Một khía cạnh của sự biến đổi nông thôn Việt Nam qua tìm hiểu tập quán sử dụng phân bắc trong sản xuất nông nghiệp ở một số khu vực đồng bằng Bắc Bộ

X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 4 (64), 1998 37<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam<br /> qua t×m hiÓu tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c<br /> trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp<br /> ë mét sè khu vùc ®ång b»ng B¾c Bé<br /> <br /> Ph¹m BÝch San<br /> NguyÔn §øc Vinh<br /> §oµn Kim Th¾ng<br /> <br /> <br /> ý nhÊt nhung y, n¨ng ®¶m thÕ gian nan sù<br /> §Ò tam xÝch kiÕm, tËn thu thiªn h¹ nh©n t©m<br /> (Lª Th¸nh T«ng, c©u ®èi tÆng ng−êi hãt ph©n)<br /> <br /> <br /> <br /> Tõ xa x−a, ph©n b¾c ®−îc ng−êi Trung Hoa ®¸nh gi¸ cao vµ do ®ã chóng ®· ®−îc sö<br /> dông réng r·i trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ë ViÖt Nam, vµ cô thÓ lµ ë ®ång b»ng B¾c Bé, ph©n<br /> b¾c còng ®−îc sö dông t−¬ng ®èi phæ biÕn ®Ó bãn cho lóa vµ nhiÒu lo¹i rau mµu kh¸c nhau. Râ<br /> rµng lµ ph©n b¾c cã mét sè chÊt dinh d−ìng nhÊt ®Þnh cho c©y trång nh−ng ®ång thêi, viÖc sö<br /> dông chóng còng g©y t¸c h¹i ®¸ng kÓ ®Õn ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng sèng cña ng−êi d©n. ë<br /> c¸c n−íc ®· ph¸t triÓn, ph©n b¾c kh«ng ®−îc sö dông trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ®iÒu ®ã<br /> kh«ng cã nghÜa lµ tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c lu«n liªn quan chÆt chÏ ®Õn tr×nh ®é s¶n xuÊt<br /> n«ng nghiÖp l¹c hËu bëi cã rÊt nhiÒu n−íc chËm ph¸t triÓn kh«ng hÒ biÕt sö dông ph©n b¾c.<br /> Ngay ë ViÖt Nam còng cã nhiÒu céng ®ång kh«ng sö dông ph©n b¾c. H¬n n÷a, ë nh÷ng ®Þa<br /> ph−¬ng cã sö dông ph©n b¾c, møc ®é phæ biÕn cña chóng l¹i kh¸c nhau vµ th−êng biÕn ®æi<br /> theo thêi gian víi nh÷ng quy luËt riªng cña nã. Nh− vËy, tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c kh«ng chØ<br /> phô thuéc trùc tiÕp vµo vÊn ®Ò thæ nh−ìng hay c«ng nghÖ, m«i tr−êng mµ cßn liªn quan ®Õn<br /> nhiÒu yÕu tè kinh tÕ, x· héi kh¸c. ChØ khi nµo nhËn thøc ®−îc ®Çy ®ñ mèi liªn hÖ ®ã chóng ta<br /> míi cã thÓ t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p thÝch hîp nh»m lµm thay ®æi hµnh vi sö dông ph©n b¾c<br /> trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña ng−êi n«ng d©n.<br /> XuÊt ph¸t tõ nh÷ng ý t−ëng ®ã, mét cuéc nghiªn cøu vÒ tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c ®·<br /> ®−îc tiÕn hµnh vµo n¨m 1998 d−íi sù tµi trî cña UNICEF. Môc tiªu cña cuéc nghiªn cøu nµy<br /> nh»m: 1. §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng sö dông ph©n b¾c ë ®ång b»ng B¾c ViÖt Nam; 2. T×m hiÓu nh÷ng<br /> nguyªn nh©n s©u xa nµo chi phèi hµnh vi sö dông ph©n b¾c cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam, 3.<br /> Quan hÖ gi÷a sö dông ph©n b¾c vµ mét sè lo¹i ph©n bãn chñ yÕu kh¸c nh− ph©n chuång, ph©n hãa<br /> häc, 4. Kh¶ n¨ng tiÕp nhËn tiÕn bé kü thuËt cña n«ng d©n ViÖt Nam qua tr−êng hîp ph©n vi sinh -<br /> mét lo¹i ph©n bãn míi ®−îc ®−a vµo sö dông. TÊt c¶ nh÷ng kiÕn thøc thu ®−îc nh»m lµm c¬ së ®Ó<br /> chuÈn bÞ cho viÖc tiÕn tíi chÊm døt sö dông ph©n b¾c trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c¶i thiÖn m«i<br /> tr−êng sèng, gãp phÇn t¹o tiÒn ®Ò cho c«ng cuéc hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 38 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> Cã ba ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông trong c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy:<br /> Tr−íc hÕt, ®ã lµ sù ph©n tÝch l¹i c¸c tµi liÖu s½n cã, bao gåm c¸c sè liÖu thèng kª, c¸c sè<br /> liÖu ®iÒu tra vµ c¸c Ên phÈm kh¸c cã liªn quan ®Õn viÖc sö dông ph©n b¾c ë ViÖt Nam.