Luận văn: TÌNH HÌNH SONG NGỮ KHMER-VIỆT TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN

Chia sẻ: Greengrass304 Greengrass304 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:291

Thêm vào BST

Báo xấu

205
lượt xem 68
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sự cộng cư lâu đời và hoà hợp giữa hai dân tộc Việt và Khmer cũng như sự tiếp xúc giữa tiếng Việt và tiếng Khmer đã tạo nên tình hình song ngữ KV tại nhiều khu vực ở ĐBSCL với các kiểu loại người, các vùng song ngữ khác nhau, cũng như những biến đổi, phát triển của hai ngôn ngữ trong tiếp xúc. Trong chiến lược phát triển của mỗi quốc gia, nhất là quốc gia đa dân tộc như Việt Nam, từ ngôn ngữ, đến giáo dục, đến phát triển xã hội là con đường mà các nhà làm chính sách cần...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: TÌNH HÌNH SONG NGỮ KHMER-VIỆT TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN

8 ĐẠ I HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _____________________ Đ INH LƯ GIANG TÌNH HÌNH SONG NGỮ KHMER-VIỆT TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN LUẬN ÁN TIẾN SỸ NGỮ VĂN Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2011
9 ĐẠ I HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _____________________ Đ INH LƯ GIANG TÌNH HÌNH SONG NGỮ KHMER -VIỆT TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG C ỬU LONG - MỘT SỐ VẤN Đ Ề LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN C huyên ngành: Ngôn ng ữ học so sánh đối chiếu Mã số: 62.22.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SỸ NGÔN N GỮ H ỌC HƯỚNG DẪ N KHOA HỌC G S. TS BÙI KHÁNH THẾ PHẢN BIỆN 1 . PGS.TS ĐINH LÊ THƯ 2 . PGS.TS ĐOÀN VĂN PHÚC 3 . TS. PHÚ VĂN HẲN PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP 1 . GS.TS NGUYỄN VĂN KHANG 2 . PGS. ĐÀO TH ẢN Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2011
10 LỜ I CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thự c và chưa từng được ai công bố trong b ất k ỳ công trình nào. Tác giả lu ận án Đinh Lư Giang
11 LỜI CẢM TẠ Để có thể hoàn thành luận án này, chúng tôi đã nhận được sự hướng dẫn khoa họ c, sự giúp đỡ, những trao đổ i họ c thuật và sự động viên của nhiều thầy cô, đồng nghiệp, cộng tác viên, b ạn bè cũng như gia đ ình. Trước hết, chúng tôi xin bày tỏ lòng cảm tạ sâu sắc nh ất đến GS.TS Bùi Khánh Thế, ngư ời Thầy đ ã nhiều năm hướng dẫn khoa học, chỉ b ảo cho chúng tôi trong nghiên cứu cũng như trong cuộc số ng. Chúng tôi cũng xin b ày tỏ lòng biết ơn đến PGS.TS Đinh Lê Thư và PGS.TS Võ Công Nguyện đ ã tạo điều kiện cho chúng tôi được tham gia các công trình khoa học của các Thầy Cô về các vấn đề giáo dục và dân tộ c học Khmer Nam Bộ và qua đó họ c hỏi được nhiều điều để tiến hành viết luận án. Chúng tôi bày tỏ lòng cảm ơn đến hai giáo sư phản biện độc lập GS.TS Nguyễn Văn Khang và PGS. Đào Th ản , đã đọc và góp ý những ý kiến quan trọng cho bản lu ận án này. Cuố i cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả các Thầy Cô trong hội đồng đ ánh giá cấp đơn vị tại trường ĐHKHXH và NV (ĐHQG TP HCM), các thầy cô đ ã giảng dạy cho chúng tôi, các bạn bè đồng nghiệp ở Việt Nam và nước ngoài đ ã quan tâm, trao đổ i khoa học, cung cấp tư liệu. Đặc biệt, nếu không có sự giúp đỡ của các cộng tác viên và chính quyền các đ ịa phương Trà Vinh, Sóc Trăng, An Giang mà chúng tôi không thể kể h ết được tên ở đây, thì luận án của chúng tôi sẽ không th ể hoàn thành.
