Luận văn Thạc sĩ Luật học: Vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự

Chia sẻ: Trí Mẫn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:97

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của việc nghiên cứu đề tài là làm rõ những vấn đề lý luận về tranh tụng trong TTDS và vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, nội dung các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; phát hiện những bất cập, vướng mắc trong các quy định này và thực tiễn thực hiện từ đó đưa ra những kiến nghị nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự theo tinh thần cải cách tư pháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN NHO HOÀNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ Chuyên ngành: Luật Dân sự Mã số: 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS NGUYỄN CÔNG BÌNH HÀ NỘI - 2012
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Nho Hoàng
T«i xin bµy tá lßng c¶m ¬n s©u s¾c ®Õn TS. NguyÔn C«ng B×nh ®· tËn t×nh h-íng dÉn, gióp ®ì t«i hoµn thµnh ®Ò tµi luËn v¨n th¹c sÜ nµy. T«i xin gëi lêi c¶m ¬n ®Õn c¸c thÇy c« gi¸o Khoa LuËt - §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, c¸c thÇy c« gi¸o Tr-êng §¹i häc LuËt Hµ Néi, gia ®×nh, b¹n bÌ ®· quan t©m gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, trao ®æi kiÕn thøc thùc tÕ phôc vô cho viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi. Hµ Néi, ngµy 17 th¸ng 11 n¨m 2012 HV. NguyÔn Nho Hoµng
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu ........................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài .............................. 3 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ....................................... 4 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu đề tài ......................... 4 6. Những điểm mới của luận văn ............................................................. 5 7. Kết cấu của luận văn ............................................................................ 5 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG VÀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ .............. 7 1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ .................................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm và ý nghĩa của tranh tụng trong tố tụng dân sự .................. 7 1.1.2. Cơ sở của tranh tụng trong tố tụng dân sự ......................................... 16 1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ................................................................................. 22 1.2.1. Khái niệm vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự .................................................................... 22 1.2.2. Các yếu tố quyết định vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự ....................................................... 31 Kết luận chương 1 ......................................................................................... 41
Chương 2: THỰC TRẠNG VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ............................................................................... 43 2.1. TẠI THỦ TỤC BẮT ĐẦU PHIÊN TÒA CỦA PHIÊN TÒA SƠ THẨM ...43 2.2. TẠI THỦ TỤC HỎI TẠI PHIÊN TÒA CỦA PHIÊN TÒA SƠ THẨM ...45 2.3. TẠI THỦ TỤC TRANH LUẬN CỦA PHIÊN TÒA SƠ THẨM ..... 47 2.4. TẠI THỦ TỤC NGHỊ ÁN CỦA PHIÊN TÒA SƠ THẨM .............. 50 2.5. TẠI THỦ TỤC TUYÊN ÁN.............................................................. 58 Kết luận chương 2 ......................................................................................... 