Mối quan hệ giữa chỗ dựa xã hội và cách ứng phó với stress của sinh viên trường Đại học Y dược - Đại học Huế

MỐI QUAN HỆ GIỮA CHỖ DỰA XÃ HỘI VÀ CÁCH ỨNG PHÓ VỚI STRESS<br /> CỦA SINH VIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC - ĐẠI HỌC HUẾ<br /> NGUYỄN PHƯỚC CÁT TƯỜNG - ĐINH THỊ HỒNG VÂN<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Chất lượng và hiệu quả của chỗ dựa xã hội trong quá trình hỗ trợ cá<br /> nhân ứng phó với stress vẫn đang là một vấn đề gây nhiều tranh cãi trong giới<br /> học thuật. Nghiên cứu này nhằm tiếp tục xác định chất lượng và tính hiệu quả<br /> của chỗ dựa xã hội trong mối tương quan với các cách ứng phó với stress. Kết<br /> quả khảo sát cho thấy chỗ dựa xã hội có mối tương quan thuận với các cách<br /> ứng phó hiệu quả như “giải quyết vấn đề”, “tìm kiếm chỗ dựa xã hội” và “cấu<br /> trúc lại nhận thức”. Tuy nhiên, nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng những sinh<br /> viên có nhiều chỗ dựa xã hội vẫn sử dụng các cách ứng phó kém hiệu quả với<br /> stress. Vì thế, tìm đến các chỗ dựa xã hội đáng tin cậy, giàu kinh nghiệm, có<br /> chuyên môn cao như các nhà tham vấn tâm lý, các nhà trị liệu… là một việc<br /> làm hết sức cần thiết đối với sinh viên khi đối mặt với stress.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Không ầm ĩ nhưng ngấm ngầm, đại dịch stress đang tấn công mạnh mẽ giới học sinh và<br /> sinh viên. Ở Mỹ, cứ 10 sinh viên thì có một sinh viên bị trầm cảm do stress mãn tính<br /> (APA, 2008); ở Thụy Sỹ, 12,9% sinh viên bị stress nặng và 2,7% sinh viên đã thực hiện<br /> ý định tự tử (dẫn theo Edwards, 2007); tại Việt Nam, trong 4000 người “có biểu hiện<br /> không bình thường” đến khám bệnh tại bệnh viện Tâm thần Trung ương thì có đến 30%<br /> là học sinh, sinh viên (dẫn theo Nguyễn Hồi Loan, 2009).<br /> Theo nhiều nhà tâm lý học và xã hội học trên thế giới, những rối loạn về sức khoẻ tinh<br /> thần của học sinh và sinh viên sẽ được hạn chế nếu họ có chỗ dựa xã hội vững chắc.<br /> Bên cạnh đó, các nghiên cứu đều khẳng định những cá nhân có chỗ dựa xã hội tốt<br /> thường sử dụng các cách ứng phó hiệu quả hơn với stress. Tuy vậy, nhiều tác giả tranh<br /> luận rằng hiệu quả của chỗ dựa xã hội trong quá trình hỗ trợ cá nhân ứng phó với stress<br /> không nằm ở số lượng mà nằm ở chất lượng; nghĩa là, không phải có nhiều chỗ dựa xã<br /> hội là tốt mà quan trọng là những chỗ dựa thân thiết, tin tưởng, giàu kinh nghiệm, đặc<br /> biệt là những hỗ trợ từ các dịch vụ sức khỏe tinh thần hoặc các nhà tham vấn thực thụ<br /> (Taylor, 1998). Mặt khác, nhiều tác giả cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của năng lực<br /> huy động nguồn lực xã hội của các cá nhân. Dù có nguồn lực vững chắc nhưng các cá<br /> nhân không huy động được hoặc không biến các nguồn lực hỗ trợ bên ngoài thành nội<br /> lực ứng phó của bản thân thì chỗ dựa xã hội cũng không thực sự phát huy được sức<br /> mạnh vốn có của nó (Mosher, Prelow, Chen và Yackel, 2006).