<br /> Thø hai, mét cuéc ®iÒu tra chän mÉu nhá ®−îc tiÕn hµnh t¹i 3 lµng víi nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ®Æc<br /> tr−ng kh¸c nhau ë ®ång b»ng B¾c Bé. §ã lµ: th«n MÉn X¸ thuéc x· V¨n M«n huyÖn Tiªn S¬n tØnh B¾c<br /> Ninh, th«n Phï l−u thuéc x· Trung NghÜa huyÖn Yªn Phong tØnh B¾c Ninh vµ th«n An Th− thuéc x·<br /> TrÞnh X¸ huyÖn B×nh Lôc tØnh Hµ Nam. ë mçi lµng cã 50 hé gia ®×nh ®−îc chän ngÉu nhiªn ®Ó pháng<br /> vÊn. Th«n thø nhÊt hiÖn vÉn lµm n«ng nghiÖp nh−ng ®ang tÝch cùc lµm mét nghÒ phi n«ng nghiÖp<br /> kh¸c: ®ã lµ nghÒ ®óc nh«m. NÐt v¨n ho¸ ®Æc biÖt cña ng−êi d©n ë th«n nµy lµ kh«ng cã thãi quen sö<br /> dông hè xÝ. Th«n Phï L−u hÇu hÕt lµm n«ng nghiÖp vµ ®ang sö dông ph©n b¾c mét c¸ch réng r·i. §©y<br /> còng lµ n¬i ®−îc lan truyÒn trong d©n gian lµ cã tôc thê thµnh hoµng lµm nghÒ hãt ph©n (tuy nhiªn<br /> ®iÒu tra t¹i ®Þa ph−¬ng ch−a kh¼ng ®Þnh ®−îc ®iÒu nµy). Th«n thø ba - An Th− lµ th«n lµm n«ng<br /> nghiÖp thuÇn tóy vµ t−¬ng ®èi c¸ch biÖt víi c¸c khu vùc ®« thÞ.<br /> Cuèi cïng lµ ph−¬ng ph¸p pháng vÊn s©u ®−îc tiÕn hµnh nh»m ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÒu tÕ<br /> nhÞ vµ phøc t¹p h¬n trong t©m t− cña ng−êi n«ng d©n chung quanh tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c.<br /> Ngoµi 3 ®Þa ®iÓm trªn, nghiªn cøu ®Þnh tÝnh cßn ®−îc ®Æc biÖt chó ý ë hai khu vùc phÝa t©y Hµ<br /> Néi. Thø nhÊt lµ x· T©y Tùu thuéc huyÖn Tõ Liªm Hµ Néi - n¬i næi tiÕng vÒ nghÒ trång d−a tr−íc<br /> kia vµ nay chuyÓn sang trång hoa víi nhu cÇu sö dông ph©n b¾c ë møc ®é rÊt lín. Thø hai lµ x·<br /> Song Ph−¬ng huyÖn Hoµi §øc tØnh Hµ T©y - n¬i hiÖn nay kh«ng cßn sö dông ph©n b¾c ®Ó bãn<br /> ruéng nh−ng cã nhiÒu ng−êi lµm nghÒ lÊy ph©n b¾c ®Ó b¸n cho x· T©y Tùu. ViÖc so s¸nh kiÕn<br /> thøc, th¸i ®é còng nh− hµnh vi cña ng−êi d©n vÒ thùc tr¹ng sö dông ph©n b¾c bãn ruéng sÏ gãp<br /> phÇn lµm s¸ng tá h¬n vÊn ®Ò mµ chóng ta quan t©m.<br /> H×nh 1: M« h×nh lý thuyÕt nghiªn cøu vÒ sù thay ®æi hµnh vi sö dông ph©n b¾c<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> I. Vµi nÐt lÞch sö:<br /> Cã lÏ viÖc sö dông ph©n ng−êi ®em bãn ruéng lµ mét ph¸t minh kü thuËt ®−îc du nhËp tõ<br /> ph−¬ng b¾c vµo ViÖt Nam trong kho¶ng thêi gian ngh×n n¨m b¾c thuéc vµ do ®ã ng−êi ta míi gäi<br /> tªn nã lµ "ph©n b¾c". Ng−êi ViÖt Nam tr−íc kia tuy kh«ng ®¸nh gi¸ cao nghÒ hãt ph©n nh−ng còng<br /> kh«ng qu¸ miÖt thÞ ®èi víi nghÒ nµy. Sö s¸ch cßn ghi l¹i c©u chuyÖn vua Lª Th¸nh T«ng, nh©n<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 39<br /> <br /> chuyÕn du hµnh ®Çu xu©n, ®· tÆng mét ng−êi lµm nghÒ hãt ph©n c©u ®èi ca ngîi nghÒ nµy nh− lµ<br /> mét nghÒ cao c¶, xøng ®¸ng víi nh÷ng viÖc lín quèc gia:<br /> Kho¸c mét ¸o bµo, ®¶m ®ang khã kh¨n thiªn h¹<br /> CÇm ba th−íc kiÕm, tËn thu lßng d¹ thÕ gian.<br /> <br /> H¬n n÷a, mét sè ®Þa ph−¬ng ë B¾c ViÖt Nam cã thê c¶ nh÷ng vÞ thµnh hoµng lµm nghÒ hãt<br /> ph©n vµ ®iÒu ®ã cµng kh¼ng ®Þnh thªm ý nghÜa cña viÖc sö dông ph©n b¾c ®èi víi cuéc sèng nhiÒu<br /> ng−êi n«ng d©n tõ xa x−a.