59 Chương 3: NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ............................................................................................. 60 3.1. CÁC YÊU CẦU CƠ BẢN CỦA VIỆC NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ .................................................... 60 3.1.1. Yêu cầu của công cuộc cải cách tƣ pháp ở nƣớc ta ........................... 60 3.1.2. Yêu cầu nâng cao hiệu quả xét xử phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội trong điều kiện mới ................................................... 62 3.1.3. Yêu cầu đối với việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự ...... 63 3.2. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ............................................................................................. 67 3.2.1. Giải pháp về hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự ......... 67 3.2.2. Giải pháp về thực hiện pháp luật nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự......... 73 Kết luận chương 3 ......................................................................................... 80 KẾT LUẬN .................................................................................................... 81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 84 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự HĐXX Hội đồng xét xử LTCTAND Luật tổ chức Tòa án nhân dân LSĐBSBLTTDS Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự VADS Vụ án dân sự PLTTDS Pháp luật tố tụng dân sự TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao TTDS Tố tụng dân sự
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Xây dựng và hoàn hiện bộ máy Nhà nƣớc, hệ thống pháp luật để góp phần bảo vệ quyền con ngƣời, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân là một trong những nhiệm vụ trọng tâm mà Đảng, Nhà nƣớc và nhân dân ta đang ra sức thực hiện. Thực hiện chủ trƣơng của Đảng về cải cách cách tƣ pháp, công tác tƣ pháp nói chung và hoạt động xét xử giải quyết các vụ việc của Tòa án nói riêng trong thời gian qua đã đạt đƣợc những thành tựu nhất định, góp phần quan trọng vào việc đẩy mạnh xây dựng nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa và phát triển kinh tế xã hội của nƣớc ta. Trong lĩnh vực tố tụng dân sự (TTDS), vấn đề vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự đang thu hút sự quan tâm rộng rãi của những nhà khoa học cũng nhƣ các nhà hoạt động thực tiễn. Tranh tụng trong TTDS là gì? Vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự trong điều kiện cải cách tƣ pháp đƣợc thể hiện ra sao? Việc nghiên cứu một số vấn đề mang tính lý luận, pháp luật thực định và thực trạng về vai trò của của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự sẽ góp phần mở ra một hƣớng đi mới trong việc hoàn thiện và thực hiện pháp luật tố tụng dân sự (PLTTDS) ở nƣớc ta hiện nay nhằm nâng cao chất lƣợng xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự (VADS), hạn chế đến mức thấp nhất tỷ lệ các quyết định, bản án dân sự sơ thẩm bị hủy, sửa do vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Quá trình nghiên cứu này cũng không nằm ngoài định hƣớng cải cách tƣ pháp đƣợc đề cập trong Nghị quyết số 08 - NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tƣ pháp trong thời gian tới: “Việc phán quyết của Tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa, trên cơ sở xem xét đầy 1