<br /> Như vậy, có thể thấy việc xác định và phát huy chất lượng, tính hiệu quả của chỗ dựa xã<br /> hội trong mối tương quan với các chiến lược ứng phó luôn có ý nghĩa lý luận và thực<br /> tiễn cao. Đặc biệt ở Việt Nam, tuy hiện nay có khá nhiều nghiên cứu về stress của sinh<br /> viên nhưng ứng phó với stress và mối quan hệ của nó với chỗ dựa xã hội chưa được<br /> nhiều tác giả chú trọng. Trên bình diện đó, nghiên cứu này nhằm cung cấp một cái nhìn<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 01(13)/2010: tr. 93-100<br /> <br /> 94<br /> <br /> NGUYỄN PHƯỚC CÁT TƯỜNG - ĐINH THỊ HỒNG VÂN<br /> <br /> tổng quan về mối quan hệ giữa cách ứng phó với stress của sinh viên trường Đại học Y<br /> Dược - Đại học Huế (ĐHYD - ĐHH) và chỗ dựa xã hội; trên cơ sở đó, nâng cao nhận<br /> thức cho sinh viên, gia đình và xã hội về vai trò to lớn của chỗ dựa xã hội trong việc<br /> kiểm soát stress.<br /> 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Trắc nghiệm là phương pháp chủ yếu được sử dụng trong nghiên cứu này, với hai thang<br /> đo sau:<br /> a. Thang đo hỗ trợ xã hội (Multidimensional Scale of Perceived Social Support,<br /> MSSS) của Zimet, Dahlem, Zimet, và Farley (1988). Thang đo này được thiết kế để<br /> đánh giá chỗ dựa xã hội theo nhận định của từng cá nhân. Tổng điểm càng cao chứng tỏ<br /> hỗ trợ xã hội càng nhiều, càng vững chắc và ngược lại. Độ tin cậy tổng thể của thang đo<br /> khá cao, với chỉ số Cronbach alpha là 0,88.<br /> b. Bảng kiểm cách ứng phó với stress (Coping Strategies Inventory, CSI) của Garcia và<br /> các đồng sự (2006). Phiên bản sử dụng có thể được xem là bảng rút gọn của Tobin,<br /> Halroyd và Reynolds (1984), gồm có 40 câu để đánh giá các cách ứng phó đối với các<br /> sự kiện căng thẳng trong một tháng qua theo 8 loại cơ bản: giải quyết vấn đề, cấu trúc<br /> lại nhận thức, bộc lộ cảm xúc, tìm kiếm chỗ dựa xã hội, lảng tránh vấn đề, mơ tưởng, đổ<br /> lỗi cho bản thân và cô lập bản thân. Với chỉ số Cronbach alpha từ 0,63 đến 0,89, phiên<br /> bản CSI của Garcia và các đồng sự (2006) là thang đo có đủ độ tin cậy để đo các cách<br /> ứng phó của con người trước các sự kiện căng thẳng.<br /> Hai thang đo này được chúng tôi khảo sát trên 305 sinh viên trường Đại học Y Dược –<br /> Đại học Huế (ĐHYD - ĐHH). Kết quả khảo sát được phân tích bằng phần mềm SPSS<br /> 15.0. Chỉ số Cronbach alpha của thang đo MSSS trong nghiên cứu này là 0,90 và của<br /> bảng kiểm CIS là 0,88. Điều này cho thấy bộ công cụ sử dụng trong nghiên cứu của<br /> chúng tôi đều có độ tin cậy cao, đảm bảo sự chính xác của các kết quả thu được.