<br /> MÆc dï biÕt lµ ph©n b¾c cã thÓ ®em bãn ruéng rÊt tèt, nh−ng kh«ng ph¶i lo¹i ph©n nµy<br /> ®· ®−îc chÊp nhËn sö dông réng r·i ë ViÖt Nam trong qu¸ khø nh− ngµy nay ng−êi ta vÉn<br /> t−ëng. C¸c tµi liÖu chÝnh thøc hiÖn nay cho biÕt vµo kho¶ng cuèi thËp kû 50 ®Çu thËp kû 60, sö<br /> dông ph©n b¾c vÉn cßn xa l¹ víi nhiÒu ng−êi n«ng d©n B¾c bé. Ng−êi ta kh«ng muèn sö dông<br /> ph©n b¾c lµ do nã mÊt vÖ sinh, cã mïi khã chÞu hoÆc hay g©y s©u bÖnh cho c©y trång... Nh−ng<br /> cã lÏ ®ã ch−a ph¶i lµ nh÷ng lý do quan träng nhÊt. Lý do tr−íc hÕt vµ rÊt ®¬n gi¶n lµ v× hä<br /> ch−a thùc sù cã nhu cÇu ph¶i dïng nã khi mµ mËt ®é d©n sè thÊp, ®Êt ®ai cßn réng vµ t−¬ng<br /> ®èi mµu mì. Nhu cÇu sö dông ph©n b¾c thùc sù cã lÏ chØ dµnh cho mét sè lo¹i c©y ®Æc biÖt,<br /> ch¼ng h¹n c©y thuèc lµo, mµ theo ng−êi n«ng d©n th× nÕu kh«ng sö dông ph©n b¾c lo¹i c©y nµy<br /> kh«ng thÓ cã chÊt l−îng vµ s¶n l−îng cao. H¬n n÷a, cho dï ng−êi n«ng d©n thêi ®ã cã muèn sö<br /> dông ph©n b¾c mét c¸ch réng r·i ch¨ng n÷a th× còng kh«ng cã nguån cung cÊp: hè xÝ kh«ng<br /> ph¶i lµ c¸i th«ng dông trong x· héi ViÖt Nam cæ truyÒn vµ l−îng ph©n r¬i v·i chØ ®ñ ®Ó t¹o<br /> viÖc lµm cho mét sè rÊt Ýt ng−êi. VËy qu¸ tr×nh ng−êi n«ng d©n chÊp nhËn sö dông ph©n b¾c<br /> mét c¸ch phæ biÕn h¬n ®· diÔn ra nh− thÕ nµo ?<br /> §« thÞ tuy ®· cã tõ rÊt l©u ë ViÖt Nam nh−ng sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng ®« thÞ hiÖn<br /> ®¹i ®èi nghÞch víi khu vùc n«ng th«n chØ b¾t ®Çu cïng víi qu¸ tr×nh thùc d©n ho¸ cña ng−êi<br /> Ph¸p. C¸c ®iÓm ®« thÞ kiÓu hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn ë kh¾p n¬i phôc vô cho nhu cÇu ph¸t triÓn kinh<br /> tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ cña c¸c khu vùc. Sè l−îng d©n c− t¹i mçi ®« thÞ còng t¨ng lªn nhanh<br /> chãng vµ nhãm d©n c− nµy dÇn dÇn t¸ch rêi hoµn toµn khái ho¹t ®éng n«ng nghiÖp. ChÝnh sù<br /> tËp trung d©n c− ®« thÞ cïng víi hÖ thèng xö lý chÊt th¶i cæ ®iÓn míi thùc sù cã ý nghÜa trong<br /> viÖc chÊp nhËn sö dông ph©n b¾c. ë Hµ Néi cho ®Õn tËn ®Çu thËp kû 90, ph©n ng−êi vÉn ®−îc<br /> tÝch l¹i vµ ®Ó hµng ngµy nh©n viªn C«ng ty VÖ sinh thu gom chuyÓn ra ngo¹i «. Sù tËp trung<br /> mét l−îng ph©n ng−êi lín nh− thÕ ë lµng quª ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt rau<br /> hay nu«i c¸ chuyªn tËn dông nguån ph©n b¾c nµy vµ kÌm theo ®ã lµ nh÷ng nhãm ng−êi ®i thu<br /> gom vµ bu«n b¸n ph©n b¾c mét c¸ch chuyªn nghiÖp.<br /> Bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè cã phÇn mang tÝnh kh¸ch quan kÓ trªn, cã thÓ thÊy nh÷ng nç lùc<br /> cña nhµ n−íc ph¸t triÓn kinh tÕ theo m« h×nh kÕ ho¹ch hãa tËp trung vµ bao cÊp ®· t¹o ra nh÷ng<br /> t×nh huèng rÊt ®Æt biÖt Ýt nhiÒu ¶nh h−ëng ®Õn viÖc chÊp nhËn sö dông ph©n b¾c mét c¸ch phæ<br /> biÕn h¬n.<br /> Tr−íc hÕt, ®· diÔn ra mét sù thay ®æi kh¸ ®Æc s¾c vÒ thø bËc cña c¸c giai tÇng x· héi ë<br /> n«ng th«n ViÖt Nam, nhÊt lµ trong thêi kú c¶i c¸ch ruéng ®Êt trong kho¶ng tõ n¨m 1953 ®Õn 1956.<br /> XuÊt ph¸t tõ ý t−ëng b¶o vÖ nh÷ng ng−êi bÞ bÇn cïng vµ bÞ bãc lét, vÞ thÕ chÝnh trÞ cña tÇng líp cè<br /> n«ng vµ bÇn n«ng ®−îc ®Ò cao. Do vËy, mÆc c¶m x· héi ®èi víi nghÒ hãt ph©n còng nh− nh÷ng<br /> ng−êi lµm nghÒ nµy (vèn th−êng thuéc tÇng líp cè n«ng) ®· bÞ thñ tiªu mét c¸ch ®¸ng kÓ.