Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Giải pháp quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn này tập trung phân tích thực trạng quản lý NS cấp xã trên địa bàn Đồng Tháp giai đoạn 2015-2017. Từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hơn nữa công tác quản lý và tăng khả năng cân đối NS cấp xã tạo cho chính quyền cấp xã chủ động về nguồn lực tài chính trong thời gian tới. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Giải pháp quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ.TP. HỒ CHÍ MINH HỒ QUANG TUẤN GIẢI PHÁP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG THÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH HỒ QUANG TUẤN GIẢI PHÁP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH CẤP XÃ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG THÁP Chuyên ngành: Quản lý Kinh tế Mã số: 8340410 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Từ Văn Bình TP. Hồ Chí Minh – Năm 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Đồng Tháp, ngày 19 tháng 9 năm 2019 Tác giả Hồ Quang Tuấn I
LỜI CẢM ƠN Xin chân thành cảm ơn quý thầy cô trường Đại học Kinh tế TP.HCM đã dành nhiều tâm huyết và thời gian giảng dạy tôi trong suốt chương trình cao học. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Từ Văn Bình, người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp. Những ý kiến và hướng dẫn của thầy luôn làm cho đề tài hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc, các anh/chị đồng nghiệp tại Sở Tài chính Đồng Tháp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi về thời gian và công tác để tôi hoàn thành chương trình cao học. Xin cảm ơn lãnh đạo phòng Tài chính Kế hoạch huyện, thị xã, thành phố; UBND các xã, phường, thị trấn tại Đồng Tháp đã giúp đỡ, cung cấp nhiều thông tin quý báu giúp tôi hoàn thành luận văn này. Đồng Tháp, ngày 19 tháng 9 năm 2019 Tác giả Hồ Quang Tuấn II
CÁC TỪ VIẾT TẮT ĐBSCL Đồng bằng Sông Cửu long ĐTPT Đầu tư phát triển HĐND Hội đồng.nhân dân KBNN Kho bạc.nhà nước KTXH Kinh tế - Xã hội NPM Học thuyết quản lý công mới (New public Management) NS Ngân sách NSNN Ngân sách Nhà nước NSTW Ngân sách trung ương NSĐP Ngân sách địa phương NSX Ngân sách xã UBND Ủy ban.nhân dân XDCB Xây dựng cơ bản TCKH Tài chính kế hoạch III
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... I LỜI CẢM ƠN ...........................................................................................................II CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................................. III MỤC LỤC ............................................................................................................... IV DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. VIII DANH MỤC SƠ ĐỒ .............................................................................................. IX DANH MỤC HÌNH VẼ ......................................................................................... IX CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU ...................................................................................... 1 1.1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................................2 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................2 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................2 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................3 1.4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................3 1.5. Kết cấu luận văn ...................................................................................................4 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............. 5 2.1. Tổng quan về ngân sách nhà nước và ngân sách xã ............................................5 2.1.1. Ngân sách nhà nước ..........................................................................................5 2.1.2. Ngân sách xã trong hệ thống ngân sách nhà nước ............................................7 2.1.2.1. Khái niệm về ngân sách xã.............................................................................7 2.1.2.2. Vai trò ngân sách xã trong ngân sách nhà nước và phát triển địa bàn cấp xã8 IV