đủ, toàn diện chứng cứ, ý kiến của kiểm sát viên… nguyên đơn, bị đơn và những người có quyền, lợi ích hợp pháp để ra những bản án, quyết định đúng pháp luật, có sức thuyết phục và trong thời hạn pháp luật quy định…” [10, tr.3-4] và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020 “Đổi mới việc tổ chức phiên tòa xét xử, xác định rõ hơn vị trí, quyền hạn, trách nhiệm của người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng theo hướng đảm bảo tính công khai, dân chủ, nghiêm minh; nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp…” [12, tr.5]. Chính vì vậy, tác giả chọn đề tài: “Vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự” làm luận văn thạc sỹ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu Quá trình xây dựng Bộ luật tố tụng dân sự (BLTTDS) và sau khi Bộ luật này đƣợc ban hành đã có một số công trình nghiên cứu khoa học pháp lý đƣợc công bố đã có đề cập tới vấn đề này nhƣ bài “Bản chất của tranh tụng tại phiên tòa” của PGS.TS Trần Văn Độ đăng trên tạp chí Khoa học Pháp lý số 4/2004; Kỷ yếu hội thảo của Nhà pháp luật Việt – Pháp ngày 18/01/2002 “Một số nội dung về nguyên tắc tố tụng xét hỏi và tranh tụng. Kinh nghiệm của Pháp trong việc tuyển chọn, bồi dưỡng, bổ nhiệm và quản lý Thẩm phán”; luận văn thạc sỹ luật học “Những nhiệm vụ và quyền hạn của Thẩm phán trong tố tụng dân sự - Thực tiễn và yêu cầu cần hoàn thiện” của tác giả Bùi Thị Huyền bảo vệ tại Trƣờng Đại học Luật năm 2002; luận văn thạc sỹ luật học “Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm – một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Thị Thu Hà bảo vệ tại Trƣờng Đại học Luật năm 2002; đề tài cấp bộ “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về tư pháp dân sự ở Việt Nam hiện nay” do Viện Nhà nƣớc và pháp luật của Viện Khoa học xã hội Việt Nam thực hiện năm 2010; đề tài cấp cơ sở “Tranh tụng trong tố 2
tụng dân sự Việt Nam trước yêu cầu cải cách tư pháp” do Trƣờng Đại học Luật Hà Nội thực hiện năm 2011 v.v… Tuy nhiên, do mục đích nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu các công trình này mới chỉ đề cập đến một số nội dung của đề tài dƣới dạng riêng biệt chƣa nghiên cứu một cách đầy đủ và có hệ thống các vấn đề liên quan về vai trò của Tòa án trong tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Ngoài ra, các công trình này đều đƣợc thực hiện trƣớc khi BLTTDS đƣợc sửa đổi, bổ sung. Trong khi đó Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật tố tụng dân sự (LSĐBSBLTTDS) đƣợc Quốc hội nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XII thông qua tại kỳ họp thứ 9 ngày 29 tháng 3 năm 2011 có một số quy định mới có liên quan đến vấn đề này nhƣ quy định tại Điều 23a về nguyên tắc bảo đảm quyền tranh luận trong tố tụng dân sự. 3. Mục đích và nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài Mục đích của việc nghiên cứu đề tài là làm rõ những vấn đề lý luận về tranh tụng trong TTDS và vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, nội dung các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; phát hiện những bất cập, vƣớng mắc trong các quy định này và thực tiễn thực hiện từ đó đƣa ra những kiến nghị nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự theo tinh thần cải cách tƣ pháp. Với mục đích trên, việc nghiên cứu đề tài có các nhiệm vụ: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về tranh tụng trong TTDS, vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, các yếu tố quyết định vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; - Phân tích làm rõ nội dung các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; 3