12 Q UY ƯỚC VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU PHIÊN ÂM 1. Ký hiệu phiên âm : Để tiện theo dõi và in ấn, ở một số nội dung trong luận án, một số chữ cái trong bảng chữ cái tiếng Việt sẽ được dùng đ ể thay th ế cho ký hiệu phiên âm quốc tế, cụ thể như sau: Ký hiệu nguyên âm đôi/nguyên âm Ký hiệu nguyên âm: chuy ển sắ c ư [ɨ] i [i] u [u] ie [i] ae [ʌ] u a [uʌ] ơ [ǝ]; â [ə] ̌ ê [e] ô [o] iê [ie] uô [u ɔ] o [ɔ ] a [ɐ]; ă [ɐ] ̌ e [] u ơ [u ǝ] êy [i] Ký hiệu phụ â m: ph [ph] th [th] ch [ch] kh [kh] q [ʔ] p [p] t [t] c [c] k [k] j [ɟ] b [b] d [d] g [g] b [ʔb] đ [ʔd ] nh [ɲ] n g [ ŋ] m [m] n [n] s [s] y [j] h [h] l [l] r [r] 2. Mộ t số từ viết tắt
13 CPC = Cămpuchia CTV = cộng tác viên ĐBSCL = đồng bằng sông Cửu Long KV = Khmer-Việt tr. = trang VK = Việt-Khmer UBND = Uỷ ban Nhân dân > biến đổi thành < có nguồn gốc từ ? vẫn còn là nghi vấn
8 MỤC LỤC DẪN NHẬP 1 . Lý do chọn đ ề tài .................................................................................................. 8 2 . Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................... 9 2 . Tính cấp bách, cần thiết, ý ngh ĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn ............................. 9 3 . Đối tượng và ph ạm vi nghiên cứu ........................................................................ 10 4 . Lịch sử n ghiên cứu vấn đề ................................................................................... 10 5 . Cơ sở lý luận ....................................................................................................... 14 6 . Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 14 7 . Cấu trúc luận án................................ ................................................................... 17 Chương 1: BỐ I CẢNH TIẾP XÚC NGÔN NGỮ KHMER-VIỆT Ở ĐỒ NG BẰNG SÔNG CỬU LONG ................................................................................... 19 1 .1 Ngôn ngữ học tiếp xúc .................................................................................... 19 1.1.1 Các định ngh ĩa và khái niệm ................................................................... 19 1.1.2 Các lĩnh vực nghiên cứu của Ngôn ngữ học tiếp xúc .............................. 21 1.1.3 Các hệ q uả củ a tiếp xúc ngôn ngữ........................................................... 22 1 .2 Bối cảnh tiếp xúc ngôn ngữ KV ở ĐBSCL ...................................................... 25 1.2.1 ĐBSCL và cộng đồng dân tộc Khmer ..................................................... 25 1.2.2 Các trường hợp nghiên cứu điển hình ..................................................... 32 1.2.3 Tiếng Việt, tiếng Khmer và sự phát triển quy tụ của các ngôn ngữ Đông Nam Á ................................................................ ................................ .... 38 1 .3 Xác định cảnh huống tiếng Khmer ở ĐBSCL .................................................. 48 1 .3.1 Tiêu chí phân lo ại ................................................................................... 48 1 .3.2 Các lo ại hình cảnh huống ngôn ngữ ........................................................ 49 1 .3.3 Loại hình củ a cảnh huống tiếng Khmer................................................... 51 1 .4 Tiểu kết chương ................................................................ .............................. 53
9 Chương 2: MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA CỘNG ĐỒNG SONG NGỮ KHMER- VIỆT Ở ĐBSCL ................................................................................................ ..... 55 2 .1 Các môi trường song ngữ ở ĐBSCL .................................................................. 55 2.1.1 Môi trường song ngữ về m ặt đ ịa lý ........................................................... 55 2.1.2 Môi trường song ngữ về m ặt xã hội .......................................................... 57 2 .2 Phân loại người Khmer về m ặt song ngữ ........................................................... 63 2.2.1 Phương pháp và tiêu chí phân loại ............................................................ 64 2.2.2 Kết qu ả phân lo ại ..................................................................................... 67 2.2.3 Khuynh hướng phát triển củ a các nhóm người Khmer song ngữ .............. 73 2.2.4 Người Khmer song ngữ nhìn từ một số tham tố xã hội ............................. 75 2 .3 Phân loại vùng địa lý về mặt song ngữ ................................ .............................. 78 2.3.1 Các tiêu chí và phương pháp phân lo ại ..................................................... 78 2.3.2 Kết qu ả phân vùng và một số đặc điểm vùng song ngữ KV ...................... 79 2 .4 Vị th ế và việc sử dụng các ngôn ngữ trong cộng đồng song ngữ ........................ 82 2.4.1 Vị thế ngôn ngữ và các lĩnh vực giao tiếp ................................................ 82 2.4.2 Sự phân công chức năng tiếng Việt và tiếng Khmer ................................. 85 2 .5 Tiểu kết chương ................................................................................................. 91 Chương 3: MỘ T SỐ HỆ Q UẢ CỦA SỰ TIẾP XÚC NGÔN NGỮ KHMER- VIỆT Ở ĐBSCL................................................................................................ ..... 92 3 .1 Các cơ sở lý thuyết và phân biệt ........................................................................ 92 3.1.1 Khái niệm “mã”........................................................................................ 92 3.1.2 Một số hiện tượng về mã qua tiếp xúc ngôn ngữ....................................... 93 3.1.3 Một số hiện tượng về biến đổi ngôn ngữ qua tiếp xúc............................... 95 3.1.4 Một số phân biệt giữa các khái niệm ........................................................ 96 3 .2 Chọn mã và luân phiên mã ở song ngữ KV ........................................................ 99 3.2.1 Chọn mã, vay mượn và sao phỏng trong tiếng Khmer .............................. 99 3.2.2 Chuyển mã ............................................................................................. 113 3 .3 Giao thoa KV ................................................................ ................................ .. 122