2.1.2.3. Nội dung quản lý ngân sách xã: quản lý thu, chi ngân sách xã, chu trình ngân sách xã ..............................................................................................................10 2.1.3. Phân cấp và quản lý của chính quyền địa phương ..........................................16 2.1.4. Khả năng cân đối ngân sách xã và những yếu tố thách thức đối với chính quyền cấp xã ..............................................................................................................18 2.2. Các nghiên cứu liên quan đến đề tài ..................................................................19 2.3. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................25 2.3.1. Khung phân tích ..............................................................................................25 2.3.2. Thiết kế nghiên cứu .........................................................................................27 2.3.3. Phương pháp chọn vùng và dữ liệu nghiên cứu ..............................................28 2.3.3.1. Phương pháp chọn vùng nghiên cứu ............................................................28 2.3.3.2. Dữ liệu nghiên cứu .......................................................................................29 2.3.3.3. Phương pháp phân tích dữ liệu ....................................................................31 2.4. Tóm tắt chương 2 ...............................................................................................31 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .............................. 32 3.1. Đặc điểm tình hình kinh tế - xã hội tỉnh Đồng Tháp .........................................32 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................32 3.1.1.1. Vị trí địa lý ...................................................................................................32 3.1.1.2. Hệ thống giao thông .....................................................................................33 3.1.1.3. Tình hình khí hậu .........................................................................................35 3.1.1.4. Tình hình thủy văn .......................................................................................36 3.1.1.5. Tài nguyên đất đai ........................................................................................36 3.1.1.6. Tài nguyên nước...........................................................................................36 3.1.1.7. Hạ tầng khu, cụm công nghiệp.....................................................................38 V
3.1.2. Tình hình phát triển KTXH tỉnh Đồng Tháp ..................................................38 3.1.2.1. Dân số tỉnh Đồng Tháp ................................................................................38 3.1.2.2. Tình hình kinh tế ..........................................................................................41 3.2. Thực trạng quản lý ngân sách tỉnh Đồng Tháp ..................................................42 3.3. Thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn Đồng Tháp 2015-2017 ..............46 3.3.1. Khuôn khổ pháp lý, phân cấp thu, chi ngân sách và bộ máy quản lý ngân sách xã trên địa bàn Đồng Tháp ........................................................................................46 3.3.1.1. Khuôn khổ pháp lý quản lý ngân sách xã ....................................................46 3.3.1.2. Tổ chức bộ máy quản lý ngân sách xã .........................................................47 3.3.2. Tình hình thu, chi ngân sách xã trên địa bàn Đồng Tháp 2015-2017 .............48 3.3.2.1. Quản lý