Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:99

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Thông qua kết quả nghiên cứu, giúp cho các nhà quản trị tại các ngân hàng TMCP niêm yết hiểu rõ hơn về tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu. Từ đó, góp phần giúp các ngân hàng TMCP niêm yết và cơ quan quản lý nhà nước có những giải pháp phù hợp nhằm hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu, cũng như gia tăng sự ổn định, bền vững cho các ngân hàng này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ---------- NGUYỄN HỮU QUỲNH NHƯ TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ---------- NGUYỄN HỮU QUỲNH NHƯ TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 60340201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS - TS. TRƯƠNG QUANG THÔNG TP. Hồ Chí Minh - Năm 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng luận văn “Tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các thông tin dữ liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực, các nội dung trích dẫn đều ghi rõ nguồn gốc và các kết quả trình bày trong luận văn chưa được công bố tại bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. TP. Hồ Chí Minh, tháng 04 năm 2015 Học viên Nguyễn Hữu Quỳnh Như
MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................... 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................. 2 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 3 5. Ý nghĩa đề tài ............................................................................................... 3 6. Kết cấu của luận văn ................................................................................... 3 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI.......................................................................................................... 4 1.1 Rủi ro tín dụng ............................................................................................. 4 1.1.1 Khái niệm ................................................................................................ 4 1.1.2 Phân loại ................................................................................................. 5 1.1.3 Nguyên nhân rủi ro tín dụng ................................................................... 7 1.1.3.1 Nguyên nhân từ phía khách hàng .................................................... 7 1.1.3.2 Nguyên nhân từ phía ngân hàng ...................................................... 8 1.1.3.3 Nguyên nhân khách quan................................................................. 9 1.1.4 Chỉ tiêu đánh giá rủi ro tín dụng ............................................................. 9
1.1.5 Hậu quả của rủi ro tín dụng .................................................................. 12 1.1.6 Hạn chế rủi ro tín dụng ......................................................................... 13 1.1.6.1 Khái niệm....................................................................................... 13 1.1.6.2 Các biện pháp hạn chế rủi ro tín dụng ........................................... 14 1.1.6.3 Ý nghĩa của hạn chế rủi ro tín dụng............................................... 15 1.2 Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu - ROE............................................ 16 1.2.1 Khái niệm .............................................................................................. 16 1.2.2 Công thức tính ROE ............................................................................. 17 1.2.3 Ý nghĩa của chỉ số ROE........................................................................ 17 1.3 Tổng quan về tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại trên thế giới .................................. 18 1.4 Giới thiệu một số công trình nghiên cứu về tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại trên thế giới và ở Việt Nam ........................................................................................ 20 1.4.1 Các công trình nghiên cứu trên thế giới ............................................... 20 1.4.2 Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam ................................................ 23 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 25 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM ................................. 26 2.1 Tổng quan về các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam giai đoạn 2004 - 2014 26 2.1.1 Giới thiệu một số nét về các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam ........... 26 2.1.2 Kết quả hoạt động kinh doanh của các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam giai đoạn 2004 - 2014 ............................................................................... 29