10 3.3.1 Giao thoa thanh điệu tiếng Việt củ a người Khmer ................................ .. 123 3.3.2 Lỗi chính tả của học sinh Khmer ................................ ............................ 131 3 .4 Tiểu kết chương ............................................................................................... 135 Chương 4: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHÍNH SÁCH VÀ GIÁO DỤC SONG NGỮ KHMER-VIỆT Ở ĐBSCL .................................................................................. 137 4 .1 Chính sách ngôn ngữ đố i với dân tộc Khmer ................................................... 137 4.1.1 Tình hình nghiên cứu và chính sách ngôn ngữ dân tộc củ a Việt Nam ..... 137 4.1.2 Chính sách ngôn ngữ cho vùng song ngữ KV ................................ ......... 143 4 .2 Giáo dục song ngữ KV ................................ .................................................... 156 4.2.1 Một số kiểu lo ại giáo dụ c song ngữ ........................................................ 158 4.2.2 Tình hình giáo dục song ngữ KV hiện nay .............................................. 160 4.2.3 Giáo dục tiếng Việt cho đồng bào Khmer ................................ ............... 166 4.2.4 Vài lưu ý về việc học và viết chữ Khmer ................................................ 169 4 .3 Tiểu kết chương ............................................................................................... 176 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 178 THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................ ................................ .. 185 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................................... 200 PHỤ LỤC................................ ................................ .............................................. 201
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1 . Lý do chọn đề tài Sự cộng cư lâu đời và hoà h ợp giữa hai dân tộ c Việt và Khmer cũng như sự tiếp xúc giữ a tiếng Việt và tiếng Khmer đã tạo nên tình hình song ngữ KV tại nhiều khu vực ở ĐBSCL với các kiểu loại người, các vùng song ngữ khác nhau, cũng như những biến đổi, phát triển của hai ngôn ngữ trong tiếp xúc. Trong chiến lược phát triển của mỗ i quốc gia, nhất là quố c gia đa dân tộc như Việt Nam, từ ngôn ngữ, đến giáo dục, đến phát triển xã hộ i là con đường m à các nhà làm chính sách cần ph ải tính đến, và b a yếu tố này cũng tạo nên một tam giác tương hỗ . Đề tài “Tình hình song ngữ Khmer-Việt tại ĐBSCL – Một số vấn đề lý thuyết và thực tiễn.” được lựa chọn trên cơ sở đó và quan tâm đ ến mố i quan hệ tương hỗ này ở m ắt xích đầu tiên (ngôn ngữ ), và các kết qu ả n ghiên cứu sẽ làm n ền tảng cho việc hoạch định hai m ắt xích còn lại một cách hợp lý trư ờng hợp cộng đồng người Việt gốc Khmer tại ĐBSCL. Đề tài được thực hiện với những lý do chủ yếu sau: Lý do th ứ nhất: Nghiên cứu dân tộc thiểu số là mộ t mảng nghiên cứu quan - trọng ở một quốc gia đa dân tộc như Việt Nam . Ở vùng ĐBSCL - một khu vực kinh tế trọng điểm củ a Việt Nam, d ân tộc Khmer đóng vai trò rất quan trọng về các mặt lịch sử , văn hoá, kinh tế, xã hội và chính trị. Vì vậy, việc n ghiên cứu tiếng Khmer và tình hình song ngữ KV, như là mộ t phần củ a n ghiên cứu dân tộc, sẽ đóng góp vào sự phát triển của bản thân cộng đồng d ân tộc này và vào sự ổn định kinh tế, văn hoá, xã hội và chính trị. Lý do thứ h ai: Vấn đề song ngữ thuộc lĩnh vực ngôn ngữ học xã hội, một - khuynh hướng nghiên cứu cần được phát triển ở Việt Nam , đặc biệt là giữa tiếng Việt với ngôn ngữ d ân tộc thiểu số. Đây là một lĩnh vực mà chúng tôi quan tâm từ lâu và thích thú, bởi tính ứng dụng của nó trong việc giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài, vốn là ngh ề n ghiệp củ a chúng tôi h iện nay. Lý do thứ ba: Luận án tiến sĩ này được phát triển từ luận văn cao học củ a - chúng tôi về đ ề tài song ngữ KV. Vì vậy, việc lựa chọn đ ề tài này sẽ giúp
2 chúng tôi tận dụng được các kết quả nghiên cứu trước đó và khai thác được khía cạnh mô tả lịch đại thông qua so sánh. Lý do th ứ tư: Khi lựa chọn đ ề tài này, chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp một - phần nhỏ cho sự phát triển củ a cộng đồng dân tộc mà chúng tôi đã nhiều năm tiếp xúc, nghiên cứu và trở n ên yêu m ến. 2 . Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở mộ t số lý thuyết m ới về nghiên cứu song ngữ, cũng nh ư số liệu, n gữ liệu thu thập được qua thực địa, mục đích nghiên cứu là mô tả các đặc điểm môi trường, đặc điểm cộng đồ ng, đặc điểm ngôn ngữ học, qua đó cung cấp một bức tranh toàn cảnh về tình hình song ngữ KV hiện nay của đồng bào Khmer ĐBSCL. Bức tranh đó sẽ b ao gồm việc mô tả khả năng và việc sử dụng song ngữ của người Khmer trong giao tiếp, sự hành chức củ a hai ngôn ngữ trong xã hội, thái độ củ a cộng đồng đối với các ngôn ngữ , sự phát triển biến đổ i của các ngôn ngữ trong tiếp xúc và từ đó cung cấp nh ững luận cứ khoa học cho việc ho ạch đ ịnh các chính sách d ân tộc, chính sách giáo dụ c cho cộng đồng Khmer ở ĐBSCL. Để thực hiện các mục tiêu trên, nhiệm vụ cụ th ể của luận án là: h ệ thống hoá và giới thiệu mộ t cách có chọn lọc các lý thuyết liên quan đến nộ i dung lu ận án; giới thiệu khái quát về ĐBSCL cũng như các địa bàn nghiên cứu; miêu tả và ch ỉ ra các đặc điểm của cộng đồng song ngữ KV qua các nghiên cứu trường h ợp cả ở góc độ định tính lẫn định lượng; mô tả và phân tích các hệ quả của quá trình tiếp xúc n gôn ngữ KV; và, tổng thu ật, phân tích, đánh giá cũng như gợi ý những chính sách n gôn ngữ, chính sách giáo dục song ngữ và giáo dục ngôn ngữ cho người Khmer vùng song ngữ. 3 . Tính cấp bách, cần thiết, ý nghĩa khoa họ c và ý nghĩa thực tiễn Hiện nay, tình hình song ngữ KV ở ĐBSCL tương đố i đa dạng và phứ c tạp. Mộ t bộ phận người Khmer vẫn còn chưa thông thạo tiếng Việt - ngôn ngữ giao tiếp chung - và cả tiếng Khmer. Đặc biệt tỷ lệ mù chữ Khmer còn khá cao. Vấn đ ề song n gữ n ày ít nhiều cản trở cho giao tiếp, và mộ t cách gián tiếp ảnh hưởng đến nhu cầu phát triển kinh tế xã hộ i củ a dân tộc Khmer nói riêng và của địa phương nói chung.