<br /> 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> 3.1. Chỗ dựa xã hội: Chỗ dựa xã hội được định nghĩa là sự hỗ trợ ứng phó hay là sự<br /> trao đổi nguồn lực giữa người cung cấp và người nhận nhằm làm tăng tình trạng sức<br /> khỏe tinh thần của người nhận (Zimet và các cộng sự, 1989). Mỗi cá nhân có thể nhận<br /> từ chỗ dựa xã hội những hỗ trợ về mặt vật chất (như cung cấp đồ dùng), thông tin (như<br /> cho lời khuyên) và cảm xúc (như tạo nên sự an toàn tâm lý, che chở…).<br /> Kết quả từ Bảng 1 cho thấy sinh viên trường ĐHYD - ĐHH có chỗ dựa xã hội tương đối<br /> vững chắc. Điểm số này tương đương với điểm số của sinh viên Y Khoa trường Seth G.S.<br /> Medical College tại Mumbai, Ấn Độ (Supe, 2008) và khá cao so với điểm số của sinh<br /> viên tại các nước Phương Tây (Edwards, 2007). Có thể nhận thấy rằng với nền văn hóa có<br /> tính cộng đồng và cố kết cá nhân cao, sự gắn bó, liên hệ giữa các thành viên trong xã hội<br /> ở các nước phương Đông thường bền chặt và ổn định hơn nên chỗ dựa xã hội của sinh<br /> viên Á Đông, trong đó có sinh viên Việt Nam, thường vững chắc và đa dạng hơn.<br /> Bảng 1. Các chỗ dựa xã hội<br /> <br /> MỐI QUAN HỆ GIỮA CHỖ DỰA XÃ HỘI VÀ CÁCH ỨNG PHÓ VỚI STRESS…<br /> <br /> Các chỗ dựa xã hội<br /> Bạn bè<br /> Gia đình<br /> Người đặc biệt<br /> Chung<br /> <br /> Điểm trung bình<br /> 10,4<br /> 11,7<br /> 10,9<br /> 33,0<br /> <br /> 95<br /> <br /> Độ lệch chuẩn<br /> 3,34<br /> 3,11<br /> 3,87<br /> 8,66<br /> <br /> Đặc trưng văn hóa Á Đông cũng được thể hiện khá rõ nét trong nghiên cứu này khi chỗ<br /> dựa gia đình của các sinh viên ĐHYD - ĐHH chiếm điểm số cao hơn các chỗ dựa xã<br /> hội khác. Trong khi đó, các nghiên cứu ở Phương Tây hầu hết đều cho thấy sinh viên<br /> thường nhận nhiều hỗ trợ từ bạn bè và những người đặc biệt khác hơn là từ gia đình<br /> (Edwards, 2007). Khác với văn hóa Tây Âu, ở Việt Nam, dù con cái đã đến tuổi trưởng<br /> thành thì gia đình vẫn luôn là tấm bình phong che chắn cho con cái, hỗ trợ con cái từ vật<br /> chất đến tinh thần. Hỗ trợ gia đình dường như bao giờ cũng được xem là hỗ trợ chính<br /> yếu mà cá nhân nương tựa vào khi gặp khó khăn nào trong cuộc sống.<br /> Ngoài hỗ trợ từ gia đình, kết quả nghiên cứu còn cho thấy sinh viên trường ĐHYD - ĐHH<br /> nhận nhiều hỗ trợ từ bạn bè và những người đặc biệt khác. Đây thực sự là một điểm tựa<br /> vững vàng cho sinh viên khi đối mặt với các tác nhân gây stress trong đời sống.