2.2 Thực trạng tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam giai đoạn 2004 - 2014.. 37 2.3 Kiểm định tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam giai đoạn 2004 - 2014.. 43 2.3.1 Mẫu nghiên cứu và phương pháp thu thập số liệu ................................ 43 2.3.2 Mô hình nghiên cứu .............................................................................. 44 2.3.2.1 Biến phụ thuộc ............................................................................... 44 2.3.2.2 Biến độc lập ................................................................................... 44 2.3.3 Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 46 2.3.4 Kết quả nghiên cứu ............................................................................... 47 2.3.4.1 Thống kê mô tả .............................................................................. 47 2.3.4.2 Phân tích tương quan giữa các biến ............................................... 48 2.3.4.3 Kiểm tra hiện tượng đa cộng tuyến ............................................... 49 2.3.4.4 Kết quả hồi quy .............................................................................. 50 2.4 Đánh giá tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam giai đoạn 2004 - 2014 ......... 52 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................ 57 CHƯƠNG 3 GIẢI PHÁP HẠN CHẾ TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU CHO CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM........ 58 3.1 Định hướng phát triển nhằm hạn chế tác động tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam đến 2015 và tầm nhìn 2020 ................................................................ 58 3.2 Một số giải pháp hạn chế tác động tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu cho các NHTMCP niêm yết tại Việt Nam 62 3.2.1 Nâng cao chất lượng các khoản tín dụng .............................................. 63
3.2.1.1 Nâng cao hiệu quả công tác thu thập và sử dụng thông tin trong hoạt động tín dụng ......................................................................................... 63 3.2.1.2 Nâng cao chất lượng thẩm định và đánh giá khách hàng .............. 64 3.2.1.3 Hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng tại các NHTMCP niêm yết theo chuẩn Basel II ........................................................................................ 64 3.2.1.4 Tăng cường công tác quản lý, kiểm tra, giám sát tín dụng ............ 65 3.2.1.5 Nâng cao chất lượng cán bộ tín dụng ............................................ 66 3.2.2 Phân tán rủi ro tín dụng......................................................................... 67 3.2.3 Xây dựng hệ thống cảnh báo, nhận diện sớm rủi ro tín dụng ............... 67 3.2.4 Nâng cao năng lực quản trị rủi ro tín dụng ........................................... 69 3.2.5 Tăng cường công tác xử lý nợ xấu ....................................................... 69 3.3 Các giải pháp hỗ trợ .................................................................................. 71 3.3.1 Giải pháp hỗ trợ từ Ngân hàng Nhà nước............................................. 71 3.3.2 Giải pháp hỗ trợ từ Chính phủ và các cơ quan có liên quan................. 73 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 78 KẾT LUẬN CHUNG .............................................................................................. 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. ACB : Ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu 2. BCTC : Báo cáo tài chính 3. BIDV : Ngân hàng thương mại cổ phần Đầu tư và Phát triển Việt Nam 4. CIC : Trung tâm thông tin tín dụng 5. CRR : Tổng dư nợ/Tổng tài sản có 6. Eximbank : Ngân hàng thương mại cổ phần Xuất Nhập Khẩu Việt Nam 7. Habubank : Ngân hàng thương mại cổ phần Nhà Hà Nội 8. HNX : Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội 9. HOSE : Sở Giao dịch Chứng khoán TP. Hồ Chí Minh 10. LLP : Dự phòng rủi ro tín dụng/Tổng dư nợ 11. MB : Ngân hàng thương mại cổ phần Quân Đội 12. NHNN : Ngân hàng Nhà nước 13. NHTM : Ngân hàng thương mại 14. NHTMCP : Ngân hàng thương mại cổ phần 15. NHTMNN : Ngân hàng thương mại nhà nước 16. NIM : Tỷ lệ thu nhập lãi cận biên 17. NCOTL : Nợ đã xóa cho khách hàng/Tổng dư nợ 18. NPLR : Nợ xấu/Tổng dư nợ 19. ROA : Tỷ suất sinh lời trên tổng tài sản 20. ROE : Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu 21. Sacombank : Ngân hàng thương mại cổ phần Sài Gòn Thương Tín 22. SHB : Ngân hàng thương mại cổ phần Sài Gòn - Hà Nội 23. SIZE : Quy mô 24. SME : Doanh nghiệp nhỏ và vừa 25. TCTD : Tổ chức tín dụng 26. TMCP : Thương mại cổ phần 27. VAMC : Công ty quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt Nam
28. VCSH : Vốn chủ sở hữu 29. Vietcombank : Ngân hàng thương mại cổ phần Ngoại Thương Việt Nam 30. Vietinbank : Ngân hàng thương mại cổ phần Công Thương Việt Nam
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1 Các hình thức của rủi ro tín dụng ................................................................6 Bảng 1.2 Kết quả hồi quy của Hosna và cộng sự (2009) ..........................................21 Bảng 1.3 Kết quả hồi quy của Boahene và cộng sự (2012) ......................................22 Bảng 1.4 Kết quả hồi quy của Phạm Hữu Hồng Thái (2013) ...................................23 Bảng 1.5 Kết quả hồi quy của Trịnh Quốc Trung và Nguyễn Văn Sang (2013) ......24 Bảng 2.1 Nguồn vốn huy động của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ...33 Bảng 2.2 Dư nợ tín dụng của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ............34 Bảng 2.3 Lợi nhuận sau thuế của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ......36 Bảng 2.4 Tỷ lệ dư nợ tín dụng trên tổng tài sản có