khai thác nguồn thu ngân sách xã...................................................49 3.3.2.2. Quản lý điều hành chi ngân sách xã .............................................................52 3.3.2.3. Quản lý chu trình NS cấp xã ........................................................................57 3.3.3. Cân đối ngân sách xã, những khó khăn thách thức trong quản lý ngân xã trên địa bàn Đồng Tháp ....................................................................................................61 3.3.4. Phân tích các yếu tố quản lý ngân sách xã tác động đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã ................................................................................................................64 3.3.5. Đánh giá kết quả quản lý ngân sách xã trên địa bàn Đồng Tháp ....................67 3.3.5.1. Kết quả đạt được ..........................................................................................67 3.3.5.2. Hạn chế.........................................................................................................70 3.3.5.3. Nguyên nhân của hạn chế trong quản lý ngân sách xã ................................72 3.3.6. Tóm tắt chương 3 ............................................................................................74 CHƯƠNG 4. GIẢI PHÁP VÀ KẾT LUẬN .......................................................... 75 4.1. Kết luận ..............................................................................................................75 VI
4.2. Các giải pháp ......................................................................................................75 4.2.1. Định hướng hoàn thiện quản lý ngân sách cấp xã ..........................................75 4.2.2. Tăng cường quản lý ngân sách cấp xã ............................................................79 4.2.2.1. Nâng cao năng lực cho cán bộ tài chính ngân sách cấp xã ..........................79 4.2.2.2. Hoàn thiện chính sách về cơ cấu nhân sự cấp xã, thực hiện chi tiêu hợp lý, tiết kiệm, hiệu quả .....................................................................................................80 4.2.2.3. Thực hiện kiểm soát chi ngân sách xã qua Kho bạc nhà nước ....................80 4.2.2.4. Tăng cường kiểm soát, giám sát hoạt động ngân sách xã ............................81 4.2.2.5. Chính sách khen thưởng, động viên nguồn thu............................................82 4.3. Hạn chế của đề tài nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo .............82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 84 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 88 PHIẾU KHẢO SÁT ................................................................................................ 88 VII
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Các yếu tố quản lý ngân sách cấp xã ........................................................26 Bảng 2.2: Các đối tượng khảo sát .............................................................................30 Bảng 3.1: Hiện trạng hệ thống đường bộ trên địa bàn ..............................................34 Bảng 3.2: Hiện trạng hệ thống đường đô thị chính trên địa bàn ...............................34 Bảng 3.3: Hiện trạng dân số Đồng Tháp qua các năm ..............................................39 Bảng 3.4: Dân số Đồng Tháp phân theo đơn vị hành chính .....................................40 Bảng 3.5: Cơ cấu kinh tế của tỉnh giai đoạn 2011-2017 (theo giá hiện hành) ..........41 Bảng 3.6: Tổng sản phẩm GRDP/người (Đồng Tháp) so với một số tỉnh lân cận ...42 Bảng 3.7: Thu NSNN tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2010-2017 ...................................43 Bảng 3.8: Chi NSNN Đồng Tháp giai đoạn 2010-2017 ...........................................44 Bảng 3.9: Bảng tổng hợp thu, chi ngân sách năm 2015-2017 ..................................44 Bảng 3.10: Thu, chi ngân sách so với GRDP của tỉnh Đồng Tháp ..........................45 Bảng 3.11: Trình độ chuyên môn nghiệp vụ chủ tài khoản và kế toán xã ................47 Bảng 3.12: Kết quả thu ngân sách cấp xã giai đoạn 2015-2017 ...............................49 Bảng 3.13: Tỷ trọng các khoản thu ngân sách xã .....................................................50 Bảng 3.14: Kết quả chi ngân sách xã 2015-2017 ......................................................55 Bảng 3.15: Cơ cấu mẫu khảo sát theo đối tượng phỏng vấn ....................................65 Bảng 3.16: Phân bổ phiếu khảo sát theo địa bàn ......................................................66 Bảng 3.17: Kết quả khảo sát thành phần quản lý ngân sách xã ................................66 VIII
DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Hệ thống ngân sách nhà nước ....................................................................6 Sơ đồ 2.2: Mối quan hệ của ngân sách cấp xã ............................................................9 Sơ đồ 2.3: Mô hình nghiên cứu .................................................................................27 Sơ đồ 2.4: Khung nghiên cứu....................................................................................28 DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 3.1: Bảng đồ hành chính tỉnh Đồng Tháp ........................................................32 Hình 3.2: Tỷ lệ thu, chi, thâm hụt ngân sách giai đoạn 2015-2017 ..........................45 Hình 3.3: Cơ cấu các lĩnh vực chi thường xuyên ngân sách xã 2015-2017..............56 IX
CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU 1.1. Lý do chọn đề tài Ở Việt Nam, hệ thống chính quyền được phân thành bốn cấp, trung ương, tỉnh, huyện, xã; cấp xã là đơn vị trực tiếp giải quyết yêu cầu của dân, tổ chức, lãnh đạo dân trên địa bàn triển khai thực hiện chủ trương, chính sách, pháp luật của nhà nước. Nhiệm vụ của chính quyền cấp xã đòi hỏi một nguồn lực đáp ứng rất lớn mà chủ yếu là ngân sách nhà nước (NSNN) đảm bảo. Vì thế, quản lý tài chính NS cấp xã (xã, phường, thị trấn) một cách hiệu quả, tiết kiệm, công khai, minh bạch và khoa học có ý nghĩa rất quan trọng và cần thiết. Tổ chức hệ thống NSNN ở Việt Nam, được chia thành ngân sách trung ương (NSTW) và ngân sách địa phương (NSĐP). NSĐP gồm NS các cấp chính quyền tỉnh, huyện và xã. NS cấp xã là cấp cuối cùng trong phân cấp NS, ngoài chấp hành Luật NSNN, còn chấp hành các quy định của cấp tỉnh. Do đó, quản lý NS cấp xã được quản lý tốt, nhất là theo hướng tự cân đối cho NS cấp xã là góp phần thực hiện tốt điều hành NSĐP nói riêng, quản lý nhà nước ở địa phương nói chung. Tỉnh Đồng Tháp với hệ thống NS cấp tỉnh, 12 huyện, và 144 xã, đã trải qua hơn 02 giai đoạn ổn định NS phần lớn các xã của tỉnh là nhận bổ sung cân đối từ cấp trên. Đồng thời, là tỉnh còn nhận trợ cấp từ NSTW, nên việc giải quyết nguồn lực cho ngân sách xã (NSX) cũng còn khó khăn; Các xã của tỉnh có ví trí địa lý, điều kiện tự nhiên, tăng trưởng, phát triển kinh tế xã hội (KTXH), trình độ dân trí, nhận thức của cán bộ cấp xã khác nhau. Vì vậy, sự phối hợp, tổ chức quản lý NS cấp xã ở mỗi địa phương khác nhau. Tại các xã có bộ máy am hiểu, điều hành NS cấp mình hiệu quả, giám sát chặt chẽ, thì nguồn thu NS ngày càng tăng, chi tiêu hiệu quả, có nguồn lực dồi dào để phục vụ cho bộ máy chính quyền cơ sở, vừa có điều kiện đầu tư phát triển (ĐTPT) KTXH, phục vụ công ngày tốt hơn cho người dân cấp cơ sở, nâng cao đời sống cho người dân, giảm gánh nặng cho NS cấp trên, bớt cơ chế xin cho. Ngược lại, đối với những xã, vấn đề nhận thức về NS, công tác chỉ đạo, phối hợp, tham mưu, điều hành, giám sát, NS cấp cơ sở không được chặt 1
