , khát vọng ở người khác. Nguyên Hồng bước vào nghề văn do sự thôi thúc "nội tâm", muốn nói lên nỗi thống khổ khôn cùng của con người; trước hết là người lao động, để bênh vực họ. Đó là ý thức nghệ thuật đã trở thành cảm hứng, cuốn hút sự say mê, sáng tạo của ông trong suốt cuộc đời cầm bút. Đối với một người thanh niên thời đó, địa vị không có, gia đình suy tàn, học thức tầm thường nhỏ nhoi, Nguyên Hồng nghĩ chỉ còn có một cách tồn tại trong cuộc sống bằng cái cao quí, trong sạch của văn chương. Sáng tác là niềm đam mê lớn nhất của cuộc đời Nguyên Hồng. Ông chỉ có viết và viết. Viết từ trẻ cho đến già. Viết cả trong nhà tù và viết trong cái đói thường trực. Tựa như ông dốc cạn cuộc đời ra mà viết, vắt kiệt mình ra mà viết. Viết với tất cả tín niệm thiêng liêng, cao cả của nghề. Với Nguyên Hồng, không viết không sống nổi, không viết không có gì minh chứng cho sự hiện diện, sự tồn tại của bản thân mình. Quả thực Nguyên Hồng viết văn 14
trước hết là để khẳng định sự tồn tại của mình đối với cuộc đời. Cho nên ngay từ ngày đầu cầm bút, Nguyên Hồng đã tự ý thức: "Cần thiết với tôi là việc phải viết, viết ra thành chữ tất cả những gì chứa đựng nung nấu, quằn quại và đau xót và bay bổng và bát ngát của tâm hồn, của suy nghĩ. Viết để mình đọc trước nhất. Viết cho mình đọc trước nhất". (31 - 27). Nguyên Hồng đã viết khi thấy cực quá, khổ quá muốn được giãi bày tấm lòng mình, muốn được chia sẻ, cảm thông. Bởi vậy ông đã viết suốt ngày, suốt đêm, viết một cách đau khổ, say mê, bất chấp "cái đói ê ẩm thấm thía vô cùng trong đêm mưa lạnh hoang vắng". Bằng sáng tác của mình, Nguyên Hồng đã tiếp nối xứng đáng dòng văn chương thương cảm của dân tộc và làm giàu có thêm truyền thống nhân đạo của văn học Việt Nam. Khác với những bạn văn cùng thời với mình như Ngô Tất Tố, Kim Lân là nhà văn của nông thôn và nông dân, Nguyên Hồng có nguồn suối tinh thần yêu thương của riêng mình. Ông chuyên viết về người dân nghèo thành thị, đặc biệt là những kiếp người bị xã hội thực dân phong kiến giày đạp tàn nhẫn và đẩy đến bước đường cùng. Tác phẩm của Nguyên Hồng cho ta thấy quá trình bần cùng hoá, lưu manh hoá của những người dân nghèo thành thị. Nhưng cái hướng chính, hướng thiện của họ theo Nguyên Hồng vẫn là niềm khao khát vươn tới ánh sáng, những mong muốn có một sự thay đổi, một sự chuyển biến mạnh mẽ nhằm tạo ra một cuộc sống công bằng hơn, đẹp đẽ hơn với một đức tin mãnh liệt. Nếu như các nhà văn khác hướng tới những người nghèo khổ mà viết với tấm lòng thương cảm, thì Nguyên Hồng là người "Đứng trong lao khổ”, là thành viên của đám đông nghèo khổ. Ông viết về họ như viết về cuộc sống của chính bản thân mình, bằng tất cả sự đồng cảm, chia sẻ, thấm thía tự bề sâu tấm lòng trước mọi nỗi buồn lo, xót đau, quằn quại của lớp người dưới đáy xã hội. Ranh giới giữa nhà văn và cuộc đời dường như bị xoá nhoà: "Tôi sẽ viết về những cảnh đói khổ, về những sự áp bức, về những nỗi trái ngược bất công. Tôi sẽ đứng về những con người lầm than bị đày đoạ, bị 15
lăng nhục. Tôi sẽ vạch trần những vết thương xã hội, những việc làm bạo ngược lộng hành của xã hội thời bấy giờ. Tôi sẽ giành nhận lấy mọi trách nhiệm, chống đối cũng như bào chữa bảo vệ. Tôi sẽ chỉ tiến bước, chỉ có đi thẳng. Tôi sẽ chỉ biết có ánh sáng và chính tôi là ánh sáng.... Chao ôi, thế thì còn gì làm tôi đáng sống hơn nữa? Thế thì còn có hạnh phúc và sự giàu có nào đánh đổi hay so sánh được". (31 - 29). Nội dung cảm hứng thương cảm của Nguyên Hồng là tình thương và niềm tin đối với người cùng khổ, trước hết là những người lao động. Ngòi bút của Nguyên Hồng đã tạo dựng một thứ không khí riêng, một thứ âm thanh màu sắc riêng cho những cảnh đời luôn luôn trở đi trở lại trên các trang viết của ông. Đó chính là âm thanh của cuộc sống. Không tinh tế, gạn lọc như Thạch Lam, văn Nguyên Hồng luôn ngồn ngộn chất sống, ông chủ trương để cho cuộc sống ùa vào trang sách của mình với tất cả sự ồn ào, náo nhiệt, hỗn độn của nó. Sống trong sự cùng cực, bị vắt kiệt. Sống trong sự lo âu, khắc khoải, được hôm nay không biết ngày mai. Tác phẩm của Nguyên Hồng đã làm sống dậy cuộc sống lam lũ cơ cực, bần cùng của những người lao động nghèo khổ ở các vùng ngoại ô, ngõ hẻm ở các thành phố lớn, như ngoại ô Bạch Mai, ô Yên Phụ, bãi Phúc Xá, bãi Nhà Dầu ở Hà Nội hay xóm Cấm, xóm Chùa Đông Khê, xóm Chợ con, ngõ Hàng Gà... của Hải Phòng. Họ sống trong những xóm nhà lá hoặc lợp tôn chen chúc, úp súp với những ngọn đèn leo lét, những ngõ hẻm lầy lội, nhớp nháp vì người ta gánh nước đổ rác, gánh rau đậu đi chợ... Và ở đó luôn ngập tràn những âm thành hỗn độn của cuộc sống: Tiếng chửi bới của cảnh ăn uống, mua bán, những tiếng kêu cướp giật hoặc một giọng cười khiêu khích của một cô gái nhảy... Nhưng có điều rất đặc biệt là những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn muốn "ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh" (Ngọn lửa). Trong số họ có những cô gái quê bị mẹ gả bán, ép uổng hoặc bị đầy đoạ bởi những hủ tục, luật lệ phong kiến khắc nghiệt, đã bỏ làng ra tỉnh rồi bị lừa 16