của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .......................................................................................................37 Bảng 2.5 ROE của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .............................38 Bảng 2.6 Tỷ lệ nợ xấu của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .................39 Bảng 2.7 Chi phí dự phòng rủi ro tín dụng của 9 NHTMCP niêm yết .....................41 Bảng 2.8 Tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng của 9 NHTMCP niêm yết ........................42 Bảng 2.9 Tỷ lệ xóa nợ của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .................43 Bảng 2.10 Thống kê mô tả ........................................................................................47 Bảng 2.11 Phân tích tương quan ...............................................................................48 Bảng 2.12 Kết quả kiểm tra hiện tượng đa cộng tuyến .............................................50 Bảng 2.13 Kết quả hồi quy ........................................................................................50
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Biểu đồ 2.1 Quy mô VCSH của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ........30 Biểu đồ 2.2 Tổng tài sản của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .............31 Biểu đồ 2.3 Tốc độ tăng trưởng huy động vốn trung bình của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ................................................................................................32 Biểu đồ 2.4 Tốc độ tăng trưởng tín dụng trung bình của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 .......................................................................................................33 Biểu đồ 2.5 Lợi nhuận sau thuế của 9 NHTMCP niêm yết giai đoạn 2004 - 2014 ..35
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hoạt động tín dụng được xem là hoạt động kinh doanh chính, mang lại nguồn thu nhập chủ yếu cho các ngân hàng thương mại nhưng đồng thời đây cũng là hoạt động chứa đựng rất nhiều rủi ro. Vì vậy, để có thể cân bằng giữa khả năng sinh lời và rủi ro ở mức hợp lý, đòi hỏi các ngân hàng phải phân tích, đánh giá và quản lý rủi ro hiệu quả. Nếu ngân hàng chấp nhận nhiều khoản vay có rủi ro tín dụng cao thì ngân hàng có khả năng đối mặt với nguy cơ giảm lợi nhuận hoạt động kinh doanh khi không thu hồi được cả vốn lẫn lãi. Tình trạng này kéo dài liên tục có thể dẫn đến việc ngân hàng bị phá sản, gây hậu quả nghiêm trọng cho nền kinh tế nói chung và hệ thống ngân hàng nói riêng. Từ cuối năm 2008, cuộc khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế toàn cầu đã khiến cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của nước ta gặp nhiều khó khăn. Năng lực tài chính của các doanh nghiệp giảm sút, chất lượng tín dụng suy giảm và tỷ lệ nợ xấu tăng nhanh hơn tốc độ tăng trưởng tín dụng. Hoạt động của các ngân hàng gặp rất nhiều khó khăn, hầu hết các ngân hàng trong đó có cả các ngân hàng TMCP niêm yết đều có tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu giảm trong các năm gần đây. Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu là một trong những chỉ số quan trọng để đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng (Foong, 2008), nhất là đối với các ngân hàng TMCP niêm yết thì đây còn là chỉ số quan trọng quyết định đến giá cổ phiếu và ảnh hưởng đến quyết định của các nhà đầu tư vào ngân hàng. Trong điều kiện khi mà thị trường chứng khoán Việt Nam mặc dù đã có những khởi sắc nhưng vẫn còn rất nhiều khó khăn như hiện nay thì việc thu hút nguồn vốn từ các nhà đầu tư cần rất nhiều nỗ lực từ phía các ngân hàng. Chỉ có những ngân hàng hoạt động thực sự hiệu quả, khả năng sinh lời cao mới có thể thu hút vốn đầu tư về phía mình. Do đó, xuất phát từ các vấn đề trên, tác giả nhận thấy cần thiết phải nghiên cứu, đo lường và đánh giá mức độ tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng TMCP niêm yết tại Việt Nam để giúp cho các
2 ngân hàng có một cái nhìn chính xác và cụ thể hơn về tác động của rủi ro tín dụng. Từ đó, góp phần tìm kiếm các giải pháp thích hợp nhằm hạn chế tác động tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu cho các ngân hàng TMCP niêm yết. 2. Mục tiêu nghiên cứu Thứ nhất, tìm hiểu thực trạng rủi ro tín dụng và tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu của các ngân hàng TMCP niêm yết tại Việt Nam. Thứ hai, phân tích mức độ tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng này. Thứ ba, từ kết quả phân tích tác giả đưa ra một số biện pháp cũng như các kiến nghị hợp lý để giúp các ngân hàng TMCP niêm yết hạn chế tác động tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng TMCP niêm yết tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu Các ngân hàng TMCP niêm yết tại các sở giao dịch chứng khoán ở Việt Nam bao gồm: 1. Ngân hàng TMCP Á Châu 2. Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam 3. Ngân hàng TMCP Đầu tư và Phát triển Việt Nam 4. Ngân hàng TMCP Ngoại Thương Việt Nam 5. Ngân hàng TMCP Quân Đội 6. Ngân hàng TMCP Quốc Dân (Nam Việt cũ) 7. Ngân hàng TMCP Sài Gòn - Hà Nội 8. Ngân hàng TMCP Sài Gòn Thương Tín 9. Ngân hàng TMCP Xuất Nhập Khẩu Việt Nam Thời gian nghiên cứu từ năm 2004 - 2014.