chẽ, hiệu quả thì sẽ dẫn đến thất thoát, tiêu cực, làm cho NSX chưa đủ mạnh để cân đối chi theo phân cấp, số xã tự cân đối của tỉnh chưa nhiều, chưa huy động tốt nguồn thu để đáp ứng chi, công tác lập, điều hành, quyết toán NS cũng còn bất cập, làm mất cán bộ, mất lòng tin với nhân dân, KTXH của xã trì trệ, chậm phát triển. Vì vậy, cần có những giải pháp để tăng cường chủ động cho NSX của tỉnh để thực hiện tốt công tác quản lý nhà nước, phục vụ công ngày tốt hơn cho người dân, góp phần thúc đẩy phát triển KTXH Đồng Tháp trong thời gian tới. Qua đó, bản thân chọn đề tài “Giải pháp quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp” để nghiên cứu. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1. Mục tiêu chung Đề tài tập trung phân tích thực trạng quản lý NS cấp xã trên địa bàn Đồng Tháp giai đoạn 2015-2017. Từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hơn nữa công tác quản lý và tăng khả năng cân đối NS cấp xã tạo cho chính quyền cấp xã chủ động về nguồn lực tài chính trong thời gian tới. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể Một là phân tích thực trạng, làm rõ những hạn chế và nguyên nhân trong quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Hai là đánh giá các yếu tố quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp tác động đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Ba là, Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, đề xuất giải pháp kiến nghị nhằm nâng cao công tác quản lý ngân sách xã và tăng khả năng cân đối ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Với mục tiêu tiêu trên nhằm trả lời ba câu hỏi Quản lý NS cấp xã hiện nay đã ảnh hưởng như thế nào đến khả năng cân đối NS cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. 2
Yếu tố quản lý nào tác động đến tăng khả năng cân đối NS cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Các giải pháp quản lý nào nâng cao tang khả năng cân đối NS cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu các yếu tố về quản lý NSNN cấp xã và khả năng cân đối NS cấp xã của Đồng Tháp. + Phạm vi nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu thực trạng quản lý NS và khả năng cân đối NS cấp xã của Đồng Tháp với chủ thể là những thành phần trực tiếp vào khâu quản lý NS cấp xã gồm: Cán bộ quản lý tài chính NS ở xã, ở phòng Tài chính Kế hoạch (TCKH) và ở Sở Tài chính. 1.4. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nghiên cứu, luận văn sử dụng phương pháp định tính thống kê, mô tả, so sánh, phân tích, đánh giá thực trạng quản lý NS cấp xã ở tỉnh Đồng Tháp. Số liệu nghiên cứu bao gồm định tính và định lượng, trong đó Định tính: Thực hiện thông qua trao đổi với những người có kinh nghiệm trong quản lý NSX ở tỉnh Đồng Tháp, khoảng 30 người làm trong lĩnh vực tài chính NS như: lãnh đạo Sở Tài chính, lãnh đạo phòng quản lý NS, lãnh đạo phòng và kế toán phòng TCKH huyện, và kế toán NSX về nội dung quản lý NSX. Định lượng: Thực hiện thông qua trao đổi với những người kinh nghiệm lĩnh vực NS, thiết kế bảng câu hỏi về những nội dung liên quan đến quản lý NSX ở tỉnh Đồng Tháp, tiến hành khảo sát tại một số địa phương với khoảng 105 đối tượng tham gia quản lý NSX gồm: Lãnh đạo Sở Tài chính, lãnh đạo và chuyên viên phòng quản lý NS (Sở Tài chính), lãnh đạo, kế toán trưởng và công chức phụ trách NSX (phòng TCKH huyện) và Chủ tịch/phó chủ tịch và kế toán tài chính xã thuộc địa phương khảo sát. 3
1.5. Kết cấu luận văn Chương 1: Giới thiệu. Chương 2: Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận Chương 4: Giải pháp và Kết luận 4
CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Tổng quan về ngân sách nhà nước và ngân sách xã 2.1.1. Ngân sách nhà nước NSNN, hay NS chính phủ là một phạm trù kinh tế và là phạm trù lịch sử, là một phần trong hệ thống tài chính. NSNN là một luật cơ bản do Quốc hội thông qua, các khoản thu, chi NS được thực hiện trong một niên độ tài chính. Theo luật NSNN “NSNN là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước”. Quá trình thu, chi diễn ra đó là sự vận động các nguồn tài chính, đã chứa đựng trong đó quan hệ kinh tế giữa nhà nước và các chủ thể khác trong xã hội. Hệ thống NSNN là tổng thể NS của chính quyền các cấp từ trung ương đến cơ sở. Chịu sự tác động của nhiều yếu tố mà trước tiên là chế độ xã hội của nhà nước và phân chia địa lý hành chính. Ở Việt Nam với mô hình nhà nước thống nhất nên NSNN được tổ chức cấp NSTW và NSĐP. Trong đó, NSĐP gồm NS chính quyền các cấp ở địa phương: NS tỉnh (thành phố); NS huyện (quận, thị xã, thành phố) và NSX (xã, phường, thị trấn). Giữa NS các cấp gắn với nhau bởi hệ thống các quan hệ tài chính. NSTW, NSĐP, NS các cấp ở địa phương có quan hệ với nhau thông qua các khoản bổ sung từ NS cấp trên cho cấp dưới. Các khoản bổ sung từ NS cấp trên giúp cấp dưới khắc phục những khó khăn do điều kiện lịch sử, tự nhiên, xã hội tạo ra. Quan hệ giữa các cấp NS theo nguyên tắc - NSTW và NS mỗi cấp chính quyền địa phương được phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi cụ thể. 5
- Thực hiện cơ chế bổ sung từ NS cấp trên cho cấp dưới, số bổ sung này xem là số thu của cấp dưới, cơ chế này nhằm đảm bảo công bằng, phát triển cân đối giữa các vùng, địa phương. - Nhiệm vụ chi cấp nào do NS cấp đó đảm bảo. Trường hợp ủy quyền thì cơ quan thuộc NS cấp trên phải phân bổ dự toán cấp dưới được ủy quyền để thực hiện và quyết toán nhiệm vụ chi đó. Đồng thời, phải có giải pháp tài chính, phù hợp khả năng khi ban hành chính sách mới làm tăng chi NS, quyết định đầu tư chương trình, dự án phải bảo đảm trong phạm vi NS theo phân cấp. - Ngoài cơ chế bổ sung và ủy quyền, không được dùng NS của cấp này để chi nhiệm vụ của cấp khác, NS của địa phương này để chi nhiệm vụ của địa phương khác, trừ trường hợp theo quy định của Chính phủ. - Trong hệ thống NSNN, NS mỗi cấp điều có vị trí, vai trò, nhiệm vụ, có nguồn thu, nhiệm vụ chi xác định. Điều này phụ thuộc vào phân định phạm vi ảnh hưởng quyền hạn, trách nhiệm của chính quyền mỗi cấp và cơ cấu hệ thống NSNN được mô tả theo sơ đồ sau. Hệ thống ngân sách nhà nước Ngân sách trung ương Ngân sách địa phương Ngân sách cấp tỉnh (gồm tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương) Ngân sách cấp huyện (gồm huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) Ngân sách cấp xã (gồm xã, phường, thị trấn thuộc huyện) Sơ đồ 2.1: Hệ thống ngân sách nhà nước Nguồn: Luật NSNN (Quốc hội năm 2015) 6
2.1.2. Ngân sách xã trong hệ thống ngân sách nhà nước 2.1.2.1. Khái niệm về ngân sách xã Ngân sách xã (NSX) là một bộ phận trong hệ thống NSNN, gắn liền với chính quyền xã và có đặc thù riêng: Nguồn thu được khai thác trực tiếp trên địa bàn và nhiệm vụ chi cũng được bố trí để phục vụ cho mục đích trực tiếp của dân trong xã mà không qua trung gian nào. NSX đảm bảo điều kiện tài chính cho bộ máy chính quyền xã hoạt động, chủ động khai thác các lợi thế hiện có về phát triển KTXH, đất đai, xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh, thực hiện các chính sách an sinh xã hội, giữ gìn an ninh, trật tự trên địa bàn. Xuất phát khái niệm theo Luật NSNN, NSX là hệ thống quan hệ kinh tế phát sinh trong tạo lập, phân phối, sử dụng quỹ tiền tệ của chính quyền xã nhằm đáp ứng cho việc thực hiện nhiệm vụ được phân công, phân cấp. NSX là một kế hoạch thu, chi do UBND xã xây dựng, quản lý; HĐND xã quyết định và giám sát và thực hiện trong một năm. Là một bộ phận trong hệ thống NSNN nên NSX mang đầy đủ điểm chung của NSNN, đồng thời cũng mang đặc điểm riêng tạo nên sự khác biệt cơ bản với NS cấp khác, thể hiện ở các điểm sau: (1) Là NS cấp cơ sở; (2) Cơ cấu thu, chi cấp xã hầu hết các khoản thu, chi của NSĐP đã được phân định, đặc biệt có những khoản thu mà chỉ ở xã quản lý và khai thác hiệu quả, những khoản chi mà chỉ có NSX thực hiện mới kịp thời, đúng đối tượng. Qua đó, muốn nâng cao hiệu quả thu, chi NSNN thì phải phát huy tốt vai trò của NSX; (3) Vừa là cấp NS vừa là đơn vị dự toán. Từ đặc điểm khác biệt đó cần tìm ra giải pháp quản lý phù hợp là một trong những vấn đề mà các ngành, các cấp quan tâm để NSX thực sự là công cụ, phương tiện vật chất giải quyết mối quan hệ giữa chính quyền với người dân bằng pháp luật. 7