- Khảo sát thực tiễn xét xử của Tòa án tại các phiên tòa sơ thẩm dân sự để phát hiện những vƣớng mắc, bất cập trong các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự và quá trình thực hiện các quy định đó; - Tìm ra những giải pháp để nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận về tranh tụng trong TTDS và vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự của pháp luật Việt Nam và thực tiễn thực hiện chúng tại các Tòa án Việt Nam. Đề tài có nhiều nội dung khác nhau, trong phạm vi của một luận văn thạc sỹ không thể xem xét giải quyết hết mọi vấn đề liên quan đến tranh tụng và vai trò của Tòa án mà chủ yếu tập trung vào việc nghiên cứu các vấn đề sau: - Một số vấn đề lý luận về tranh tụng trong TTDS nhƣ khái niệm, ý nghĩa và cơ sở của tranh tụng trong TTDS; - Một số vấn đề lý luận về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự nhƣ khái niệm, các yếu tố quyết định vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; - Thực trạng các quy định của pháp luật về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự và thực tiễn thực hiện các quy định này của ngành Tòa án nhân dân (TAND) nói chung và các TAND ở tỉnh Quảng Nam nói riêng từ năm 2005 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu đề tài Để thực hiện việc nghiên cứu, tác giả đã dựa trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin (chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa 4
duy vật lịch sử); quan điểm của Đảng và tƣ tƣởng Hồ chí Minh về nhà nƣớc, pháp luật và chủ trƣơng cải cách tƣ pháp hiện nay của Đảng. Việc nghiên cứu cũng đã sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu khoa học truyền thống nhƣ phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp, phƣơng pháp thống kê, phƣơng pháp so sánh, phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp khảo sát thực tiễn về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại các phiên tòa sơ thẩm dân sự. 6. Những điểm mới của luận văn Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên một cách đầy đủ, toàn diện và có hệ thống về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại các phiên tòa sơ thẩm dân sự, luận văn có những điểm mới sau đây: - Bổ sung, góp phần hoàn thiện khái niệm, ý nghĩa, cơ sở của tranh tụng trong TTDS, khái niệm về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, làm rõ các yếu tố quyết định vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; - Phân tích, đánh giá đƣợc thực trạng các quy định của pháp luật liên quan đến vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự và thực tiễn thực hiện tại các TAND, đặc biệt là đối với các TAND ở tỉnh Quảng Nam từ năm 2005 đến nay và đã chỉ rõ những vƣớng mắc, bất cập của các quy định pháp luật làm hạn chế vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. - Đã tìm ra đƣợc một số giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn bao gồm ba chƣơng với kết cấu nhƣ sau: 5
Chương 1: Những vấn đề lý luận về tranh tụng và vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Chương 2: Thực trạng về vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Chương 3: Nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. 6
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG VÀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO ĐẢM TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ 1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRANH TỤNG TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ 1.1.1. Khái niệm và ý nghĩa của tranh tụng trong tố tụng dân sự 1.1.1.1. Khái niệm tranh tụng trong tố tụng dân sự Khái niệm tranh tụng đƣợc biết ngay từ những thời đại xa xƣa của xã hội loài ngƣời. Các nhà nghiên cứu lịch sử pháp luật đều thống nhất loại hình tố tụng đầu tiên xuất hiện trong lịch sử của các hình thái xã hội là tố tụng tranh tụng. Loại tố tụng này đƣợc áp dụng tại Hy lạp cổ đại, sau đó đƣợc đƣa vào La mã với tên gọi “thủ tục hỏi đáp liên tục” [21, tr. 2], cùng với thời gian, tranh tụng tiếp tục đƣợc kế