<br /> 3.2. Các cách ứng phó với stress<br /> “Ứng phó là những nỗ lực không ngừng nhằm thay đổi nhận thức và hành vi của cá<br /> nhân để giải quyết các yêu cầu cụ thể, tồn tại bên trong cá nhân và trong môi trường<br /> mà cá nhân nhận định chúng có tính đe doạ, thách thức hoặc vượt quá nguồn lực của<br /> họ” (Lazarus, 1999, tr. 156). Cho đến nay, chưa có một bảng phân loại chung cho các<br /> cách ứng phó mà hầu hết chúng được xác định bởi các nhà nghiên cứu khác nhau tuỳ<br /> theo đối tượng và mục đích nghiên cứu của họ (Phan Thị Mai Hương, 2007). Trong<br /> nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng cách phân loại của Tobin và các đồng sự (1988) như<br /> đã trình bày ở trên.<br /> Bảng 2: Các cách ứng phó với stress<br /> Các cách ứng phó<br /> Giải quyết vấn đề<br /> Cấu trúc lại nhận thức<br /> Bộc lộ cảm xúc<br /> Tìm kiếm chỗ dựa xã hội<br /> Lảng tránh vấn đề<br /> Mơ tưởng<br /> Đổ lỗi cho bản thân<br /> Cô lập bản thân<br /> <br /> Điểm trung bình<br /> 2,6<br /> 2,5<br /> 2,1<br /> 2,1<br /> 1,9<br /> 2,3<br /> 2,0<br /> 1,9<br /> <br /> Độ lệch chuẩn<br /> 0,69<br /> 0,73<br /> 0,62<br /> 0,79<br /> 0,68<br /> 0,84<br /> 0,83<br /> 0,75<br /> <br /> Kết quả khảo sát thực trạng chỉ ra rằng sinh viên trường ĐHYD - ĐHH sử dụng loại<br /> ứng phó “Giải quyết vấn đề” và “Cấu trúc lại nhận thức” với mức độ khá cao. Kết quả<br /> này phản ánh tính tích cực của sinh viên trường ĐHYD - ĐHH khi ứng phó với stress<br /> bởi giải quyết vấn đề và cấu trúc lại nhận thức đều được xem là các ứng phó thuộc<br /> nhóm ứng phó tập trung vào vấn đề (problem-focused engagement) - nhóm được xem là<br /> <br /> 96<br /> <br /> NGUYỄN PHƯỚC CÁT TƯỜNG - ĐINH THỊ HỒNG VÂN<br /> <br /> mang lại nhiều hiệu quả, làm giảm mức độ stress triệt để nhất (Tobin và các cộng sự,<br /> 1988). Cả hai loại ứng phó này đều cho thấy sự tích cực, chủ động của cá nhân khi đối<br /> mặt với các tình huống gây căng thẳng, thông qua những nỗ lực nhằm loại bỏ tác nhân<br /> gây căng thẳng hoặc nhìn nhận chúng dưới góc độ tích cực hơn bằng cách tìm kiếm<br /> những ý nghĩa tốt đẹp ngay trong các tác nhân gây stress.<br /> Tiếp theo hai nhóm ứng phó trên, “Bộc lộ cảm xúc” và “Tìm kiếm hỗ trợ xã hội” cũng<br /> là những kiểu ứng phó được sinh viên trường ĐHYD - ĐHH sử dụng với tần suất tương<br /> đối cao. Theo quan điểm của Tobin và các cộng sự (1988), bộc lộ cảm xúc và tìm kiếm<br /> hỗ trợ xã hội thuộc nhóm ứng phó tập trung vào cảm xúc. Nhìn chung, việc thể hiện<br /> cảm xúc là phương cách tương đối hiệu quả để ứng phó với stress, song thể hiện cảm<br /> xúc quá mức như nóng giận, bực tức… có thể dẫn đến sự mất cân bằng tâm lý của con<br /> người (Phan Thị Mai Hương, 2007). Bên cạnh đó, theo các nhà nghiên cứu, tìm kiếm hỗ<br /> trợ xã hội thường được xem là kiểu ứng phó tích cực bởi nó có thể làm giảm mức độ<br /> stress khi con người có nơi tin cậy để bộc lộ, chia sẻ cảm xúc, lắng nghe những lời<br /> khuyên để tìm cách giải quyết vấn đề theo hướng tính cực.