3 4. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận văn là phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với định lượng. Đối với phương pháp nghiên cứu định tính, tác giả sử dụng kĩ thuật: hệ thống hóa dữ liệu, thống kê, so sánh, phân tích. Đối với phương pháp nghiên cứu định lượng, tác giả sử dụng kĩ thuật: thống kê mô tả, phân tích tương quan, kiểm tra hiện tượng đa cộng tuyến và phân tích hồi quy. Phân tích hồi quy tuyến tính theo phương pháp hồi quy bảng để đánh giá ảnh hưởng của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng TMCP niêm yết. Sử dụng các chương trình như Microsoft Office Excel, Stata 11 để hỗ trợ tính toán trong nghiên cứu. 5. Ý nghĩa đề tài Thông qua kết quả nghiên cứu, giúp cho các nhà quản trị tại các ngân hàng TMCP niêm yết hiểu rõ hơn về tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu. Từ đó, góp phần giúp các ngân hàng TMCP niêm yết và cơ quan quản lý nhà nước có những giải pháp phù hợp nhằm hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu, cũng như gia tăng sự ổn định, bền vững cho các ngân hàng này. 6. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Tổng quan về tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại. Chương 2: Thực trạng tác động của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu tại các ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam. Chương 3: Giải pháp hạn chế tác động tiêu cực của rủi ro tín dụng đến tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu cho các ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam.
4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA RỦI RO TÍN DỤNG ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỜI TRÊN VỐN CHỦ SỞ HỮU TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1 Rủi ro tín dụng 1.1.1 Khái niệm Một trong những hoạt động kinh doanh chủ yếu và lâu đời của ngành ngân hàng đó chính là hoạt động tín dụng. Đặc biệt, đối với hệ thống ngân hàng Việt Nam, hoạt động này càng đóng vai trò quan trọng khi mà nó chiếm khoảng 70 - 80% tổng thu nhập. Đây là hoạt động kinh doanh đem lại lợi nhuận chủ yếu cho ngân hàng nhưng đồng thời cũng là nghiệp vụ tiềm ẩn rủi ro rất lớn. Bản chất của tín dụng là sự ứng trước của ngân hàng cho người vay. Sau một chu kì sản xuất hoặc luân chuyển hàng hóa thì khách hàng mới có khả năng trả nợ. Do đó, rủi ro ngân hàng không thu được nợ rất dễ xảy ra. Có nhiều định nghĩa khác nhau về rủi ro tín dụng: Theo Timothy W. Koch: “Một khi ngân hàng nắm giữ tài sản sinh lợi, rủi ro xảy ra khi khách hàng sai hẹn - có nghĩa là khách hàng không thanh toán vốn gốc và lãi theo thỏa thuận. Rủi ro tín dụng là sự thay đổi tiềm ẩn của thu nhập thuần và thị giá của vốn xuất phát từ việc khách hàng không thanh toán hay thanh toán trễ hạn” (Quản trị ngân hàng, Đại học South Carolina, The Dryden, 1995, trang 107). Theo Thomas P. Fitch: “Rủi ro tín dụng là loại rủi ro xảy ra khi người vay không thanh toán được nợ theo thỏa thuận hợp đồng dẫn đến sai hẹn trong nghĩa vụ trả nợ. Cùng với rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng là một trong những rủi ro chủ yếu trong hoạt động cho vay của ngân hàng” (Từ điển thuật ngữ ngân hàng, Barron's Edutional, 1997). Ở Việt Nam, theo Thông tư 02/2013/TT-NHNN về phân loại tài sản có, mức trích lập dự phòng rủi ro và việc sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro trong hoạt động