thừa, phát triển và từng bƣớc đƣợc khẳng định và đến nay nó đƣợc áp dụng hầu hết ở các nƣớc thuộc hệ thống luật án lệ (common law) cũng nhƣ ở các nƣớc thuộc hệ thống luật châu Âu lục địa (continental law hoặc civil law). Ở Việt Nam, có thể nhận xét tranh tụng trên các bình diện nhƣ sau: Thứ nhất, về mặt lập pháp, khái niệm tranh tụng chƣa đƣợc chính thức ghi nhận hoặc giải thích trong các văn bản quy phạm pháp luật của nƣớc ta đƣợc ban hành từ năm 1945 đến nay. Thứ hai, về mặt ngôn ngữ, theo Đại từ điển Tiếng việt năm 1998 thì tranh tụng có nghĩa là “kiện tụng” [31, tr.1686]; còn theo Hán việt từ điển thì tranh tụng có nghĩa là “cãi lẽ, cải nhau để tranh lấy phải” [6, tr.621]. Theo cách giải thích này, thì tranh tụng chính là quá trình giải quyết vụ kiện dân sự theo đó các đƣơng sự đƣợc tranh luận về các yêu cầu, các chứng cứ và chứng minh để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. 7
Thứ ba, về mặt pháp lý còn có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm tranh tụng. Quan điểm thứ nhất cho rằng: “tranh tụng chỉ là mối tương quan pháp lý của các đương sự” [8, tr.367]; quan điểm thứ hai cho rằng: “tranh tụng phát sinh ra hai mối tương quan đó là giữa các đương sự tranh nại với nhau và giữa các đương sự với quốc gia, mà đại diện là Tòa án có thẩm quyền” [8, tr.368] và quan điểm thứ ba cho rằng: “tranh tụng là quá trình từ khi tố quyền được hành xử cho đến khi có một phán quyết của Tòa án” [8, tr.63]. Xem xét những quan điểm này có thể nhận thấy nếu xét tranh tụng chỉ là mối tƣơng quan pháp lý giữa các đƣơng sự nhƣ quan điểm thứ nhất, theo quan điểm của tác giả là chƣa chính xác, bởi vì khi đƣơng sự khởi kiện ra Tòa án thì họ đã không thể tự giải quyết đƣợc các mâu thuẫn giữa họ và cần đến Tòa án nhƣ là ngƣời “trọng tài” đứng ra phân xử, giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp giữa họ. Vì vậy, tranh tụng không chỉ là mối tƣơng quan giữa các đƣơng sự mà còn bao hàm mối quan hệ giữa Tòa án và các đƣơng sự. Tuy nhiên nếu chỉ quan niệm tranh tụng phát sinh hai mối quan hệ giữa đƣơng sự với nhau và giữa đƣơng sự với Tòa án nhƣ quan điểm thứ hai thì cũng chỉ mới nói đến sự liên hệ tranh tụng mà chƣa nói đến bản chất của tranh tụng là gì? Còn nếu quan niệm tranh tụng nhƣ quan điểm thứ ba thì chƣa hoàn chỉnh bởi vì ở đây mới chỉ đề cập đến hình thức của tranh tụng là một quá trình từ khi khởi kiện cho đến khi Tòa án ra đƣợc một bản án, quyết định mà chƣa nói lên đƣợc bản chất của tranh tụng, các chủ thể tham gia vào quá trình tranh tụng đó đƣợc phép thực hiện những hành vi tố tụng nào và nhằm vào mục đích gì? Bản chất của TTDS là những ngƣời tham gia tố tụng, những ngƣời tiến hành tố tụng cùng nhau xác định lại các tình tiết của vụ án một cách trung thực, khách quan, toàn diện. Việc xác định sự thật khách quan về vụ án là quá 8
trình nhận thức của các chủ thể tham gia vào quá trình TTDS về vụ án. Để xác định đƣợc sự thật khách quan của vụ án thì các chủ thể tham gia vào quá trình TTDS phải trên cơ sở các quy định của PLTTDS phát huy tính chủ động, tích cực trong việc cung cấp, thu thập, nghiên cứu và đánh giá các chứng cứ, tài liệu của vụ án một cách chính xác, khách quan và đầy đủ; đƣa ra các lý lẽ, các quan điểm khác nhau, viện dẫn các quy định của pháp luật để giải quyết vụ án. Đây chính là phƣơng pháp khoa học và công bằng nhất để tiếp cận đến chân lý khách quan của vụ án. Tất cả hoạt động nhƣ đƣa ra các yêu cầu và phản yêu cầu, cung cấp chứng cứ, đƣa ra các lý lẽ để chứng minh cho quyền và lợi ích hợp pháp của mình của các bên đƣơng sự v.v… trong giai đoạn trƣớc khi đƣa vụ án ra xét xử cũng nhƣ tại phiên tòa đều có thể hiểu là