<br /> Ph¸t triÓn gi¸o dôc còng ®−îc ®Æc biÖt chó träng trong kho¶ng thêi gian nµy víi môc tiªu<br /> ®Çy tham väng: phæ cËp tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng s¬ së. Hai nÐt kh¸ næi bËt trong hÖ thèng s¸ch<br /> gi¸o khoa lµ: 1. ®Þnh h−íng vÒ tÇng líp thÊp, ng−êi lao ®éng vµ vÒ n«ng th«n, 2. ®Þnh h−íng vÒ<br /> khoa häc tù nhiªn vµ nh÷ng kü thuËt cô thÓ. HÖ qu¶ lµ häc sinh ®−îc gi¶ng d¹y kh¸ nhiÒu vÒ kiÕn<br /> thøc n«ng nghiÖp víi nh÷ng kü thuËt rÊt cô thÓ vÒ sö dông ph©n b¾c. Ngoµi ra, trong c¸c gi¸o<br /> tr×nh v¨n tuyÓn cßn cã nhiÒu c©u chuyÖn vÒ nh÷ng ng−êi tiªn tiÕn ®i ®Çu trong viÖc sö dông ph©n<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 40 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> b¾c hay mét sè c©u ca dao, tôc ng÷ liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy...<br /> Ch−¬ng tr×nh vÖ sinh n«ng th«n lµ nÐt ®Æc s¾c thø ba trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn khëi ®Çu<br /> ë miÒn B¾c x· héi chñ nghÜa. Ph¸t kiÕn lín nhÊt cña ch−¬ng tr×nh nµy lµ viÖc triÓn khai x©y dùng<br /> c¸c hè xÝ hai ng¨n nh»m chÊm døt tËp tôc ®i ngoµi mét c¸ch bõa b·i. Ngoµi môc tiªu chñ yÕu lµ<br /> gi÷ g×n vÖ sinh m«i tr−êng n«ng th«n, hè xÝ hai ng¨n cßn t¹o ®iÒu kiÖn tÝch tô mét l−îng ph©n b¾c<br /> ®Ó bãn ruéng lín h¬n nhiÒu so víi thu nhÆt r¬i v·i tr−íc kia.<br /> NÐt ®Æc s¾c cuèi cïng, nh−ng còng cã thÓ lµ chñ ®¹o nhÊt, trong viÖc "phæ cËp" tËp qu¸n<br /> sö dông ph©n b¾c lµ qu¸ tr×nh hîp t¸c ho¸ t−¬ng ®èi triÖt ®Ó ë n«ng th«n. Víi hîp t¸c x·, s¶n xuÊt<br /> n«ng nghiÖp ®−îc triÓn khai theo ®Þnh h−íng tõ trªn xuèng vµ do ®ã c¸c tiÕn bé khoa häc kü thuËt<br /> còng nh− c¸c chñ tr−¬ng s¶n xuÊt ®−îc qu¸n triÖt vµ lan truyÒn réng kh¾p c¸c tÇng líp c− d©n<br /> n«ng th«n. Vµ chñ tr−¬ng sö dông ph©n h÷u c¬, bao gåm c¶ ph©n b¾c, mét c¸ch quy m« còng ®·<br /> ®−îc phæ biÕn ë n«ng th«n qua con ®−êng nh− vËy.<br /> Ngµy nay, tÊt c¶ nh÷ng lý do kh¸ch quan vµ chñ quan kÓ trªn nÕu kh«ng ph¶i lµ hoµn<br /> toµn biÕn mÊt th× còng ®· cã rÊt nhiÒu thay ®æi. TËp qu¸n thu nhÆt, mua b¸n, tÝch tr÷ vµ sö dông<br /> ph©n b¾c theo kiÓu truyÒn thèng râ rµng lµ kh«ng cßn phï hîp víi x· héi hiÖn ®¹i, thËm chÝ cßn<br /> c¶n trë qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ n«ng th«n. Tuy nhiªn chóng ta vÉn ph¶i nh×n nhËn mét thùc tÕ lµ<br /> ph©n b¾c vÉn cßn ®−îc sö dông ë rÊt nhiÒu lµng quª miÒn B¾cViÖt Nam. VËy hiÖn tr¹ng sö dông<br /> ph©n b¾c hiÖn nay ra sao? Râ rµng lµ ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh ®Ó ng−êi d©n vÉn cßn sö<br /> dông ph©n b¾c hoÆc chÊp nhËn tõ bá nã.<br /> II. NhËn thøc vµ Th¸i ®é cña ng−êi d©n vÒ viÖc sö dông ph©n b¾c<br /> ViÖc ph©n tÝch sè liÖu ®Þnh l−îng tr−íc hÕt tËp trung vµo sù kh¸c biÖt gi÷a 3 khu vùc cã<br /> thÓ coi lµ ®Æc tr−ng cho 3 lo¹i céng ®ång n«ng d©n ®ang ë 3 cÊp ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau mµ trong<br /> nghiªn cøu nµy chóng t«i t¹m gäi b»ng c¸c thuËt ng÷: 1. CÊp ®é sèng sãt: x· TrÞnh X¸ víi n«ng<br /> nghiÖp trång lóa vµ nu«i lîn lµ chÝnh. Thu nhËp tõ hai nghÒ nµy cã lÏ chØ ®ñ ®¸p øng nh÷ng nhu<br /> cÇu tèi thiÓu cña cuéc sèng; 2. CÊp ®é tån t¹i: x· Trung NghÜa ngoµi nghÒ trång lóa vµ nu«i lîn<br /> cßn th©m canh trång thªm mét sè lo¹i rau mµu nªn ®· cã thÓ cã møc sèng kh¸ h¬n ®¸p øng mét sè<br /> nhu cÇu míi; 3. CÊp ®é lµm giµu: møc sèng ë x· V¨n M«n cã phÇn kh¸c h¼n so víi c¸c x· truyÒn<br /> thèng chØ lµm n«ng nghiÖp bëi thu nhËp chÝnh cña hä lµ tõ nghÒ phi n«ng nghiÖp. §iÒu ®ã cã thÓ<br /> thÊy râ qua so s¸nh møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi còng nh− tiÖn nghi sinh ho¹t vµ c«ng cô<br /> s¶n xuÊt ë ba x· (B¶ng 1)<br /> B¶ng 1: Thu nhËp vµ mét sè ®å dïng, c«ng cô trong hé gia ®×nh theo 3 x·<br /> V¨n M«n Trung NghÜa TrÞnh X¸ C¶ 3 x·<br /> Thu nhËp ®Çu ng−êi (1.000 ®): 231.770 179.020 94.790 168.170<br /> Ph−¬ng tiÖn cã trong gia ®×nh<br /> (%)<br /> - Cã Ti vi mµu 89.6 56.9 44.0 63.1<br /> - Cã xe m¸y 72.9 17.6 8.0 32.2<br /> - Cã ®iÖn tho¹i 47.9 .0 .0 15.4<br /> - Cã m¸y b¬m n−íc 91.7 37.3 6.0 44.3<br /> - Cã m¸y kÐo 2.1 .0 .0 .7<br /> - Cã m¸y xay s¸t 4.2 5.9 2.0 4.0<br /> <br /> Sù ®¸nh gi¸ vÒ chÊt l−îng còng nh− c¸c khÝa c¹nh kh¸c cña ph©n b¾c ë ng−êi d©n ®Þa<br /> ph−¬ng cho ta thÊy mét sè nÐt kh¸ thó vÞ trong suy nghÜ cña hä ®èi víi lo¹i ph©n nµy.<br /> Tr−íc hÕt ph¶i thÊy r»ng chÊt l−îng ph©n b¾c ®−îc ng−êi d©n ®¸nh gi¸ rÊt cao so víi c¸c<br /> lo¹i ph©n bãn kh¸c. Trong khi chØ cã kho¶ng 40% sè ng−êi cho r»ng ph©n xanh vµ ph©n vi sinh cã<br /> chÊt l−îng tèt th× tû lÖ ng−êi ®¸nh gi¸ cao ph©n b¾c lªn tíi 91.3% (B¶ng 2 vµ 3), trªn c¶ ph©n<br /> chuång (89.3%) vµ ph©n ho¸ häc (82.7%). Ngay c¶ ë x· V¨n M«n, n¬i Ýt sö dông ph©n b¾c h¬n, th×<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 41<br /> <br /> còng cã tíi 81.6% cho r»ng nã lµ tèt. ChÝnh v× vËy, mÆc dï cã tíi 70% ng−êi d©n biÕt r»ng sö dông<br /> ph©n b¾c ¶nh h−ëng xÊu ®Õn vÖ sinh m«i tr−êng nh−ng t×nh tr¹ng sö dông ph©n b¾c vÉn rÊt phæ<br /> biÕn ë n«ng th«n B¾c Bé. §iÒu ®¸ng chó ý lµ ë nh÷ng ®Þa ph−¬ng lµm n«ng nghiÖp nhiÒu nh−<br /> Trung NghÜa vµ TrÞnh X¸ th× tû lÖ ng−êi ®¸nh gi¸ t¸c h¹i cña ph©n b¾c tíi m«i tr−êng cµng cao<br /> (80.4% vµ 84% so víi 44.9% ë V¨n M«n). Tuy kh«ng ph¶i ng−êi d©n nµo còng hiÓu râ mèi quan hÖ<br /> gi÷a sö dông ph©n b¾c vµ t×nh h×nh søc kháe bÖnh tËt, nh−ng møc ®é sö dông cµng cao th× hä<br /> cµng cã thÓ c¶m nhËn ®−îc ®iÒu ®ã nhiÒu h¬n.<br /> B¶ng 2: §¸nh gi¸ cña ng−êi d©n 3 x· vÒ ph©n b¾c (%)<br /> <br /> V¨n M«n Trung NghÜa TrÞnh X¸ C¶ 3 x·<br /> ChÊt l−îng tèt 81.6 96.1 96.0 91.3<br /> Nguån cung cÊp s½n cã 16.3 47.1 90.0 51.3<br /> Sö dông thuËn tiÖn 22.4 60.8 52.0 45.3<br /> Gi¸ rÎ 42.9 25.5 54.0 40.7<br /> ¶nh h−ëng xÊu m«i tr−êng 44.9 80.4 84.0 70.0<br /> <br /> <br /> B¶ng 3: §¸nh gi¸ cña ng−êi d©n vÒ c¸c lo¹i ph©n bãn (%)<br /> <br /> Ph©n b¾c Ph©n chuång Ph©n xanh Ph©n hãa häc Ph©n vi sinh<br /> ChÊt l−îng tèt 91.3 89.3 40.7 82.7 40.7<br /> Nguån cung cÊp s½n cã 51.3 95.3 20.7 64.7 25.3<br /> Sö dông thuËn tiÖn 45.3 74.7 29.3 83.3 41.3<br /> Gi¸ rÎ 40.7 40.7 10.0 8.0 5.3<br /> ¶nh h−ëng xÊu m«i tr−êng 70.0 20.0 3.3 16.0 1.3<br /> <br /> Mét lý do t−¬ng ®èi quan träng kh¸c khuyÕn khÝch viÖc sö dông ph©n b¾c lµ gi¸ c¶ cña nã.<br /> Cã 40.7% ng−êi cho r»ng chi phÝ cho viÖc sö dông ph©n b¾c lµ t−¬ng ®èi rÎ. Tû lÖ nµy t−¬ng ®−¬ng<br /> víi ®¸nh gi¸ vÒ ph©n chuång vµ cao h¬n nhiÒu so víi ph©n ho¸ häc (8%) vµ ph©n vi sinh (5.3%).<br /> Trong khi muèn sö dông ph©n ho¸ häc hay vi sinh, ng−êi ta lu«n ph¶i bá ra kh«ng Ýt tiÒn th× ph©n<br /> b¾c th−êng cã s½n mét l−îng nhÊt ®Þnh trong c¸c hé gia ®×nh n«ng th«n vµ víi b¶n chÊt cÇn kiÖm<br /> cña ng−êi n«ng d©n B¾c Bé, hä kh«ng dÔ dµng tõ bá nã.