Luận văn Thạc sĩ Kinh tế nông nghiệp: Chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng với sinh kế cộng đồng ở vùng đệm khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé, tỉnh Điện Biên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài nghiên cứu này thực hiện nhằm đưa ra những giải pháp để giải quyết sự tác động bất lợi của người dân sinh sống ở vùng đệm đến khu BTTN, ổn định sinh kế, nâng cao nhận thức và trách nhiệm quản lý rừng dựa vào cộng đồng để đảm bảo cho công tác quản lý bảo vệ rừng ở địa bàn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế nông nghiệp: Chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng với sinh kế cộng đồng ở vùng đệm khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé, tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ––––––––––––––––––––––– TRẦN XUÂN TÂM CHÍNH SÁCH CHI TRẢ DỊCH VỤ MÔI TRƯỜNG RỪNG VỚI SINH KẾ CỘNG ĐỒNG Ở VÙNG ĐỆM KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN MƯỜNG NHÉ, TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ––––––––––––––––––––––– TRẦN XUÂN TÂM CHÍNH SÁCH CHI TRẢ DỊCH VỤ MÔI TRƯỜNG RỪNG VỚI SINH KẾ CỘNG ĐỒNG Ở VÙNG ĐỆM KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN MƯỜNG NHÉ, TỈNH ĐIỆN BIÊN Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Hà Quang Trung THÁI NGUYÊN - 2018
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực va chưa từng được dùng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 12 năm 2017 Tác giả luận văn Trần Xuân Tâm
ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tôi đã nhận được giúp đỡ nhiệt tình của các thầy cô. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy cô, đặc biệt là thầy giáo Tiến sĩ Hà Quang Trung đã tận tình chỉ dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của lãnh đạo, cán bộ Khu bảo tồn thiên nhiện Mường Nhé và các tập thể, cá nhân đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong việc thu thập tài liệu để thực hiện luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các đồng chí, đồng nghiệp, bè bạn và gia đình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ, động viên khích lệ tôi, đồng thời có những ý kiến đóng góp quý báu trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 12 năm 2017 Tác giả luận văn Trần Xuân Tâm
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. vii DANH MỤC CÁC HÌNH .............................................................................. viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu của đề tài ........................................................................................ 3 3. Ý nghĩa của đề tài .......................................................................................... 3 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH CHI TRẢ DỊCH VỤ MÔI TRƯỜNG RỪNG VỚI SINH KẾ CỘNG ĐỘNG .................................................................................................. 4 1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................. 4 1.1.1. Một số khái niệm liên quan ..................................................................... 4 1.1.2. Nguyên tắc và hình thức của cơ chế chi trả dịch vụ môi trường rừng.... 9 1.2. Tổng quan các vấn đề nghiên cứu trên thế giới ....................................... 17 1.2.1. Một số nghiên cứu về chi trả dịch vụ môi trường rừng trên thế giới.... 17 1.2.2. Các mô hình sử dụng chi trả dịch vụ môi trường rừng ......................... 18 1.3. Tổng quan các vấn đề nghiên cứu ở Việt Nam ........................................ 19 1.3.1. Thực trạng chi trả dịch vụ môi trường rừng ở Việt Nam...................... 20 1.3.2. Một số nghiên cứu liên quan đến chi trả dịch vụ môi trường rừng ...... 24 1.3.3. Một nghiên cứu về chính sách liên quan đến sinh kế cộng đồng ......... 25 1.3.4. Một số nghiên cứu trên địa bàn ............................................................. 27 Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 30 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 30 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 30