hoạt động tranh tụng. Qua đó có thể thấy, tranh tụng đƣợc hiểu theo hai nghĩa: Nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Theo nghĩa rộng, tranh tụng diễn ra từ khi các chủ thể thực hiện việc khởi kiện cho đến khi kết thúc quá trình giải quyết VADS. Quá trình tranh tụng này không chỉ bao gồm các giai đoạn khởi kiện, thụ lý vụ án, thu thập chứng cứ, đối chất, hòa giải giữa các bên đƣơng sự, xét xử sơ thẩm, phúc thẩm mà cả giai đoạn xét xử theo trình tự giám đốc thẩm, tái thẩm. Thậm chí quá trình tranh tụng có thể đƣợc tiến hành lại từ giai đoạn xét xử sơ thẩm, phúc thẩm trong trƣờng hợp khi bản án, quyết định về vụ án bị Tòa án cấp trên hủy để tiến hành xét xử lại. Để thực hiện tranh tụng, trong giai đoạn chuẩn bị xét xử các bên đƣơng sự thông qua Tòa án liên tục trao đổi cho nhau những tài liệu chứng cứ và quan điểm của mỗi bên về việc giải quyết VADS. Tòa án tuy không phải là một trong các bên tranh tụng mà thông qua việc thực hiện chức năng xét xử, Tòa án là ngƣời trọng tài vô tƣ, khách quan, lãnh đạo, điều hành quá trình tranh tụng. Tranh tụng là một quá trình và sự xuất hiện của Tòa án trong quá trình này là sự xác nhận tranh tụng đã lên đến đỉnh 9
điểm, cần đƣợc giải quyết. Theo nghĩa hẹp, tranh tụng là sự đối đáp với nhau bằng các chứng cứ, lý lẽ lập luận tại phiên tòa giữa các bên có quyền lợi đối lập nhau nhằm chứng minh những yêu cầu hoặc phản bác của mình với bên kia là có căn cứ, đúng pháp luật, ngƣợc lại những yêu cầu hoặc phản bác của phía bên kia là không có căn cứ, không đúng pháp luật. Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự theo truyền thống tranh tụng diễn ra từ thủ tục bắt đầu phiên tòa chứ không phải chỉ diễn ra tại phần tranh luận của phiên tòa sơ thẩm dân sự theo truyền thống xét hỏi và tranh luận chỉ là một phần của tranh tụng. Tranh luận là một thủ tục độc lập của phiên tòa dân sự. Thủ tục tranh luận tạo cơ hội để các bên tranh tụng trình bày những đánh giá có tính kết luận của mình về các vấn đề của vụ án nhằm thuyết phục Hội đồng xét xử (HĐXX) chấp nhận những yêu cầu của mình và bác bỏ yêu cầu của bên kia. Tranh tụng khác với tranh luận là quá trình tồn tại, vận động và đấu tranh giữa hai chức năng đối trọng nhau, có quyền ngang nhau trong việc bảo vệ ý kiến, lập luận cho quyền và lợi ích của mình và phản bác ý kiến, bác bỏ lập luận quyền và lợi ích của phía bên kia. Tranh tụng là quá trình chứng minh xác định vụ việc, để đi đến chân lý khách quan của VADS nên là một quy luật khách quan của hoạt động tố tụng. Do vậy, PLTTDS của nhiều nƣớc đã ghi nhận tranh tụng là nguyên tắc cơ bản của TTDS để nó giữ vai trò chi phối, định hƣớng cho các hoạt động tố tụng của tất cả các chủ thể tham gia vào quá trình TTDS và trên cơ sở đó kết hợp giữa tính tích cực của các bên tranh tụng với vai trò lãnh đạo của Tòa án trong quá trình tố tụng bảo đảm việc giải quyết vụ việc dân sự đƣợc đúng đắn. Tuy vậy, tranh tụng cũng thƣờng chỉ đƣợc ghi nhận rộng rãi trong PLTTDS ở những nƣớc thuộc truyền thống luật án lệ còn ở những nƣớc thuộc truyền thống luật châu Âu lục địa thì ít đƣợc ghi nhận hơn. Nhƣ vậy có thể thấy, tranh tụng đặt ra khi cá nhân, cơ quan, tổ chức cho rằng quyền và lợi ích hợp pháp của họ bị ngƣời khác xâm 10