3 Nếu không kịp thời nghiên cứu, mô tả và từ đó đưa ra những gợi ý về mặt chính sách, thì những bất cập , nh ững khuynh hướng biến đổi tiêu cực, sẽ làm chậm lại sự phát triển . Về ý ngh ĩa khoa họ c, luận án góp phần củng cố các lý thuyết về Ngôn ngữ học tiếp xúc, gợi ý các hướng nghiên cứu, các phương pháp nghiên cứu song ngữ trên cơ sở liên ngành giữa ngôn ngữ học, xã hội họ c và dân tộc học. Ở góc độ thu th ập tư liệu nghiên cứu, lu ận án kết hợp hai hư ớng định lượng và định tính, kết hợp n ghiên cứu ngôn ngữ học điền dã và dân tộc họ c. Luận án còn làm nổ i bật các giá trị khoa họ c qua việc nghiên cứu sự tiếp xúc giữa hai ngôn ngữ có đặc thù đơn lập, ở một nước đang phát triển. Hơn nữa, luận án cung cấp các tư liệu phục vụ cho các đ ề tài tương tự. Đặc biệt, luận án còn đóng góp một vài khía cạnh lý thuyết m ới trong n ghiên cứu song ngữ ở các ngôn ngữ đơn lập. Về ý ngh ĩa thực tiễn, luận án sẽ cung cấp thêm sự hiểu biết về tình hình sử dụng ngôn ngữ củ a cộng đồng Khmer ở ĐBSCL, cung cấp các kết quả khoa họ c làm cơ sở cho các cơ quan chứ c năng trong việc ho ạch đ ịnh các chính sách dân tộ c, chính sách giáo dục, chính sách ngôn ngữ , cũng như là cơ sở cho công tác quản lý giáo dục, quản lý chính quyền tại các địa phương ở góc độ song ngữ. 4 . Đối tượng và phạ m vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là tiếng Việt Nam Bộ và tiếng Khmer ở ĐBSCL trong sự so sánh đối chiếu, trong việc sử dụng và trong quá trình tiếp xúc. Về mặt đối tượng, đề tài nghiên cứu giới h ạn trong việc nghiên cứu người Việt gốc Khmer và không nghiên cứu đối tượng song ngữ là người Việt1. Đó là lý do cách gọ i Khmer – Việt thay vì Việt – Khmer, b ởi nó cho thấy chủ th ể của nghiên cứu. Về mặt thời gian , đề tài này được thực hiện trong 3 năm 2007 đến 2010 với các dữ liệu, vấn đ ề song ngữ trong th ời gian 10 năm trở lại đây (2000 – 2010). Về mặt không gian đ ịa lý , luận án chỉ nghiên cứu ở khu vực ĐBSCL, thuộ c lãnh thổ Việt Nam2, trong đó tập trung ở ba tỉnh Trà Vinh, Sóc Trăng, An Giang, những nơi có nhiều người Khmer sinh sống, và m ở rộng ra mộ t số khu vực khác củ a ĐBSCL và CPC với mụ c đ ích chủ yếu là so sánh và kiểm chứng.