iv 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 30 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 30 2.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 31 2.3.1. Phương pháp chọn điểm điều tra nghiên cứu........................................ 31 2.3.2. Phương pháp thu thập thông tin số liệu ................................................ 31 2.3.3. Phương pháp phân tích .......................................................................... 35 2.4. Phương pháp xử lý số liệu........................................................................ 37 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 38 3.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu................................................................... 38 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 38 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 40 3.2. Kết quả thực hiện chính sách chi DVMTR của KBTTN Mường Nhé .... 42 3.2.1. Hiện trạng rừng, đất lâm nghiệp cung ứng DVMTR của KBT ............ 42 3.2.2. Các dịch vụ cung ứng và nguồn thu từ chi trả DVMTR ....................... 45 3.2.3. Các khoản chi từ chi trả DVMTR ......................................................... 45 3.3. Thực trạng các nguồn lực sinh kế của địa phương .................................. 49 3.3.1. Nguồn nhân lực ..................................................................................... 49 3.3.2. Nguồn lực tự nhiên ................................................................................ 50 3.3.3. Nguồn lực vật chất ................................................................................ 50 3.3.4. Nguồn lực tài chính ............................................................................... 51 3.3.5. Nguồn lực xã hội ................................................................................... 52 3.4. Tác động của chính sách chi trả DVMTR đến các nguồn lực ................. 53 3.4.1. Nguồn lực con người............................................................................. 53 3.4.2. Nguồn lực tự nhiên ................................................................................ 55 3.4.3. Nguồn lực vật chất ................................................................................ 57 3.4.4. Tác động tới nguồn lực tài chính .......................................................... 58 3.4.5. Tác động đến nguồn lực xã hội ............................................................. 60 3.4.6. Đánh giá chung tác động đến năm nguồn lực ....................................... 62
v 3.5. Một số giải pháp góp phần tăng sinh kế cho cộng đồng dân cư .............. 64 3.5.1. Giải pháp tạo sinh kế bền vững ............................................................. 65 3.5.2. Giải pháp về chính sách ........................................................................ 66 3.5.3. Giải pháp về bộ máy, tổ chức thực hiện ............................................... 66 3.5.4. Giải pháp nâng cao năng lực cho các bên có liên quan ........................ 67 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 68 1. Kết luận ....................................................................................................... 68 2. Khuyến nghị ................................................................................................ 68 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ...................................................................................................... 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 71 PHỤ LỤC
vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Ý nghĩa KBTTN Khu bảo tồn thiên nhiên BV&PTR Bảo vệ và phát triển rừng KBT Khu bảo tồn QBVPTR Quỹ bảo vệ phát triển rừng UBND Uỷ ban nhân dân QLBVR Quản lý bảo vệ rừng ĐVT Đơn vị tính DVMTR Dịch vụ môi trường rừng RĐD Rừng đặc dụng IUCN Tổ chức thiên nhiên quốc tế PES Chi trả dịch vụ môi trường PCCCR Phòng cháy chữa cháy rừng REDD Giảm phát thải do tránh phá rừng và suy thoái rừng SNV Tổ chức phát triển Hà Lan KHL Không hài lòng HL Hài lòng RHL Rất hài lòng QĐ Quyết định TT Thông tư NĐ Nghị định TTg Thủ tướng
vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Tỷ lệ đói nghèo khu vực nghiên cứu .............................................. 40 Bảng 3.2. Hiện trạng rừng và đất lâm nghiệp Khu BTTN Mường Nhé ......... 43 Bảng 3.3. Thống kê diện tích rừng cung ứng DVMTR .................................. 44 Bảng 3.4. Nguồn thu chi trả DVMTR từ năm 2013-2016 .............................. 45 Bảng 3.5. Mức tiền chi trả dịch vụ môi trường rừng tại địa điểm nhiên cứu...... 46 Bảng 3.6. Diễn biến đất có rừng của KBTTN Mường Nhé ............................ 47 Bảng 3.7. Tác động đến nguồn lực con người ................................................ 53 Bảng 3.8. Tác động đến nguồn lực tự nhiên ................................................... 56 Bảng 3.9. Tác động đến nguồn lực tài sản vật chất ........................................ 57 Bảng 3.10. Tác động đến nguồn lực tài chính ................................................ 59 Bảng 3.11. Tác động đến nguồn lực xã hội .................................................... 60 Bảng 3.12. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách chi trả DVMTR đến các nguồn lực sinh kế của cộng đồng ...................................... 62
viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mô phỏng các lợi ích ảnh hưởng lẫn nhau giữa các bên tham gia . 16 Hình 1.2. Mô hình xác định mức chi trả dịch vụ môi trường ......................... 17 Hình 1.3. Khung sinh kế bền vững của DFID ................................................ 10 Hình 3.1. Vị trí Khu bảo tồn ........................................................................... 38 Hình 3.2. Thảm thực vật của Khu BTTN Mường Nhé ................................... 48 Hình 3.3. Sự tác động của chính sách chi trả DVMTR đến năm nguồn lực sinh kế cộng đồng vùng đệm KBTTN Mường Nhé ....................... 63
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Rừng có tác dụng rất lớn đối với sự tồn tại, phát triển của các sinh vật trên trái đất, đặc biệt là con người. Từ xưa đến nay, rừng không chỉ là nơi trú ngụ, cung cấp các loại thức ăn và các lâm sản khác... cho con người mà nó còn đóng vai trò quan trọng không thể thay thế trong việc bảo vệ môi trường, điều hoà khí hậu, cân bằng sinh thái và bảo tồn nguồn gen. Tuy nhiên với sự phát triển mạnh mẽ của xã hội thì nền kinh tế nước ta hiện nay cũng thay đổi từng ngày theo chiều hướng đi lên. Những thay đổi đó diễn ra ở các ngành nghề khác nhau, các lĩnh vực khác nhau. Xã hội ngày càng phát triển thì nhu cầu của con người ngày càng cao hơn. Vì vậy đòi hỏi các nhà quản lý phải nghiên cứu phải cân nhắc khi thiết kế xây dựng một chương trình bất kỳ nào đó phải đảm bảo sự hài hoà giữa lợi ích kinh tế với các lợi ích môi trường. Chính thức bắt đầu thực hiện toàn quốc từ ngày 01/01/2011 theo Nghị định 99/2010/ NĐ-CP ngày 24/9/2010, chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng được đánh giá là một chính sách cột mốc, đi vào cuộc sống nhanh, hiệu quả và được các cấp, ngành từ trung ương đến địa phương, bao gồm cả người dân, ủng hộ và tham gia tích cực.... với những thay đổi to lớn so với cách tiếp cận quản lý lâm nghiệp truyền thống của Việt Nam trước đây. Sau gần 5 năm thực hiện, chính sách chi trả DVMTR được đánh giá là một trong những chính sách nổi bật, đáng chú ý nhất tại Việt Nam. Tại hội nghị tổng kết 70 năm ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn (tháng 11/2015), chính sách này được ghi nhận là một thành tựu nổi bật của ngành lâm nghiệp giai đoạn 2011 - 2015[9]. Khu Bảo tồn Thiên nhiên Mường Nhé được thành lập theo Quyết đinh số 1019/QĐ-UBND ngày 03/10/2005 của UBND tỉnh Điện Biên. Nằm trên địa bàn 05 xã của huyện Mường Nhé của tỉnh Mường Nhé. Khu vực này có
2 hệ sinh thái rừng đặc trưng của vùng tây bắc, là nơi lưu trữ và cư trú của nhiều loài động, thực vật quí hiếm. Theo số liệu thống kê của, KBTTN Mường Nhé có nhiều tính đa dạng sinh học về động thực vật độc đáo, có 873 loài. Bước đầu được ghi nhận được 31 loài thú, 72 loài chim, 20 loài bò sát và 10 loài lưỡng cư. Trong đó 55 loài nằm trong sách đỏ của Việt Nam và IUCN. Ngoài ra, nơi đây còn những danh lam, thắng cảnh có giá trị[1]. Song song với các hoạt động quản lý, bảo vệ rừng và bảo tồn đa dạng sinh học KBTTN Mường Nhé là chủ rừng (tổ chức) đầu tiên ở tỉnh Điện Biên được triển khai thực hiện chính sách chi trả DVMTR sau khi Nghị định 99/2010/ NĐ-CP ngày 24/9/2010 có hiệu lực. Có thể khẳng định đây là chính sách đúng đắn, góp phần tăng thu nhập cho người trực tiếp bảo vệ rừng và phù hợp với thực tiễn công tác quản lý bảo vệ và phát triển rừng bền vững trên địa bàn các xã vùng đệm KBTTN Mường Nhé; tuy nhiên trong quá trình triển khai thực hiện còn bộc lộ một số tồn tại, hạn chế như: chưa rõ ràng về tư cách pháp nhân của cộng đồng để tham gia các thỏa thuận về chi trả DVMTR, do vậy làm giảm sự quan tâm của các cộng đồng địa phương tới việc bảo vệ và phát triển rừng, chính sách về đất đai, sự tiếp cận và hưởng lợi của các đối tượng khác nhau với chi trả DVMTR trên cùng một địa bàn, đời sống và sinh kế của người dân chưa có sự chuyển biến rõ rệt, diện tích rừng ở các vùng đệm, vùng chuyển tiếp khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé sự đa dạng của thảm thực vật ở một số nơi vẫn bị xâm hại. Các áp lực gây mất rừng, suy giảm đa dạng sinh học... vì vậy từ những thực tế trên, tôi chọn đề tài “Chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng với sinh kế cộng đồng ở vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé, tỉnh Điện Biên” để nghiên cứu, thông qua việc tìm hiểu các hoạt động sinh kế của người dân và sự tác động của chính sách chi trả DVMTR mà KBTTN Mường Nhé đang triển khai, thực hiện từ đó đưa ra các giải pháp góp phần nâng cao mức sống của người dân cũng như nhận thức, trách nhiệm quản lý và bảo vệ rừng tại địa bàn.