phạm và khởi kiện yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp đó của mình còn tranh luận là “hoạt động tố tụng của người tham gia tố tụng tại phiên tòa dân sự trong việc trao đổi, bàn cãi các ý kiến về vụ việc dân sự” [32, tr.41] và nhận thức tranh tụng trong TTDS có các đặc điểm cơ bản sau: Một là, các chủ thể tham gia tranh tụng trong TTDS là các bên đƣơng sự trong VADS. Các đƣơng sự là chủ thể của quan hệ pháp luật tranh chấp, có quyền và lợi ích liên quan đến vụ án đƣợc Tòa án giải quyết, mặt khác họ cũng là ngƣời biết rõ nguyên nhân, điều kiện phát sinh tranh chấp. Vì vậy, trong TTDS các đƣơng sự có trách nhiệm chứng minh làm sáng tỏ các vấn đề của vụ việc dân sự, chứng tỏ cho Tòa án và những ngƣời tham gia tố tụng khác thấy đƣợc sự đúng đắn trong yêu cầu của mình và sự phản đối của mình đối với yêu cầu của ngƣời khác. Trong suốt quá trình tố tụng, các bên đƣơng sự là ngƣời thực hiện việc tranh tụng liên tục trao đổi với nhau những chứng cứ, lý lẽ, căn cứ pháp lý để chứng minh, biện luận cho quyền và lợi ích hợp pháp của mình trƣớc Tòa án trên cơ sở các quy định của PLTTDS. Tòa án không có nghĩa vụ phải tiến hành điều tra bởi vì nếu Tòa án chủ động xác minh, thu thập chứng cứ thì sẽ không bảo đảm sự khách quan, vô tƣ và công minh trong việc phân xử vụ án, không tôn trọng quyền tự định đoạt của đƣơng sự đồng thời không phát huy tính tích cực, chủ động của các đƣơng sự, gây nên tâm lý ỷ lại của các đƣơng sự. Hai là, các hành vi tố tụng của các chủ thể tham gia vào quá trình tranh tụng tuân theo trình tự, thủ tục và thời hạn do pháp luật quy định. PLTTDS và hoạt động TTDS của Tòa án nói chung, các chủ thể tham gia TTDS nói riêng là hai mặt không thể tách rời của một quy trình tố tụng. PLTTDS là cơ sở pháp lý của hoạt động TTDS, vì vậy khi thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình các chủ thể tham gia vào quá trình tranh tụng phải tuân 11
theo đúng hình thức, trình tự, thủ tục và thời hạn do pháp luật quy định nhằm mục đích để cho Tòa án điều hành công lý đƣợc phân minh, có hiệu quả đồng thời bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức. Ba là, tại phiên tòa sơ thẩm, phúc thẩm dân sự tranh tụng đƣợc tiến hành một cách công khai, trực tiếp và bằng lời nói. Để có thể phán quyết một bản án công minh, thì Tòa án phải cho làm sáng tỏ đƣợc tất cả các tình tiết liên quan đến vụ án. Do vậy, tại phiên tòa các bên đƣơng sự đƣợc trực tiếp trình bày các yêu cầu, đƣa ra các chứng cứ, lý lẽ, căn cứ pháp lý bằng lời nói. Ngoài ra, các đƣơng sự phải đƣợc tranh luận về chứng cứ, khẳng định giá trị chứng minh của chứng cứ mà mình xuất trình trƣớc Tòa án, trình bày quan điểm lập luận của mình về các tình tiết của vụ án và hƣớng giải quyết vụ án để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Việc các bên đƣơng sự trực tiếp trình bày, tranh luận bằng lời nói là một yếu tố quan trọng để bảo đảm tính khách quan, trung thực trong lời khai của họ, giúp Tòa án giải quyết các yêu cầu của đƣơng sự và ra các quyết định về việc giải quyết vụ án chính xác nhất. Những chứng cứ, tài liệu nào đó nếu không đƣợc trực tiếp thẩm tra, tranh tụng công khai tại phiên tòa đều không đƣợc dùng làm căn cứ cho quyết định của Tòa án. Bốn là, trong quá trình tranh tụng Tòa án đóng vai trò là ngƣời trọng tài để phân xử giữa hai bên tham gia tranh tụng. Để bảo đảm sự công bằng, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đƣơng sự trong TTDS đòi hỏi Tòa án phải khách quan, vô tƣ và công minh đối với các đƣơng sự. Tuy trong quá trình tranh tụng các bên đƣơng sự có nghĩa vụ chứng minh để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình nhƣng Tòa án có vai trò hết sức quan trọng trong việc định hƣớng, dẫn dắt họ thực hiện việc tranh tụng và quyết định chấp nhận kết quả hoạt động tranh tụng của các chủ thể trên cơ sở đó giải quyết đúng đắn vụ kiện. Đặc biệt, đối với các 12