<br /> Kết quả khảo sát thực trạng cũng chỉ ra rằng bên cạnh những cách ứng phó tích cực,<br /> sinh viên trường ĐHYD - ĐHH còn sử dụng các cách ứng phó thuộc nhóm lảng tránh<br /> với tần suất cần được cảnh báo, trong đó, hai kiểu ứng phó “Lảng tránh vấn đề” và “Mơ<br /> tưởng” được sử dụng với tần suất khá cao, đặc biệt là kiểu ứng phó mơ tưởng<br /> ( X =2,27). Lảng tránh vấn đề cùng với sự mơ tưởng làm tăng tinh thần “lạc quan tếu”,<br /> khiến sinh viên không tập trung giải quyết triệt để vấn đề mà chỉ hy vọng những điều kỳ<br /> diệu có thể xảy ra. Hành vi lảng tránh và trốn chạy thường được xem là kém hiệu quả<br /> nhất khi ứng phó với stress và hạ thấp khả năng ứng phó của cá nhân mặc dù nó có thể<br /> giúp giảm nhẹ tạm thời mức độ stress (Tobin và các cộng sự, 1988).<br /> Những cách ứng phó kém hiệu quả khác như “Đổ lỗi cho bản thân”, “Cô lập bản thân”<br /> ít được sinh viên sử dụng hơn nhưng vẫn cần được cảnh báo. Khác với việc chấp nhận<br /> thực tế và nhận trách nhiệm một cách tích cực, việc tự dày vò bản thân, tránh tiếp xúc<br /> với người khác khiến sinh viên dồn nén cảm xúc vào bên trong, không dám đối mặt với<br /> thực tế, từ đó tình trạng stress càng trầm trọng và dễ dẫn đến trầm cảm (Tobin và các<br /> cộng sự, 1988).<br /> Như vậy, nghiên cứu thực trạng cho thấy sinh viên trường ĐHYD - ĐHH sử dụng khá<br /> đa dạng và phong phú các loại ứng phó hiệu quả và không hiệu quả. Tuy các nhóm ứng<br /> phó hiệu quả được sử dụng với tần suất khá cao nhưng sự xuất hiện của các nhóm ứng<br /> phó không hiệu quả khiến sức mạnh của nhóm ứng phó hiệu quả bị giảm thiểu. Đúng<br /> như nhận xét của Barbara, Barba, Kahloon, Kazmi, Khalid, Nawaz, Khan và Khan<br /> (2004, tr. 348) “sinh viên Y khoa nói riêng và sinh viên nói chung thường tự thử nghiệm<br /> với đủ loại ứng phó một cách may rủi, vừa có lợi, vừa có hại khiến cho trạng thái căng<br /> thẳng dường như càng thêm phức tạp”. Có thể nói sinh viên cần phải nhận thức tác hại<br /> của các nhóm ứng phó không hiệu quả và tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp của các nhà<br /> tham vấn để sớm loại bỏ các kiểu ứng phó ấy.<br /> <br /> MỐI QUAN HỆ GIỮA CHỖ DỰA XÃ HỘI VÀ CÁCH ỨNG PHÓ VỚI STRESS…<br /> <br /> 97<br /> <br /> 3.3. Mối quan hệ giữa chỗ dựa xã hội và các cách ứng phó<br /> Nhằm đánh giá hiệu quả và chất lượng của chỗ dựa xã hội, chúng tôi tiến hành phân tích<br /> mối quan hệ giữa chỗ dựa xã hội và các kiểu ứng phó. Kết quả hiển thị ở Bảng 3 cho<br /> thấy, nhìn chung, chỗ dựa xã hội có hệ số tương quan thuận với các cách ứng phó hiệu<br /> quả như “Giải quyết vấn đề”, “Cấu trúc lại nhận thức” và “Tìm kiếm hỗ trợ xã hội”.<br /> Trong đó, chỗ dựa xã hội tương quan mạnh nhất với cách ứng phó tìm kiếm chỗ dựa xã<br /> hội (r = 0,348; p