<br /> Sù thuËn tiÖn trong viÖc sö dông ph©n b¾c ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc ®é trung b×nh so víi c¸c<br /> lo¹i ph©n kh¸c. §iÒu ®ã cã lÏ còng liªn quan ®Õn møc ®é sö dông bëi ë x· Trung NghÜa, n¬i ph©n<br /> b¾c ®ang ®−îc rÊt nhiÒu hé gia ®×nh sö dông, cã tíi 60% sè ng−êi cho r»ng sö dông ph©n b¾c lµ<br /> thuËn tiÖn. Bªn c¹nh ®ã, nguån cung cÊp ph©n b¾c còng lµ yÕu tè rÊt quan träng nÕu ng−êi ta cã<br /> nhu cÇu sö dông l−îng ph©n lín h¬n kh¶ n¨ng tù cung cÊp. Tuy nhiªn, sù ®¸nh gi¸ vÒ nguån cung<br /> cÊp ë 3 x· rÊt kh¸c nhau vµ kh«ng tû lÖ theo møc ®é sö dông ®· cho thÊy nguån cung cÊp cã thÓ<br /> cßn bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c yÕu tè kh¸ch quan kh¸c nh− ®Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng, møc ®é ®« thÞ ho¸...<br /> VËy th¸i ®é cña chÝnh quyÒn cÊp c¬ së, c¸c hîp t¸c x· n«ng nghiÖp ®èi víi vÊn ®Ò sö dông<br /> ph©n b¾c nh− thÕ nµo? Sè liÖu thu ®−îc ë c¶ 3 ®Þa ph−¬ng nµy ®Òu cho thÊy c¸c cÊp chÝnh quyÒn cã<br /> lÏ ch−a cã thêi gian ®Ó t− duy nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò nµy. Ngµy nay, kh«ng cã chuyÖn chÝnh quyÒn<br /> khuyÕn khÝch sö dông ph©n b¾c nh−ng ng−îc l¹i còng chØ cã kho¶ng 6% hé gia ®×nh tr¶ lêi lµ<br /> nhËn ®−îc mét sè h−íng dÉn (chñ yÕu th«ng qua ®−êng tr¹m y tÕ x·) vÒ viÖc sö dông hè xÝ mét<br /> c¸ch cã vÖ sinh vµ do vËy liªn quan ®Õn viÖc ñ ph©n. V−ît lªn trªn chÝnh quyÒn cÊp c¬ së, liÖu ®·<br /> cã ho¹t ®éng g× ë cÊp cao h¬n th«ng qua hÖ thèng truyÒn th«ng ®¹i chóng hay kh«ng? Sè ng−êi<br /> nhËn ®−îc th«ng tin tuyªn truyÒn kh«ng nªn sö dông ph©n b¾c lµ 5.3% víi sù ph©n bè cao nhÊt ë<br /> V¨n M«n: 12.2%, råi Trung NghÜa: 3.9% vµ kh«ng cã ai ë TrÞnh X¸. Thùc tÕ lµ chóng ta vÉn ch−a<br /> cã mét chÝnh s¸ch cô thÓ nµo vËn ®éng chÊm døt hoµn toµn viÖc sö dông ph©n b¾c.<br /> III. HiÖn tr¹ng sö dông ph©n b¾c<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 42 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> Xem xÐt ba ®iÓm nghiªn cøu cho thÊy c¸c khu vùc s¶n xuÊt thuÇn n«ng, tuyÖt ®¹i ®a sè hé<br /> gia ®×nh ®Òu ®ang sö dông ph©n b¾c: 96.1% ë x· Trung NghÜa vµ 92.0% ë x· TrÞnh X¸. Cã thÓ nãi,<br /> ph©n b¾c ë ®©y ®· ®−îc sö dông phæ biÕn gÇn nh− ph©n chuång vµ ph©n ®¹m. ChÝnh v× thÕ mµ tû lÖ<br /> ng−êi biÕt ®Õn sù g©y « nhiÔm m«i tr−êng cña ph©n b¾c rÊt cao nh− ®· ph©n tÝch ë trªn. MÆt kh¸c, biÕt<br /> lµ g©y « nhiÔm mµ møc ®é sö dông ph©n b¾c vÉn cao cßn cho thÊy r»ng, khi møc sèng cßn thÊp th× vÊn<br /> ®Ò gi÷ g×n vÖ sinh m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ c¸i ®−îc ng−êi n«ng d©n quan t©m nhÊt vµ do ®ã viÖc<br /> tuyªn truyÒn vËn ®éng theo h−íng tiÕp cËn m«i tr−êng ch−a thÓ ®¹t hiÖu qu¶ cao ®−îc.<br /> B¶ng 4: Tû lÖ hé hiÖn ®ang sö dông c¸c lo¹i ph©n bãn theo 3 x· (%)<br /> <br /> V¨n M«n Trung NghÜa TrÞnh X¸ C¶ 3 x·<br /> Ph©n chuång 85.7 98.0 100.0 94.7<br /> Ph©n b¾c 18.4 96.1 92.0 69.3<br /> Ph©n xanh 4.1 15.7 14.0 11.3<br /> Ph©n ®¹m 87.8 98.0 100.0 95.3<br /> Ph©n l©n 85.7 98.0 92.0 92.0<br /> Ph©n kali 83.7 100.0 58.0 80.7<br /> Ph©n vi sinh 30.6 31.4 12.0 24.7<br /> <br /> ë x· V¨n M«n, n¬i n«ng nghiÖp chØ lµ nghÒ phô, trong khi tû lÖ hé sö dông c¸c lo¹i ph©n<br /> bãn kh¸c chØ gi¶m chót Ýt so víi hai x· kia th× ®èi víi ph©n b¾c cã mét sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ - chØ cã<br /> 18.4% ®ang sö dông lo¹i ph©n bãn nµy (B¶ng 4). Cã lÏ, khi cã sù thay ®æi nghÒ nghiÖp th× ph©n<br /> b¾c lµ lo¹i ph©n ®Çu tiªn ®−îc ngõng sö dông. Sè liÖu trong b¶ng 3 còng cho thÊy tû lÖ ®ang sö<br /> dông ph©n b¾c trong nh÷ng hé thuÇn n«ng cao h¬n h¼n nh÷ng hé cã nghÒ phi n«ng nghiÖp (86.9%<br /> vµ 57.3%). Møc ®é chªnh lÖch kh«ng lín nh− so s¸nh theo 3 x· bëi hÇu hÕt nghÒ phi n«ng nghiÖp ë<br /> 2 x· Trung NghÜa vµ TrÞnh X¸ ®Òu lµ nghÒ phô chø kh«ng ph¶i lµ nghÒ nghiÖp mang l¹i thu nhËp<br /> chÝnh nh− ë x· V¨n M«n.