phiên tòa có các luật sƣ tham gia thì họ thƣờng rất chủ động trong việc nêu câu hỏi, đề xuất việc kiểm tra ngƣời làm chứng v.v…nên việc tham gia phiên tòa của họ có ảnh hƣởng rất lớn đến tiến trình phiên tòa. Tuy vậy, Tòa án vẫn phải là ngƣời chủ động trong việc duy trì trình tự phiên tòa và quá trình tranh tụng giữa các bên đƣơng sự, hƣớng quá trình tranh tụng vào việc giải quyết các yêu cầu của các bên, làm rõ các căn cứ thực tiễn và pháp lý của các yêu cầu đó cũng nhƣ các tình tiết khác nhau về quan hệ pháp luật cần giải quyết. Tòa án có quyền thẩm vấn các đƣơng sự và những ngƣời tham gia tố tụng khác trong trƣờng hợp cần thiết để làm rõ thêm lời trình bày của họ. Từ những phân tích trên, dƣới góc độ khoa học pháp lý có thể đi đến kết luận: “Tranh tụng trong TTDS là một quá trình Tòa án xác định sự thật khách quan về vụ án được bắt đầu từ khi Tòa án thụ lý vụ án và kết thúc khi bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật, theo đó các chủ thể tham gia tố tụng được đưa ra chứng cứ, lý lẽ, căn cứ pháp lý để chứng minh, biện luận để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình trước Tòa án và Tòa án có vai trò quyết định bảo đảm cho các đương sự tranh tụng theo những trình tự, thủ tục do PLTTDS quy định.” 1.1.1.2. Ý nghĩa của tranh tụng trong tố tụng dân sự Về mặt chính trị, tranh tụng trong TTDS bảo đảm cho việc xét xử các vụ án đƣợc tiến hành đúng đắn góp phần đáp ứng đƣợc các yêu cầu của công tác xét xử phục vụ sự nghiệp xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Trong Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa, pháp luật luôn đƣợc đề cao nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức. Mục đích hoạt động của các các cơ quan tƣ pháp mà đặc biệt là Tòa án là bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con ngƣời, vì vậy tranh tụng trong TTDS đƣợc bảo đảm sẽ là cơ sở vững chắc để Tòa án ra bản án, quyết định chính xác, khách 13
quan, các quyền và lợi ích hợp pháp của đƣơng sự trong vụ án đƣợc bảo vệ thông qua kết quả tranh tụng tại phiên tòa. Dấu hiệu nổi bật và cũng là đòi hỏi quan trọng của Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa là phải thể hiện tính dân chủ trong tổ chức của bộ máy nhà nƣớc nói chung và trong mô hình tố tụng tranh tụng của Tòa án nói riêng, đồng thời phải tạo đƣợc ý thức coi trọng pháp luật của nhân dân trong quản lý xã hội, trong hoạt động xét xử, bảo đảm cho ngƣời dân đƣợc làm chủ về mặt chính trị. Tranh tụng trong TTDS có ý nghĩa tạo cho công dân ý thức tuân thủ pháp luật thông qua quá trình tranh tụng trong TTDS nói chung và tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự nói riêng tăng cƣờng dân chủ, tạo điều kiện cho mỗi cá nhân, cơ quan, tổ chức có thể giám sát hoạt động của Tòa án, qua đó bảo đảm sự ổn định về mặt chính trị, nâng cao vị thế của đất nƣớc trên trƣờng quốc tế. Về mặt kinh tế, tranh tụng trong TTDS góp phần phát triển các quan hệ kinh tế xã hội. Tranh tụng trong TTDS tạo ra sự bình đẳng về quyền, nghĩa vụ cho các doanh nghiệp trong và ngoài nƣớc trong việc tiếp cận công lý khi phát sinh các tranh chấp về dân sự, kinh doanh thƣơng mại đồng thời thực hiện dân chủ hóa trong lĩnh vực kinh tế thông qua cơ chế bảo đảm quyền lợi của cá nhân, cơ quan, tổ chức bằng mô hình tố tụng tranh tụng công bằng, dân chủ, minh bạch. Đây chính là hành lang pháp lý an toàn làm yên tâm các nhà đầu tƣ trong và ngoài nƣớc, thu hút đầu tƣ của các tập đoàn kinh tế lớn trên thế giới, tạo điều kiện thuận lợi cho việc hội nhập kinh tế quốc tế. Bởi nền kinh tế thị trƣờng bên cạnh việc đã và đang phát huy những mặt tích cực thì mặc khác cũng làm gia tăng các tranh chấp dân sự, do vậy ngoài việc xây dựng các quy phạm PLDS nội dung thì cũng cần phải đổi mới mô hình tố tụng bằng việc tăng cƣờng tranh tụng trong TTDS, qua đó có ý nghĩa quan trọng nhằm ổn 14