4 5 . Lịch sử nghiên cứu vấn đề Ở Việt Nam, n ghiên cứu ngôn ngữ d ân tộ c thiểu số đ ã được quan tâm và n ghiên cứu từ rất sớm. Cuốn “Nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở Việt Nam từ những năm 90 ” của Viện Thông tin Khoa học Xã hộ i (Trung tâm KHXH & NV Qu ốc gia) đã liệt kê thư mục nghiên cứu về ngôn ngữ d ân tộc (từ trang 172 đến trang 210) từ nhữ ng năm 1990 cho đ ến 2002, trong đó có 58 công trình (sách, bài viết) về vấn đề chung và 235 công trình về các ngôn ngữ dân tộ c khác nhau. Từ đó đ ến n ay, hàng chục cuốn sách, luận văn, luận án, bài nghiên cứu v.v. đã được thực h iện . Tình hình đó cho th ấy nghiên cứu ngôn ngữ dân tộc ở Việt Nam có một b ề d ày đáng tự h ào. Từ th ời điểm cuối những năm 90, đầu những năm 2000, Bùi Khánh Thế đã cung cấp một cái nhìn tổng thể về những đóng góp này: “Hàng trăm khoá luận tố t nghiệp đại học cả ở phía Bắc lẫ n ở phía Nam, trong nước và ngoài nước khai thác đề tài từ những ngôn ngữ dân tộ c Việt Nam và con số luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ trong lĩnh vực này lên đ ến con số vài chụ c. Có th ể dẫn ra đây một số tác giả Việt Nam và ngoại quốc có công trình nghiên cứu về các ngôn ng ữ dân tộc ở Việt Nam. Đó là Hoàng Tu ệ, Nguyễn Văn Tài (về dân tộ c Mường), Nguyễn Văn Lợi (về tộ c Mèo/Hmông), Trần Trí Dõi (về tộc Chứt), Đoàn Văn Phúc (về tộc Êđê), Hoàng Văn Ma (về tộ c La ha), Tạ Văn Thông (về tộc Kơ ho), Hoàng Văn An (về tộc Tày), Phạm Đức Dương, Bùi Khánh Thế, Vương Hữu Lễ, Nguyễn Phú Phong, Nguyễn Bạt Tụ y, Phạm Hữu Lai … Trong số các nhà nhà khoa học nước ngoài viết về ngôn ngữ dân tộc Việt Nam ta thường gặp trên sách báo tên các tác giả Haudricourt A.G.. Ferlus M., Martini F., Piat M., Savina F.M., Aumonier E.F., Cabaton A., Adams K.L., Diffloth G., Banker J.E., Blood David và Dorothy, Edmonson J.A., Gregerson K.J., Miller J.D. và V.G., Fuller E., Friberg T. và V., Pittman R.S., Watson L., Solnsev V.M., Solseva N.V., Alieva N.F., Efimov A.J., Sokolovskaja N.K., Pogibenko T.T., Blagonrarova J.L …” ([93], tr.60).
5 Và cho đến nay, đã có thêm nhiều tác giả Việt Nam và nước ngoài nữa. Đặc b iệt ở miền Nam còn có các nghiên cứu của Phú Văn Hẳn, Brunelle M. (tiếng Chăm), Đinh Lê Thư, Thái Văn Chải, Trần Thanh Pôn, Nguyễn Th ị Huệ, Phan Trần Công (tiếng Khmer), Nguyễn Văn Hu ệ (tiếng Raglai), Lê Khắc Cường (tiếng Stiêng), … cũng như một số khoá luận tố t nghiệp và luận văn cao họ c ở các trung tâm đào tạo phía Nam. Mảng đề tài tiếp xúc ngôn ngữ và song ngữ cũng đã được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm từ rất sớm giữa tiếng Việt và các ngôn ngữ như tiếng Hán , tiếng Pháp, tiếng Anh và trong vài chục năm trở lại đây là giữa tiếng Việt và một (hay hơn một) n gôn ngữ dân tộ c. Mục đích của các nghiên cứu này là phục vụ cho biên soạn từ điển, biên so ạn giáo trình dạy tiếng, viết chuyên kh ảo, nghiên cứu chính sách ngôn ngữ - dân tộ c. Ngoài các công bố ở các tạp chí Ngôn ngữ (Viện Ngôn ngữ học) và Ngôn ngữ và Đời sống (Hội Ngôn ngữ học Việt Nam), có một số tài liệu nghiên cứu thành sách hay dư ới dạng bài nghiên cứu m à chúng tôi đã tham khảo trực tiếp từ các tác giả Hoàng Tuệ, Phan Ngọ c, Bùi Khánh Thế, Hoàng Thị Châu, Phạm Đức Dương, Đinh Lê Thư, Nguyễn Văn Lợi, Lý Toàn Thắng, Vương Toàn, Nguyễn Đức Tồn, Nguyễn Văn Ma, Nguyễn Văn Chiến, Trần Trí Dõi, Nguyễn Văn Khang, Tạ Văn Thông, Nguyễn Hữu Hoành, Đoàn Văn Phúc, Hoàng Quố c… Có thể thấy tình hình nghiên cứu tiếp xúc ngôn ngữ qua thư mụ c nghiên cứu khá đầy đủ của Lý Tùng Hiếu ([49], tr.289-305) bao gồm 169 tài liệu công trình b ằng tiếng Việt và tiếng Anh. Việc nghiên cứu tiếng Khmer, n goài những nghiên cứu của các tác giả nước n goài đối với tiếng Khmer ở CPC được công bố ở tạp chí Mon-Khmer Studies3 (Xem Phụ lục 1), JSEALS và một số tạp chí quốc tế khác, ngoài một số nghiên cứu của các nhà dân tộ c học như Lê Hương ([54]) (nghiên cứu từ vay mượn Khmer), Nguyễn Đình Đầu, Lê Trung Hoa ([42], [43]) (nghiên cứu về địa danh và nhân d anh) …, Trần Thanh Pôn (trong [100]) (nghiên cứu về giáo dụ c tiếng Khmer), n goài các công trình ngôn ngữ học của Phan Ngọ c ([77]), Thái Văn Chải ([9]) Nguyễn Văn Chiến ([12]), Mai Ngọc Ch ừ ([13]), Vũ Đức Nghiệu ([76]), Ch . Bauer