5 của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, khái niệm rủi ro tín dụng được định nghĩa như sau: “ Rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng là tổn thất có khả năng xảy ra đối với nợ của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài do khách hàng không thực hiện hoặc không có khả năng thực hiện một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ của mình theo cam kết”. Như vậy, có thể hiểu rủi ro tín dụng là loại rủi ro phát sinh trong quá trình cấp tín dụng của ngân hàng, biểu hiện trên thực tế qua việc khách hàng không trả được nợ hoặc trả nợ không đầy đủ và không đúng hạn cho ngân hàng (Trần Huy Hoàng, 2010). Hiểu theo nghĩa rộng thì rủi ro tín dụng không chỉ diễn ra trong quá trình cho vay, chiết khấu công cụ chuyển nhượng và giấy tờ có giá, cho thuê tài chính, bảo lãnh, bao thanh toán,… của ngân hàng mà còn bao gồm cả việc ngân hàng mua các loại trái phiếu của các doanh nghiệp. Rủi ro tín dụng vì vậy còn được gọi là rủi ro mất khả năng chi trả hay rủi ro sai hẹn. Tuy nhiên, cần hiểu rủi ro tín dụng theo nghĩa xác suất, đó là khả năng có thể xảy ra hoặc không xảy ra tổn thất. Điều này có nghĩa là một khoản vay dù chưa quá hạn nhưng vẫn luôn tiềm ẩn nguy cơ xảy ra tổn thất, một ngân hàng mặc dù có tỷ lệ nợ quá hạn thấp nhưng nguy cơ rủi ro tín dụng vẫn cao nếu tập trung đầu tư vào một nhóm khách hàng hay một loại ngành nghề. Cách hiểu này giúp cho các ngân hàng chủ động trong phòng ngừa, trích lập dự phòng, đảm bảo bù đắp tổn thất khi xảy ra rủi ro. 1.1.2 Phân loại Nếu căn cứ vào nguyên nhân phát sinh rủi ro, rủi ro tín dụng có thể được phân chia thành 2 loại đó là: rủi ro giao dịch và rủi ro danh mục. Rủi ro giao dịch Là hình thức của rủi ro tín dụng mà nguyên nhân phát sinh là do những hạn chế trong quá trình giao dịch và xét duyệt cho vay, đánh giá khách hàng. Rủi ro giao dịch có ba loại chính là: rủi ro lựa chọn, rủi ro bảo đảm và rủi ro nghiệp vụ.
6 - Rủi ro lựa chọn là rủi ro liên quan đến quá trình đánh giá và phân tích tín dụng khi ngân hàng lựa chọn những phương án vay vốn có hiệu quả để ra quyết định cho vay. - Rủi ro đảm bảo phát sinh từ các tiêu chuẩn đảm bảo như các điều khoản trong hợp đồng cho vay, các loại tài sản đảm bảo, cách thức đảm bảo và mức cho vay trên trị giá của tài sản đảm bảo. - Rủi ro nghiệp vụ là rủi ro liên quan đến công tác quản lý khoản vay và hoạt động cho vay, bao gồm cả việc sử dụng hệ thống xếp hạng rủi ro và kỹ thuật xử lý các khoản cho vay có vấn đề. Rủi ro danh mục Là một hình thức của rủi ro tín dụng mà nguyên nhân phát sinh là do những