3 2. Mục tiêu của đề tài - Hệ thống hóa và hoàn thiện một số vấn đề lý luận về chi trả dịch vụ môi trường rừng và sinh kế của cộng đồng tại vùng đệm khu rừng đặc dụng. - Đánh giá việc thực hiện DVMTR của Khu BTTN Mường Nhé - Tìm hiểu được thực trạng sinh kế của người dân sinh sống ở vùng đệm Khu BTTN Mường Nhé. - Đưa ra những giải pháp để giải quyết sự tác động bất lợi của người dân sinh sống ở vùng đệm đến khu BTTN, ổn định sinh kế, nâng cao nhận thức và trách nhiệm quản lý rừng dựa vào cộng đồng để đảm bảo cho công tác quản lý bảo vệ rừng ở địa bàn. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Ý nghĩa khoa học: Hệ thống hóa và hoàn thiện một số vấn đề lý luận về chi trả dịch vụ môi trường rừng và sinh kế của cộng đồng tại vùng đệm khu rừng đặc dụng. Ý nghĩa thực tiễn: Đánh giá và đưa ra được mối quan hệ giữa việc chi trả dịch vụ môi trường với sinh kế của cộng đồng người dân sống ở vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé, tỉnh Điện Biên, tạo cơ sở khoa học giúp cho chính quyền địa phương, nhà bảo tồn và người dân đưa ra các giải pháp cụ thể và có kế hoạch phát huy những mặt mạnh của chính sách chi trả DVMTR mang lại nhằm cải thiện mức sống cho người dân sống gần rừng, để họ quản lý và bảo vệ rừng ngày một tốt hơn.
4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH CHI TRẢ DỊCH VỤ MÔI TRƯỜNG RỪNG VỚI SINH KẾ CỘNG ĐỒNG 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm liên quan 1.1.1.1. Khái niệm chi trả dịch vụ môi trường Chi trả dịch vụ môi trường (payments for environmental services - PES) còn được đề cập dưới các dạng khác nhau như chi trả dịch vụ sinh thái (payments for ecological services) và chi trả dịch vụ hệ sinh thái (payments for ecosystem services) được xem là cơ chế nhằm thúc đẩy việc tạo ra và sử dụng các dịch vụ sinh thái bằng cách kết nối người cung cấp dịch vụ và người sử dụng dịch vụ hệ sinh thái. Khái niệm chi trả dịch vụ môi trường được đưa ra năm 2005. Chi trả dịch vụ môi trường là một giao dịch trên cơ sở tự nguyện mà ở đó dịch vụ môi trường được xác định cụ thể (hoặc hoạt động sử dụng đất để đảm bảo có được dịch vụ này) đang được người mua (tối thiểu một người mua) mua của người bán (tối thiểu một người bán) khi và chỉ khi người cung cấp dịch vụ môi trường đảm bảo được việc cung cấp dịch vụ môi trường này[15]. Trong một báo cáo nghiên cứu năm 2008 có tiêu đề “Chi trả dịch vụ môi trường: kinh nghiệm và bài học tại Việt Nam” PES được nêu ra với khái niệm hẹp hơn. Theo báo cáo này, chi trả dịch vụ môi trường là cam kết tham gia hợp đồng trên cơ sở tự nguyện có giàng buộc về mặt pháp lý và với hợp đồng này thì một hay nhiều người mua chi trả cho dịch vụ hệ sinh thái xác định nhiều người bán và người bán này có trách nhiệm đảm bảo một loại hình sử dụng đất nhất định cho một giai đoạn xác định để tạo ra các dịch vụ hệ sinh thái thoả thuận[10]. Ở Việt Nam chi trả dịch vụ môi trường (PES) được đưa ra trong quyết định 380/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ với quy định chi tiết hơn về khái