6 ([3]), Cl. Gotze-Sam ([35]), Nguyễn Văn Lợi và Nguyễn Th ị Huệ ([67]) về các đặc đ iểm khác nhau của tiếng Khmer… thì những nghiên cứu về đặc điểm củ a tiếng Khmer Nam Bộ hay từ điển Khmer – Việt, Việt - Khmer phần lớn được các nhà giáo, nhà giáo d ục học người Khmer nghiên cứu với mụ c đích sư phạm, như Lâm Es, Trần Chinh, Lâm Sai, Lâm Khu, Châu Ngọ c Phước, Thái Chợt, Trần The, Ngô Chân Lý, Trịnh Thới Cang, Sơn Song Sơn… biên soạn. Việc nghiên cứu về tiếng Khmer Nam Bộ còn được mộ t số các khoá sinh viên thuộ c khoa Văn hóa học (Đại học Trà Vinh ), khoa Ngữ văn và Báo chí (trước đây) và khoa Văn họ c và Ngôn ngữ (bây giờ) (ĐHKHXH và NV – ĐHQG TP Hồ Chí Minh ), Trung tâm nghiên cứu giáo dục (ĐHSP TP HCM)… thự c hiện dưới hình thức khoá luận tốt nghiệp hay báo cáo thự c tập, báo cáo khoa học. Riêng việc nghiên cứu vấn đề song ngữ KV có thể nói là còn chưa nhiều. Song ngữ KV chủ yếu được đề cập sơ lược trong các cuốn địa chí, trong ph ần mở đ ầu của các nghiên cứu xã hội học, nhân học, lịch sử về ĐBSCL và về cộng đồng Khmer. Năm 2003, lu ận văn thạc sĩ của chúng tôi đã được thực hiện về tình hình song ngữ KV tại ấp Trà Sết, thuộ c xã Vĩnh Hải, huyện Vĩnh Châu, tỉnh Sóc Trăng trong hoàn cảnh ít tài liệu tham kh ảo. Gần đây hơn, một vài nghiên cứu củ a Bùi Khánh Thế, Đinh Lê Thư, Nguyễn Văn Lợi, Nguyễn Văn Huệ, Nguyễn Công Đứ c, Nguyễn Thị Hu ệ, Trần Thanh Pôn, Phan Trần Công, Nguyễn Chí Tân … đã bắt đầu cung cấp những tư liệu ở các góc độ từ chính sách ngôn ngữ, đến giáo dụ c song ngữ, đ ến các vấn đ ề cấu trúc ngôn ngữ. Luận án đang hoàn thành của Nguyễn Th ị Hu ệ do GS.TS Nguyễn Văn Lợi hướng d ẫn là tư liệu gần nhất với lu ận án củ a chúng tôi, trong đó Nguyễn Thị Hu ệ tập trung nghiên cứu tình hình song ngữ KV ở Trà Vinh. Tuy nhiên, chúng tôi chưa tham khảo được nhiều ngoài những trao đổi trự c tiếp với tác giả, ngoài việc nghe trình bày luận án tại hội đồng bảo vệ cấp cơ sở và một bài viết đ ã công bố về thanh điệu của người Khmer nói tiếng Việt trong năm 2008 [67]. Việc nghiên cứu song ngữ KV được chúng tôi tiến hành bắt đ ầu từ n ăm 2001 khi thu thập tài liệu cho luận văn th ạc sĩ [38]. Cho đ ến nay, khoảng 12 đ ợt điền dã đ ã được thự c hiện , mỗi đợt kéo dài từ 1 tuần đến hơn 1 tháng, với khoảng 1,2 Gb dữ
7 liệu âm thanh dạng .wav, khoảng 300 hình ảnh và tiếp xúc gần 60 CTV (ngoài số 300 đối tượng được phỏng vấn bằng b ảng hỏi). Từ nguồn tư liệu đó, chúng tôi đ ã công bố m ột số bài nghiên cứu về tiếng Khmer và song ngữ KV tại các hội thảo quốc tế (SEALS 19), hội thảo ngôn ngữ học toàn quốc (Cần Thơ – 2008; Hà Nộ i – 2009; TP.HCM - 2010), và đ ăng bài nghiên cứu tại mộ t số tạp chí nghiên cứu. Trên đây là bức tranh có thể chưa đầy đ ủ về lịch sử n ghiên cứu tiếng Khmer và song ngữ KV, tuy nhiên, đó là số lượng tài liệu tham khảo trực tiếp mà chúng tôi có trong tay khi thự c hiện luận án này. 6 . Cơ sở lý luận Về mặt lý lu ận, luận án được nghiên cứu trên hai cơ sở lý thuyết, đó là Ngôn n gữ họ c tiếp xúc (Contact Linguistics), trước đây đư ợc gọi là lý thuyết Tiếp xúc n gôn ngữ (Theory of Language Contact), và lý thuyết Ngôn ngữ họ c đố i chiếu (Theory of Contrastive Linguistics). Lý thuyết Tiếp xúc ngôn ngữ được đánh d ấu bằng công trình củ a H. Schuchargt (1842 -1927) về ngôn ngữ pha trộn (mixed language), về các biến th ể p idgin và créole của ngôn ngữ và đư ợc phát triển thành một lý thuyết qua công trình Language in contact: Findings and Problems (1953) của U. Weinreich được xu ất b ản ([142], tr.1). Lý thuyết này được sử d ụng xuyên suốt luận án và sẽ được mô tả chi tiết ở chương 1. Lý thuyết Ngôn ngữ học đối chiếu là khuynh hướng nghiên cứu theo hướng thực hành n gôn ngữ (practice-oriented approach) nh ằm mô tả những tương đồng và khác biệt giữa các ngôn ngữ ([157]). Lý thuyết n ày được sử dụng trong luận án khi khảo sát những khác biệt giữ a hai ngôn ngữ KV trong các hiện tư ợng hòa mã, chuyển mã, chuyển di và giao thoa, vay mượn và sao phỏng. 