hạn chế trong quản lý danh mục cho vay của ngân hàng, được phân chia làm 2 loại: rủi ro nội tại và rủi ro tập trung. - Rủi ro nội tại xuất phát từ các yếu tố, các đặc điểm riêng có, mang tính riêng biệt bên trong của mỗi chủ thể đi vay hoặc ngành, lĩnh vực kinh tế. Nó xuất phát từ đặc điểm hoạt động hoặc đặc điểm sử dụng vốn của khách hàng vay vốn. - Rủi ro tập trung là trường hợp ngân hàng tập trung vốn cho vay quá nhiều đối với một số khách hàng; cho vay quá nhiều doanh nghiệp hoạt động trong cùng một ngành, lĩnh vực kinh tế, hoặc trong cùng một vùng địa lý nhất định, hoặc cùng một loại hình cho vay có rủi ro cao. Các hình thức của rủi ro tín dụng Bảng 1.1 Các hình thức của rủi ro tín dụng Rủi ro tín dụng Không thu được Không thu được Không thu đủ vốn Không thu đủ lãi lãi đúng hạn vốn đúng hạn (Mất vốn) Lãi treo Nợ quá hạn 1. Lãi treo đóng băng 1. Nợ không có khả phát sinh phát sinh 2. Miễn giảm lãi năng thu hồi 2. Xóa nợ Nguồn: Trần Huy Hoàng (2010)
7 Rủi ro tín dụng có thể xảy ra bốn trường hợp đối với nợ lãi và nợ gốc: Đó là việc không thu được lãi đúng hạn, không thu đủ lãi, không thu được vốn đúng hạn hay không thu đủ vốn. Khi không thu được lãi đúng hạn, nguy cơ rủi ro tín dụng đang ở mức thấp và chỉ cần đưa vào mục lãi treo phát sinh. Nếu không thể thu đủ lãi thì tùy trường hợp mà ngân hàng sẽ đưa vào khoản mục lãi treo đóng băng hoặc miễn giảm lãi đó cho khách hàng. Khi không thu được vốn đúng hạn, ngân hàng sẽ có khoản nợ quá hạn phát sinh. Tuy nhiên, khoản nợ quá hạn này chưa thể coi là khoản mất mát hoàn toàn của ngân hàng vì có thể khách hàng chỉ chậm trả nợ gốc và sẽ trả nợ đầy đủ sau thời hạn đã cam kết trong hợp đồng. Nếu ngân hàng vẫn không thể thu hồi được nợ thì lúc này ngân hàng gặp rủi ro tín dụng ở mức độ cao vì đã phát sinh khoản nợ không có khả năng thu hồi. Ngân hàng sẽ xem xét xóa nợ cho khách hàng nếu khách hàng hội tụ đủ các điều kiện theo quy định về xóa nợ. 1.1.3 Nguyên nhân rủi ro tín dụng 1.1.3.1 Nguyên nhân từ phía khách hàng Rủi ro từ phía khách hàng là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến rủi ro trong hoạt động tín dụng của ngân hàng. Việc phòng tránh rủi ro từ nguyên nhân này rất khó khăn và phức tạp. Nó thường xảy ra do những nguyên nhân nội tại của mỗi khách hàng như: khả năng tự chủ tài chính, năng lực quản lý, điều hành yếu kém, hệ thống quản trị kinh doanh không hiệu quả,… dẫn đến việc sử dụng vốn vay kém hiệu quả, gây thất thoát và ảnh hưởng đến khả năng trả nợ cho ngân hàng. Cụ thể: Đối với khách hàng cá nhân - Do thiếu năng lực tài chính: Khách hàng vay vốn không đủ khả năng tài chính để trả nợ dẫn đến việc thu hồi nợ của ngân hàng gặp khó khăn. - Do thiếu năng lực pháp lý: Khách hàng thiếu năng lực pháp lý dẫn đến việc thu hồi nợ của ngân hàng gặp khó khăn do bị cản trở về thủ tục và thời gian. - Do các nguyên nhân bất ngờ không lường trước được như: bị sa thải, thất nghiệp, tai nạn lao động,… dẫn đến mất đi nguồn thu nhập để trả nợ ngân hàng.