5 niệm chi trả dịch vụ môi trường được áp dụng cho hoạt động trồng rừng. Theo đó, chi trả dịch vụ môi trường rừng là quan hệ kinh tế giữa người sử dụng các dịch vụ môi trường rừng trả tiền cho người cung ứng dịch vụ môi trường rừng. Trong nghiên cứu này tác giả sẽ sử dụng khái niệm được quy định trong quyết định này để phân tích. 1.1.1.2. Chi trả dịch vụ môi trường rừng Theo nghị định 99/2010/NĐ-CP, chi trả dịch vụ môi trường rừng (DVMTR) là quan hệ cung ứng và chi trả giữa bên sử dụng dịch vụ môi trường rừng trả tiền cho bên cung ứng dịch vụ môi trường rừng theo quy định tại Điều 6 của Nghị định. Cụ thể, việc chi trả được thực hiện theo hai hình thức đó là: Chi trả trực tiếp và chi trả gián tiếp. Chi trả trực tiếp là bên sử dụng dịch vụ môi trường rừng trả tiền trực tiếp cho bên cung ứng dịch vụ môi trường rừng. Chi trả trực tiếp được áp dụng trong trường hợp bên sử dụng dịch vụ môi trường rừng có khả năng và điều kiện thực hiện việc trả tiền thẳng cho bên cung ứng dịch vụ môi trường rừng không cần thông qua tổ chức trung gian. Chi trả trực tiếp được thực hiện trên cơ sở hợp đồng thỏa thuận tự nguyện giữa bên sử dụng và cung ứng dịch vụ môi trường rừng phù hợp với quy định của Nghị định, trong đó mức chi trả không thấp hơn mức do Nhà nước quy định đối với cùng một loại dịch vụ môi trường rừng. Chi trả gián tiếp là bên sử dụng dịch vụ môi trường rừng trả tiền cho bên cung ứng dịch vụ môi trường rừng ủy thác qua Quỹ bảo vệ và phát triển rừng Việt Nam hoặc Quỹ bảo vệ và phát triển rừng cấp tỉnh hoặc cơ quan, tổ chức làm thay nhiệm vụ của Quỹ bảo vệ và phát triển rừng cấp tỉnh cho Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quyết định; Chi trả gián tiếp được áp dụng trong trường hợp bên sử dụng dịch vụ môi trường rừng không có khả năng và điều kiện trả tiền trực tiếp cho bên
6 cung ứng dịch vụ môi trường rừng mà thông qua tổ chức trung gian theo quy định tại điểm a khoản 2 Điều 6. Chi trả gián tiếp có sự can thiệp và hỗ trợ của Nhà nước, giá dịch vụ môi trường rừng do Nhà nước quy định. Các loại rừng và loại dịch vụ môi trường rừng được chi trả dịch vụ môi trường rừng được quy định tại điều 4 như sau: Rừng được chi trả tiền dịch vụ môi trường rừng là các khu rừng có cung cấp một hay nhiều dịch vụ môi trường rừng theo quy định tại khoản 2 gồm: rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và rừng sản xuất. Loại dịch vụ môi trường rừng được chi trả bao gồm: a) Bảo vệ đất, hạn chế xói mòn và bồi lắng lòng hồ, lòng sông, lòng suối; b) Điều tiết và duy trì nguồn nước cho sản xuất và đời sống xã hội; c) Hấp thụ và lưu giữ các bon của rừng, giảm phát thải khí gây hiệu ứng nhà kính bằng các biện pháp ngăn chặn suy thoái rừng, giảm diện tích rừng và phát triển rừng bền vững; d) Bảo vệ cảnh quan tự nhiên và bảo tồn đa dạng sinh học của các hệ sinh thái rừng phục vụ cho dịch vụ du lịch; đ) Dịch vụ cung ứng bãi đẻ, nguồn thức ăn và con giống tự nhiên, sử dụng nguồn nước từ rừng cho nuôi trồng thủy sản. Trong nghiên cứu này các loại dịch vụ được phân tích hoàn toàn dựa vào các tiêu chí của Nghị định [31]. 1.1.1.3. Cộng đồng Theo luật bảo vệ và phát triển rừng, năm 2004 “cộng đồng" là một tập hợp những người sống gắn bó với nhau thành một xã hội nhỏ có những điểm tương đồng về mặt văn hoá, kinh tế, xã hội truyền thống, phong tục tập quán, có các quan hệ trong sản xuất và đời sống gắn bó với nhau và thường có ranh giới không gian trong một thôn bản[26]. Theo Phạm Hồng Tung năm 2009, dựa trên các tiêu chí và bản sắc riêng của cộng đồng đã đưa ra một khái niệm chung nhất “Cộng đồng là tập