<br /> <br /> B¶ng 5. Tû lÖ gia ®×nh hiÖn ®ang sö dông ph©n b¾c theo mét sè chØ b¸o<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> NghÒ nghiÖp trong gia ®×nh: %<br /> ThuÇn n«ng 86.9<br /> Hçn hîp 57.3<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> Møc thu nhËp ®Çu ng−êi trong hé:<br /> 100.000 ® hoÆc Ýt h¬n 71.4<br /> 100.000 ® ®Õn 150.000 ® 82.1<br /> Trªn 150.000 ® 46.3<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> Häc vÊn ng−êi chñ hé:<br /> D−íi TiÓu häc 72.7<br /> D−íi Phæ th«ng c¬ së 76.7<br /> Phæ th«ng c¬ së trë lªn 55.0<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> Tuæi ng−êi chñ hé:<br /> D−íi 40 tuæi 55.4<br /> 40 - 49 69.2<br /> Trªn 49 tuæi 88.1<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> Chung 69.3<br /> -----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br /> <br /> §iÒu ®¸ng chó ý lµ mÆc dï x· Trung NghÜa cã møc sèng kh¸ h¬n nh−ng lµ tû lÖ ®ang sö<br /> dông ph©n b¾c l¹i cã phÇn cao h¬n so víi x· TrÞnh X¸ (B¶ng 4). §iÒu nµy cµng thÊy râ qua ph©n<br /> tÝch t×nh tr¹ng sö dông ph©n b¾c theo møc thu nhËp ®Çu ng−êi (B¶ng 5). Trong khi tû lÖ hé ®ang<br /> sö dông ph©n b¾c gia t¨ng tõ cÊp ®é thø nhÊt sang cÊp ®é thø hai (71.4% lªn 82.1%) th× ë nhãm cã<br /> thu nhËp cao nhÊt, do cuéc sèng Ýt phô thuéc vµo nghÒ n«ng, tû lÖ nµy tôt xuèng chØ cßn 46.3%.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 43<br /> <br /> Nh− vËy, nhãm hé n«ng d©n kh¸ gi¶ lµ nh÷ng ng−êi biÕt lµm ¨n c¨n c¬ h¬n, tÝch cùc th©m canh<br /> nhiÒu lo¹i c©y trång nh− rau mµu, hoa... vµ do ®ã cã nhu cÇu sö dông ph©n b¾c nhiÒu h¬n.<br /> Ph©n tÝch t×nh tr¹ng sö dông ph©n b¾c theo tr×nh ®é häc vÊn cña ng−êi chñ hé còng cho<br /> kÕt qu¶ t−¬ng tù. Tû lÖ ®ang sö dông ph©n b¾c ë ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn møc trung b×nh (d−íi<br /> phæ th«ng c¬ së:76.7%) l¹i cã xu h−íng cao h¬n ng−êi tr×nh häc vÊn thÊp (d−íi tiÓu häc:72.7%). Tuy<br /> nhiªn, tû lÖ ®ang sö dông ph©n b¾c ë nhãm chñ hé cã tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng cë së trë lªn l¹i<br /> gi¶m xuèng chØ cßn cã 55.0%. Ph¶i ch¨ng, tr×nh ®é häc vÊn cao kh«ng chØ cho ng−êi ta nhiÒu c¬ héi<br /> tho¸t ly khái nghÒ n«ng mµ cßn lµm cho hä ý thøc ®−îc r»ng: sö dông ph©n b¾c trong thêi buæi<br /> hiÖn nay lµ kh«ng cßn thÝch hîp n÷a?<br /> Tû lÖ gia ®×nh ®ang sö dông ph©n b¾c còng gi¶m ®i rÊt m¹nh mÏ theo ®é tuæi cña ng−êi<br /> chñ hé. Nh− vËy, nh÷ng hé gia ®×nh trÎ còng nh− líp ng−êi Ýt tuæi nãi chung cã xu h−íng tõ bá<br /> ph©n b¾c, lo¹i ph©n bãn ®· vµ ®ang ®−îc cha anh hä rÊt tÝch cùc sö dông.<br /> C¸ch sö dông ph©n b¾c còng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn vÊn ®Ò vÖ sinh m«i tr−êng. MÆc dï<br /> tû lÖ bãn ruéng b»ng ph©n t−¬i thuÇn tóy trong sè c¸c hé ®ang sö dông ph©n b¾c kh«ng lín<br /> l¾m (8.7%) nh−ng nÕu kÓ c¶ nh÷ng hé sö dông hçn hîp th× tæng sè lªn ®Õn 26,9% vµ con sè nµy<br /> ®ñ ®Ó trë thµnh nguån g©y bÖnh lín. Trªn thùc tÕ, sè hé ñ ph©n b¾c ®óng kü thuËt (tõ 2 th¸ng<br /> trë lªn) rÊt Ýt: 16,9% vµ hÇu hÕt lµ ë x· TrÞnh X¸, n¬i kh«ng cã nhu cÇu sö dông ph©n b¾c cho<br /> c¸c c©y ®Æc s¶n.