8 Đối với khách hàng là doanh nghiệp - Doanh nghiệp bị mất năng lực pháp lý: Trong quá trình hoạt động, doanh nghiệp bị thu hồi giấy phép kinh doanh dẫn đến việc sản xuất, kinh doanh bị ngưng trệ, gây ảnh hưởng đến khả năng trả nợ ngân hàng. - Năng lực chuyên môn và uy tín của lãnh đạo doanh nghiệp còn hạn chế, đạo đức nghề nghiệp yếu kém, thiếu quan tâm để thực hiện tốt các khâu của quá trình tổ chức điều hành sản xuất, kinh doanh. - Sản phẩm, dịch vụ của doanh nghiệp chưa đạt tiêu chuẩn về chất lượng để có thể cạnh tranh trên thị trường, không tìm được thị trường tiêu thụ,… khiến cho doanh nghiệp không có nguồn thu nhập để trang trải cho hoạt động sản xuất kinh doanh và trả nợ cho ngân hàng. - Doanh nghiệp không mua các loại bảo hiểm như: bảo hiểm hỏa hoạn, bảo hiểm tài sản, bảo hiểm thiên tai,… nên khi có biến cố xảy ra thì doanh nghiệp bị tổn thất lớn và không có khả năng trả nợ vay. Ngoài ra, cũng có thể kể đến một số nguyên nhân khác như: do khách hàng cố tình sử dụng vốn không đúng mục đích; thiếu thiện chí trong việc trả nợ vay; lừa đảo chiếm dụng vốn thông qua việc thành lập các công ty ma, hóa đơn khống, lập phương án sản xuất kinh doanh giả, giấy tờ thế chấp, cầm cố giả mạo; hoặc đi vay ở nhiều ngân hàng với cùng bộ hồ sơ;… 1.1.3.2 Nguyên nhân từ phía ngân hàng - Ngân hàng không có đầy đủ thông tin để phân tích và đánh giá khách hàng dẫn đến việc xác định sai hiệu quả phương án vay vốn, hoặc xác định thời hạn cho vay và trả nợ không phù hợp với phương án kinh doanh của khách hàng. - Chính sách và quy trình cho vay chưa chặt chẽ. Quá trình kiểm tra, giám sát sau khi cho vay còn lỏng lẻo nên không phát hiện kịp thời hiện tượng sử dụng vốn vay không đúng mục đích. - Mở rộng hoạt động tín dụng quá mức làm gia tăng rủi ro tín dụng của ngân hàng do việc lựa chọn khách hàng kém kỹ càng hơn, khả năng giám sát của cán bộ tín dụng đối với việc sử dụng khoản vay giảm xuống, việc tuân thủ chặt chẽ theo quy trình tín dụng bị lơi lỏng.
9 - Nhiều ngân hàng thương mại do quá chú trọng đến lợi nhuận nên đã chấp nhận rủi ro cao, bất chấp những khoản vay không lành mạnh, thiếu an toàn. - Năng lực dự báo, phân tích và thẩm định tín dụng, phát hiện và xử lý khoản vay có vấn đề của cán bộ tín dụng còn yếu, nhất là đối với các ngành đòi hỏi hiểu biết chuyên môn cao dẫn đến sai lầm trong quyết định cho vay. - Cán bộ ngân hàng không chấp hành nghiêm túc chế độ tín dụng và các điều kiện cho vay. Một số cán bộ ngân hàng bị tha hóa đạo đức, nhận hối lộ của khách hàng, làm giả giấy tờ, cho vay các khoản vay kém chất lượng. - Vấn đề quản lý, sử dụng, đãi ngộ cán bộ chưa thỏa đáng cũng là nguyên nhân gián tiếp dẫn đến rủi ro tín dụng cho ngân hàng. 1.1.3.3 Nguyên nhân khách quan Bên cạnh những nguyên nhân chủ quan đã được đề cập ở phần trên thì rủi ro tín dụng còn xuất phát từ những nguyên nhân khách quan, xảy ra ngoài ý muốn và tầm kiểm soát của ngân hàng và khách hàng như: - Rủi ro do các nguyên nhân bất khả kháng thuộc về thiên nhiên như: thiên tai, dịch bệnh, lũ lụt, hạn hán, chiến tranh,… gây ra các biến cố xấu ngoài dự kiến đến tình hình hoạt động kinh doanh của khách hàng, làm gia tăng khối lượng nợ quá hạn. - Rủi ro do môi trường kinh tế trong nước và thế giới không ổn định, sự thay đổi về lãi suất, tỷ giá, cung cầu,… gây trở ngại cho hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp, khiến cho khả năng thu hồi vốn tín dụng gặp nhiều khó khăn. - Ngoài ra, rủi ro tín dụng cũng có thể xảy ra do môi trường pháp lý, chính sách quản lý kinh tế, điều chỉnh quy hoạch vùng, ngành chưa hoàn thiện và đồng bộ, hoặc thay đổi theo hướng bất lợi cho doanh nghiệp,… 1.1.4 Chỉ tiêu đánh giá rủi ro tín dụng Rủi ro tín dụng là yếu tố khó xác định. Hiện nay, chưa có sự thống nhất giữa các nhà nghiên cứu về cách xác định rủi ro tín dụng. Chẳng hạn, theo quan điểm của Laeven và Majnoni (2002) thì dư nợ cho vay chiếm chủ yếu trong tổng tài sản nên có thể dùng trực tiếp giá trị tổng tài sản để tính rủi ro. Theo ông, toàn bộ tài sản của