2.1.2.2. Vai trò ngân sách xã trong ngân sách nhà nước và phát triển địa bàn cấp xã Ở Việt Nam chính quyền địa phương như là cấp phụ thuộc trong hệ thống phân cấp, hoạt động thay mặt trung ương, được phân cấp thành tỉnh, huyện và xã. Hệ thống như vậy gần như tương ứng với mô hình phân cấp tài khóa truyền thống. Nguồn lực hoạt động của chính quyền các cấp được huy động từ thuế, phí, lệ phí. Như vậy, đặt ra cho chính quyền các cấp ở địa phương. Trong đó, có cấp xã một lượng công việc rất lớn. Vì công việc của chính quyền xã là quản lý về các mặt KTXH của xã, những vấn đề quan trọng của chính quyền xã đòi hỏi phải có bộ máy, nguồn lực tương xứng để hoạt động, mà NSX là nguồn lực chủ yếu. Là bộ phận trong NSNN do vậy về quản lý NSX phải thực hiện thống nhất, tuân thủ Luật NSNN, Đồng thời, NSX cũng có một vị trí độc lập tương đối theo luật NSNN. Tuy nhiên, gốc độ NSĐP thì NSX phụ thuộc vào HĐND, UBND tỉnh, huyện như: Chính sách thu, chi, chi ĐTPT, đào tạo, bố trí cán bộ kế toán tài chính xã. Vì vậy NSX có vai trò quan trọng đối với hệ thống NSNN và phát triển địa bàn xã. Xây dựng NSX vững chắc là điều kiện quan trọng trong phát triển KTXH trên địa bàn. Do vậy khả năng tài chính từ NSX sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến mức độ thực hiện nhiệm vụ KTXH của chính quyền xã. NSX là công cụ tài chính quan trọng để chính quyền xã khai thác lợi thế về KTXH, điều chỉnh các hoạt động ở xã nhằm mục tiêu ổn định, chủ động trong quá trình xây dựng, phát triển KTXH. Lĩnh vực tài chính NS là công cụ quan trọng nhất, thông qua thu, chi, kiểm tra, kiểm soát giúp chính quyền xã hoạt động hiệu quả hơn, bảo vệ lợi ích hợp pháp của dân, tổ chức kinh tế, tạo điều kiện thuận lợi cho ĐTPT kinh doanh ở xã, thu hút đầu tư từ bên ngoài. Thực tế, NSX lại phụ thuộc nhiều vào NS cấp trên, do vậy chính quyền xã khó có thể đáp ứng được sự hài lòng của dân trong việc cung cấp hàng hóa, dịch vụ công cho xã hội. Cấp xã là nơi gần dân nhất do đó cần phải được phân cấp để chủ động nguồn lực, hướng tới tự cân đối một phần hay toàn phần để dần đáp ứng được 8
sự hài lòng của dân cho việc cung cấp hàng hóa, dịch vụ công. Từ đó hình thành chuỗi quan hệ tác động lẫn nhau. Với sự chủ động về tài chính thì việc đáp ứng số lượng, chất lượng hàng hóa, dịch vụ công cho xã hội, cho dân sẽ hiệu quả hơn. Điều này, được đo lường bởi số lượng, chất lượng, dịch vụ và được thể hiện qua sự hài lòng của dân. Vì thế nó tác động đến gia tăng nguồn thu cho NSX. Lý thuyết quản lý công mới (NPM) hiện tại không chỉ quan tâm làm cái gì, mà còn quan tâm làm như thế nào để thực hiện tốt hơn. Lý thuyết này còn cho rằng cần tạo ra môi trường kích thích mà ở đó người quản lý còn được trao quyền nhiều hơn trong việc phân bổ nguồn lực và chịu trách nhiệm với kết quả. Lý thuyết kinh tế học tổ chức mới: Việc thiết kế chính quyền đa cấp, xác định trách nhiệm của các cấp là các cấp chính quyền khác nhau được hình thành để đáp ứng nhu cầu của dân. Nghĩa là phân cấp, phân quyền nhiệm vụ đảm bảo sao cho chính quyền các cấp đáp ứng yêu của dân với chi phí hiệu quả nhất. Nguồn lực tài chính cấp xã (ngân sách xã) Hiệu quả hoạt động của chính quyền xã Số lượng, chất lượng hàng hóa, dịch vụ công Mức độ hài lòng của người dân Sơ đồ 2.2: Mối quan hệ của ngân sách cấp xã Nguồn: Học thuyết Quản lý công mới (NPM) Lĩnh vực tài chính công, ở Việt Nam từ khi có Luật NSNN đã thể hiện bước chuyển biến quan trọng trong công tác đổi mới quản lý NSNN theo hướng dân chủ, công khai, minh bạch và phân cấp ngày lớn hơn cho địa phương. Đồng thời tạo cho chính quyền cấp tỉnh chủ động trong phân định NS các cấp ở địa phương. Tuy nhiên, để thực thi hiệu quả quản lý NSĐP, cùng với tiến trình cải cách NS đòi hỏi có sự hỗ trợ của lãnh đạo, thường xuyên nâng cao năng lực của chính quyền các cấp, nhất là chính quyền cấp xã. 9