7 . Phương pháp nghiên cứu Về m ặt phương pháp, luận án có sự kết hợp giữa định lượng và định tính, trên cơ sở các giáo trình về phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội ([63]; [110]). Sự kết hợp này đư ợc mô tả chi tiết trong công trình củ a Robert Murray Thomas ([180]). Ngoài ra, phương pháp nghiên cứu còn có sự tham khảo các bài giảng về
8 n ghiên cứu định lượng và định tính của PGS.TS Phan Thị Yến Tuyết, và TS. Phan Ngọ c Lan (trong chương trình Cao họ c Việt Nam họ c, năm 2010). 7 .1 H ướng tiếp cậ n định lượng Ở hướng định lượng, dữ liệu được thu thập qua phương pháp thống kê xã hội học như là phương pháp chủ đạo. Phương pháp n ày lấy cơ sở trên việc chọn mẫu phân tầng, sử dụng bảng hỏi tổng h ợp và việc xử lý số liệu bằng phần mềm MS Excel và SPSS. Chọn m ẫu : Mẫu được chọn theo từng phân tầng, với tỷ lệ lấ y từ cơ cấu toàn ĐBSCL (trên cơ sở Niên giám thố ng kê năm 20074 củ a 3 tỉnh Trà Vinh, Sóc Trăng và An Giang). Cách chọ n mẫu theo phương pháp phân tầng này có thể nói là phù h ợp với tính chất và quy mô nghiên cứu, cũng nh ư số lượng đối tượng nghiên cứu. Do các m ẫu được chọn trên cơ sở phần trăm các tiêu chí, nghĩa là tập hợp m ẫu phản ánh cấu trúc của toàn bộ đối tượng nghiên cứu, nên kết qu ả n ghiên cứu thu được về m ặt lý thuyết m ới có th ể khái quát được cho toàn bộ đ ối tượng nghiên cứu. Tuy vậy, chúng tôi vẫn nhấn m ạnh đến tính chất tương đối của nghiên cứu định lượng, do số lượng m ẫu là ít so với tập hợp đối tượng nghiên cứu. Ba phân tầng được sắp xếp theo thứ tự như sau: Phân tầng thứ nhất – giới tính, có hai biến độc lập là nam và nữ. - Phân tầng thứ hai – nghề nghiệp. Ở phân tầng này có sự phân biệt nh ỏ giữa - n am – nữ bởi tính chất ho ạt động ngh ề n ghiệp khác nhau. Đối với nam, các b iến được chọn là nông dân; người buôn bán; cán bộ địa phương; sư sãi, g iáo viên; lái xe ôm, xe ba gác và người làm thuê làm mướn. Đố i với nữ, đó là các biến nông dân; người buôn bán; cán bộ đ ịa phương; giáo viên; làm thuê làm mướn; nội trợ. Phân tầng thứ ba – độ tuổ i. Phân tầng này bao gồm 3 biến tố, thể h iện ở 3 - nhóm: 1 – 30 tuổi; 31 – 60 tuổ i, trên 60 tuổi. Sau khi các mẫu đã đ ược phân bổ, thì việc chọn mẫu tiếp theo dựa trên n guyên tắc ngẫu nhiên và thu ận lợi: bên trong mỗi nhóm, chúng tôi chọn phỏng vấn và thu thập thông tin ở nhữ ng người chúng tôi gặp, miễn là những n gười này thỏ a
9 m ãn các yêu cầu của biến và có khoảng cách không gian đ ã được khoanh vùng. Sau khi tính được tỷ lệ mẫu theo từng biến tố, 300 mẫu đ ã được chọn (và 30% m ẫu dự phòng - để đảm b ảo mỗi biến có ít nh ất là 1 m ẫu dự phòng), và được phân bổ đều cho 3 xã của ba trường hợp nghiên cứu điển hình sẽ được đ ề cập ngay sau đây. Việc phân bố 300 m ẫu trên đư ợc thể hiện ở Phụ lụ c 2. Nghiên cứu đa trường hợp : Mộ t số trường h ợp điển hình có những điểm tương đồng và cả dị biệt đã được chọn để n ghiên cứu. Do địa bàn nghiên cứu rất rộng, nên chỉ 3 huyện đư ợc chọn nghiên cứu điển hình, đó là các huyện Trà Cú (tỉnh Trà Vinh), huyện Vĩnh Châu (tỉnh Sóc Trăng) và huyện Tri Tôn (tỉnh An Giang), là các huyện đông đồng bào Khmer nhất ở ĐBSCL. Trong các huyện đó, 3 xã đ ược chọn đ ể triển khai nghiên cứu đ ịnh lượng. Ba xã này ch ưa hẳn đã thể hiện h ết các đặc thù của ĐBSCL, vì vậy, trừ các nghiên cứu đ ịnh lượng, các nghiên cứu mô tả, đ ịnh tính còn sử dụng cả dữ liệu ở các địa phương khác n ữa. Các xã trên đ ược lựa chọn dựa trên một số đ ặc điểm tương đồng và đại diện, sẽ đ ược đề cập chi tiết hơn ở chương 1 củ a luận án . Bảng hỏ i phỏng vấn 300 mẫu có th ể thấy ở Phụ lục 3a. 7 .2 H ướng tiếp cậ n định tính Nghiên cứu ngôn ngữ họ c điền dã: Phương pháp này thường được sử dụng trong nghiên cứu thực địa, nh ất là