7 hợp người có sức bền cổ kết nội tại cao, với những tiêu chí nhận biết và quy tắc hoạt động, ứng xử chung dựa trên sự đồng thuận về ý chí, tình cảm, niềm tin và ý thức cộng đồng, nhờ đó các thành viên của cộng đồng cảm thấy có sự gắn kết họ với cộng đồng và với các thành viên khác của cộng đồng”. Tác giả cũng phân chia ra nhiều loại cộng đồng theo bản chất, vị trí địa lý, cơ cấu tổ chức, văn hóa, láng giềng, nghề nghiệp và tộc người, v.v.. [38]. Ngoài ra còn có một số khái niệm khác được đưa ra trong một nghiên cứu gần đây như: cộng đồng là một nhóm người sống trong một môi trường có những điểm tương đối giống nhau, có những mỗi quan hệ nhất định với nhau, hay cộng đồng là một thực thể xã hội có cơ cấu tổ chức (chặt chẽ hoặc không chặt chẽ), hoặc cộng đồng là một nhóm người cùng chia sẻ và chịu ràng buộc bởi các đặc điểm và lợi ích chung được thiết lập thông qua tương tác và trao đổi giữa các thành viên[15]. Qua các khái niệm trên cho ta thấy có nhiều quan điểm khác nhau về cộng đồng. Trong khuôn khổ đề tài này tác giả nghiên cứu các vấn đề liên quan đến tài nguyên rừng và các đối tượng tham gia cũng là các đối tượng có ảnh hưởng tới tài nguyên rừng, do vậy tác giả sẽ sử dụng khái niệm “cộng đồng thôn” được định nghĩa trong luật bảo vệ và phát triển rừng năm 2004 của Việt Nam. 1.1.1.4. Chủ rừng Theo luật bảo vệ và phát triển rừng năm 2004, Chủ rừng là tổ chức, hộ gia đình, cá nhân được Nhà nước giao rừng, cho thuê rừng, giao đất để trồng rừng, cho thuê đất để trồng rừng, công nhận quyền sử dụng rừng, công nhận quyền sở hữu rừng sản xuất là rừng trồng; nhận chuyển nhượng rừng từ chủ rừng khác[26]. 1.1.1.5. Vùng đệm Tại Điều 32 - Nghị định số 117/2010/NĐ-CP ngày 24/12/2010 của Thủ
8 tướng Chính phủ về tổ chức quản lý hệ thống rừng đặc dụng quy định rõ: “vùng đệm gồm khu vực rừng, đất có dân cư sinh sống, đất ngập nước, khu vực biển tiếp giáp ranh giới ngoài hoặc nằm trong phạm vi ranh giới khu rừng đặc dụng, có chức năng ngăn chặn, giảm nhẹ sự xâm hại đối với khu rừng đặc dụng bằng các biện pháp quản lý, bảo tồn gắn với các hoạt động nâng cao sinh kế cho cộng đồng dân cư và phát triển kinh tế xã hội bền vững”. Diện tích của vùng đệm không tính vào diện tích của khu rừng đặc dụng; dự án đầu tư xây dựng và phát triển vùng đệm được phê duyệt cùng với dự án đầu tư của khu rừng đặc dụng. Chủ đầu tư dự án vùng đệm có trách nhiệm phối hợp với UBND các cấp và các cơ quan, đơn vị, các tổ chức kinh tế - xã hội ở trên địa bàn của vùng đệm, đặc biệt là với ban quản lý khu rừng đặc dụng để xây dựng các phương án sản xuất lâm - nông - ngư nghiệp, định canh định cư trên cơ sở có sự tham gia của cộng đồng dân cư địa phương, trình cấp có thẩm quyền phê duyệt và tổ chức thực hiện để ổn định và nâng cao đời sống của người dân”. 1.1.1.6. Sinh kế Có nhiều cách tiếp cận và định nghĩa khác nhau về sinh kế, tuy nhiên đa phần các ý kiến cho rằng khái niệm sinh kế bao hàm nhiều yếu tố có ảnh hưởng đến hoạt động sống của mỗi cá nhân hay hộ gia đình. Về căn bản, các hoạt động sinh kế là do mỗi cá nhân hay nông hộ tự quyết định dựa vào năng lực và khả năng của họ, đồng thời chịu sự tác động của các thể chế, chính sách và những quan hệ xã hội mà cá nhân hoặc hộ gia đình đã thiết lập trong cộng đồng. Trong nhiều nghiên cứu của Frank Ellischo rằng một sinh kế bao gồm những tài sản (tự nhiên, phương tiện vật chất, con người, tài chính và nguồn vốn xã hội), những hoạt động và cơ hội được tiếp cận đến các tài sản và hoạt động đó (đạt được thông qua các thể chế và quan hệ xã hội), mà theo đó các quyết định về sinh kế đều thuộc về mỗi cá nhân hoặc mỗi nông hộ[46].