nghiên cứu ngôn ngữ dân tộc. Nó b ao gồm việc quan sát tham dự, phỏng vấn sâu, thu âm ngữ liệu, quan sát các tình huống giao tiếp, chụp và sao lưu tài liệu đ ể tiến hành phân tích. Phương pháp này được sử dụng trong lu ận án để đi sâu vào chi tiết và kiểm chứng, mô tả thêm về kết quả định lượng. Nghiên cứu tư liệu : Phương pháp này được sử dụng trong việc tham khảo các công trình nghiên cứu lý thuyết và th ực tiễn trước đó về tiếng Việt, tiếng Khmer cũng nh ư song ngữ nói chung. Phần lớn chương 4 của luận án sử dụng phương pháp n ày. Nghiên cứu hồi cố (lịch sử lời kể): Phương pháp này đ ược sử dụng ở các cuộc phỏng vấn sâu nh ằm tìm lại những thông tin trong quá khứ. Đặc biệt, phương
10 pháp này được chúng tôi sử dụng trong việc mô tả sự khác biệt của tình hình sử dụng cũng như kh ả n ăng song ngữ của người Khmer trong hiện tại và trong quá khứ, trong khảo sát sự b iến đổ i ngôn ngữ, cũng như những nghiên cứu về song ngữ KV trước 1975. 7 .3 Các phầ n mềm xử lý thông tin. Lu ận án cũng sử dụng một số ph ần mềm đ ể xử lý các dạng thông tin, ngữ liệu, số liệu khác nhau: Ph ần mềm xử lý ngữ âm Praat: PRAAT (Tiếng Hà Lan ngh ĩa là "NÓI") đư ợc sử dụng trong luận án đ ể phân tích các mẫu âm thu được khi nghiên cứu về giao thoa ngôn ngữ và lỗi phát âm của người Khmer song ngữ. Speech Tools: Speech Tools là bộ các ứng dụng do Hộ i ngữ học Mùa hè phát triển, được sử dụng để tìm ra sự biến đổi thanh điệu, sự khác biệt phương ngữ giữa các phương ngữ Khmer Nam Bộ và mộ t số d ấu hiệu đơn tiết hoá. MS. Excel: Đây là một sản ph ẩm phần m ềm phục vụ cho thống kê, tính toán b ằng bảng biểu. Ph ần mềm này được sử dụng để thống kê và phân loại người song n gữ cũng như một số phân tích số liệu về từ vay mư ợn và hoà mã. MapInfo (Thông tin bản đồ ) MapInfo Professional là phần mềm hệ thống thông tin địa lí do công ty MapInfo (nay là Pitney Bowes) sản xuất. Đây là phần m ềm vẽ và biên tập các bản đồ. MapInfo được sử dụng với sự hỗ trợ của Google Earth đ ể xác định các vùng song ngữ KV trong các nghiên cứu trường h ợp. 8 . Cấu trúc luận án Cấu trúc lu ận án gồm 4 chương (không kể phần d ẫn nhập và kết luận): Chương 1: BỐI CẢNH TIẾP XÚC NGÔN NGỮ VIỆT – KHMER Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬ U LONG. Chương này giới thiệu về lý thuyết tiếp xúc ngôn ngữ, mô tả b ối cảnh và môi trường tiếp xúc ngôn ngữ KV, mô tả và đối chiếu các đặc đ iểm của tiếng Việt và tiếng Khmer trong tiếp xúc cũng như h ệ qu ả và xu hướng b iến đổi do quá trình tiếp xúc ngôn ngữ tạo nên. Ngoài ra, chương còn dành một phần quan trọng để xác định lo ại hình cảnh huống tiếng Khmer dựa trên mộ t số tiêu chí phổ quát.
11 Chương 2: MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA CỘNG ĐỒNG SONG NGỮ KHMER – VIỆT Ở ĐBSCL. Chương này đề cập đến các môi trường (địa lý và xã hội), nơi hai ngôn ngữ KV tiếp xúc với nhau. Các kiểu loại người Khmer và các nhóm người Khmer về m ặt song ngữ cũng được phân loại trên cơ sở n ghiên cứu đ ịnh tính. Cuối chương là nghiên cứu về vị th ế và sự phân công chứ c năng của tiếng Việt và tiếng Khmer ở ĐBSCL. Chương 3: MỘT SỐ HỆ QUẢ CỦA SỰ TIẾP XÚC NGÔN NGỮ KHMER- VIỆT Ở ĐBSCL. Chương này đ ề cập đến các khái niệm về mặt lý thu yết liên quan đ ến các ngôn ngữ trong môi trường song ngữ, mô tả các h iện tượng khác nhau trong giao tiếp song ngữ KV tại địa phương. Một phần của chương được dành đ ể n ghiên cứu về các hiện tượng giao thoa và lỗi phát âm của người song ngữ Khmer nói tiếng Việt và củ a học sinh dân tộ c Khmer viết tiếng Việt. Chương 4: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHÍNH SÁCH VÀ GIÁO DỤC SONG NGỮ KHMER-VIỆT Ở ĐBSCL. Vấn đề thực tiễn đư ợc rút ra trên cơ sở kết qu ả n ghiên cứu của luận án, bao gồm những đề xuất th ực tiễn cho chính sách ngôn ngữ, chính sách giáo dụ c song ngữ và một số giải pháp cho việc dạy và h ọc tiếng Việt và tiếng Khmer. Cuố i cùng là p hần kết lu ận, thư mục tham khảo và hơn 10 phụ lục minh ho ạ thêm cho nội dung của luận án.