9 Theo Ủy ban Phát triển Quốc tế, sinh kế được hiểu là tập hợp tất cả các nguồn lực (vốn con người; vốn vật chất; vốn tự nhiên; vốn tài chính và vốn xã hội) và khả năng mà con người có được, kết hợp với những quyết định và hoạt động mà họ thực thi nhằm để kiếm sống cũng như để đạt được các mục tiêu và ước nguyện của họ[45]. Trong khuôn khổ của đề tài này tác giả sẽ vận dụng khái niệm sinh kế của DFID để phân tích những thay đổi các nguồn lực sinh kế dưới tác động của chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng tại cộng đồng sinh sống ở vùng đệm KBTTN Mường Nhé. 1.1.1.7. Khung sinh kế và sinh kế bền vững Khung sinh kế là một công cụ được xây dựng nhằm xem xét một cách toàn diện tất cả các yếu tố khác nhau ảnh hưởng đến sinh kế của cộng đồng, đặc biệt là các cơ hội hình thành nên chiến lược sinh kế của cộng đồng. Đây là cách tiếp cận toàn diện, nhằm xây dựng các lợi thế hay chiến lược đặt cộng đồng làm trung tâm trong quá trình phân tích. Mặc dù có rất nhiều tổ chức khác nhau sử dụng khung phân tích sinh kế và mỗi tổ chức có mức độ vận dụng khác nhau, nhưng nhìn chung, Khung sinh kế bền vững có những thành phần cơ bản giống nhau (xem Hình 1.1). Thành phần cơ bản của khung phân tích sinh kế gồm các nguồn vốn (tài sản), tiến trình thay đổi cấu trúc, ngữ cảnh thay đổi bên ngoài, chiến lược sinh kế và kết quả của chiến lược của sinh kế đó. Nguồn vốn hay tài sản sinh kế là toàn bộ năng lực vật chất và phi vật chất mà con người có thể sử dụng để duy trì hay phát triển sinh kế của họ. Nguồn vốn hay tài sản sinh kế được chia làm 5 loại vốn chính: vốn nhân lực, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội (Hình 1.1).
10 Hình 1.1. Khung sinh kế bền vững của DFID Nguồn: [DFID, 2001]. Vốn nhân lực (human capital): Vốn nhân lực là khả năng, kỹ năng, kiến thức làm việc và sức khỏe, giúp con người theo đuổi những chiến lược sinh kế khác nhau, nhằm đạt được kết quả sinh kế hay mục tiêu sinh kế của họ. Đối với cộng đồng địa phương sống gần rừng và được chia khoán bảo vệ rừng, nguồn vốn nhân lực biểu hiện ở khía cạnh trình độ nhận thức, hiểu biết thông tin về quản lý, bảo vệ rừng và chất lượng lao động trong cộng đồng. Vốn nhân lực là điều kiện cần để có thể sử dụng và phát huy hiệu quả bốn loại vốn khác. Vốn tự nhiên (natural capital): Vốn tự nhiên là các nguồn tài nguyên thiên nhiên như đất, nước… mà cộng đồng có được hay có thể tiếp cận được, nhằm phục vụ cho các hoạt động và mục tiêu sinh kế của cộng đồng. Nguồn vốn tự nhiên thể hiện khả năng sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên để tạo ra thu nhập, phục vụ cho các mục tiêu sinh kế của họ. Đây có thể là khả năng ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến chất lượng cuộc sống của cộng đồng từ các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Nguồn vốn tự nhiên thể hiện quy mô và chất lượng đất đai, nguồn nước, tài nguyên khoáng sản, tài nguyên thủy sản và nguồn không khí. Ở nghiên cứu này, vốn tự nhiên là quy mô và chất lượng tài nguyên rừng được đánh giá cụ thể qua việc hạn chế cháy rừng, tăng diện tích và