<br /> VÒ t−¬ng lai, chØ cã 11.5% sè ng−êi ®ang sö dông dù ®Þnh thay thÕ ph©n b¾c b»ng mét lo¹i<br /> ph©n kh¸c. NÕu c¨n cø vµo sè liÖu nµy th× trong thêi gian s¾p tíi, nÕu kh«ng cã sù biÕn ®æi g× lín,<br /> ng−êi n«ng d©n B¾c Bé sÏ vÉn duy tr× tËp qu¸n sö dông ph©n b¾c bëi rÊt ®¬n gi¶n lµ hä ch−a cã lý do<br /> thùc sù nµo ®Ó ph¶i thay ®æi tËp qu¸n ®ã. Tuy nhiªn, sù thay ®æi sÏ x¶y ra khi møc thu nhËp b¾t ®Çu ë<br /> cÊp ®é 2: cÊp ®é tån t¹i víi nh÷ng nhu cÇu míi. Vµ sù ®¹t ®−îc møc sèng nµy cã lÏ ph¶i ë møc ®é céng<br /> ®ång chø kh«ng ph¶i lµ c¸c c¸ nh©n riªng lÎ trong céng ®ång. KÕt luËn kh¸ quan träng khi xem xÐt<br /> toµn bé sè liÖu ®iÒu tra chän mÉu lµ: hµnh vi sö dông ph©n b¾c cã nh÷ng sù kh¸c biÖt vµ chÞu sù ¶nh<br /> h−ëng lín ë cÊp ®é ph¸t triÓn céng ®ång nh−ng kh«ng ph¶i lµ cÊp ®é thu nhËp c¸ nh©n.<br /> IV. Lý do sö dông vµ kh«ng sö dông ph©n b¾c<br /> 4.1. N«ng d©n sö dông ph©n b¾c kh«ng chØ v× hä tiÕt kiÖm hay v× thãi quen truyÒn<br /> thèng mµ cßn chñ yÕu v× ph©n b¾c ®−îc coi nh− mét lo¹i ph©n thiÕt yÕu cho mét<br /> sè lo¹i c©y ®Æc s¶n cña hä:<br /> Nguyªn nh©n ®Çu tiªn vµ còng lµ nguyªn nh©n chñ yÕu khiÕn ng−êi ta sö dông ph©n b¾c<br /> lµ nguån cung cÊp s½n cã: 84.6% sè ng−êi ®−îc hái tr¶ lêi nh− vËy. Lý do nµy gi¶m m¹nh cïng víi<br /> sù gia t¨ng thu nhËp: 93.3%, 85.5% vµ 68.4% (B¶ng 6). §Æc tÝnh rÊt bÒn v÷ng cña ng−êi n«ng d©n<br /> lµ tËn dông tÊt c¶ nh÷ng g× m×nh cã, nhÊt lµ khi møc sèng cña hä cßn thÊp. Khi céng ®ång cã cÊp<br /> ®é ph¸t triÓn kh¸ h¬n nh− ë x· V¨n M«n, tû lÖ hé sö dông ph©n b¾c gi¶m vµ ®ång thêi, sè ng−êi sö<br /> dông v× nguån cung cÊp s½n cã còng chØ cßn 44.4%. Ng−êi ta kh«ng chØ bít ®i ®Æc tÝnh "tËn dông"<br /> mµ nguån cung cÊp còng kh«ng cßn s½n cã trong mäi gia ®×nh n÷a bëi gÇn mét phÇn t− sè hé ë<br /> V¨n M«n ®· sö dông hè xÝ tù ho¹i.<br /> ChÊt l−îng tèt lµ lý do thø hai vµ còng lµ lý do cña 65.4% sè ng−êi ®ang sö dông lo¹i<br /> ph©n nµy. Riªng ng−êi V¨n M«n, cã lÏ suy tÝnh thùc tÕ h¬n, chÊt l−îng ph©n b¾c trë thµnh lý<br /> do chñ yÕu (77.8%) ®Ó hä sö dông nã. ViÖc sö dông ph©n b¾c v× ®¸nh gi¸ cao chÊt l−îng lo¹i<br /> ph©n bãn nµy còng gi¶m dÇn nÕu tr×nh ®é häc vÊn gia t¨ng. NÕu nh− cã tíi 81.3% sè ng−êi<br /> tr×nh ®é d−íi tiÓu häc ®−a ra lý do nµy th× tû lÖ t−¬ng øng ë nhãm d−íi phæ th«ng c¬ së vµ<br /> nhãm cã tr×nh ®é tõ phæ th«ng c¬ së trë lªn gi¶m xuèng cßn 63.6% vµ 59.1%. §iÒu ®¸ng chó ý<br /> lµ mét khi ng−êi ta cã thu nhËp cao, cã mét chót kiÕn thøc mµ vÉn sö dông ph©n b¾c do ®¸nh<br /> gi¸ cao chÊt l−îng cña nã th× hµnh vi cña hä sÏ rÊt khã thay ®æi. Cã lÏ hä chØ chÞu tõ bá sö<br /> dông ph©n b¾c khi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh«ng cho phÐp hoÆc cã ®−îc c«ng nghÖ míi thay thÓ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 44 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> hoµn h¶o ph©n b¾c hoÆc møc sèng ®· ®¹t ®Õn møc ®é mµ vÊn ®Ò vÖ sinh m«i tr−êng ®−îc ®¸nh<br /> gi¸ cao h¬n nh÷ng lîi Ých do viÖc sö dông ph©n b¾c ®em l¹i.<br /> B¶ng 6.1: Lý do sö dông ph©n b¾c theo 3 x· (%)<br /> <br /> X· V¨n M«n Trung NghÜa TrÞnh X¸ C¶ 3 x·<br /> S½n cã 44.4 89.8 87.0 84.6<br /> ChÊt l−îng tèt 77.8 61.2 67.4 65.4<br /> Gi¸ rÎ 22.2 2.0 6.5 5.8<br /> Tõ x−a ®Õn nay vÉn dïng 11.1 44.9 56.5 47.1<br /> Kh«ng cã c¸ch xö lý kh¸c 22.2 12.2 6.5 10.6<br /> <br /> <br /> B¶ng 6.2: Lý do sö dông ph©n b¾c theo 3 x· theo thu nhËp ®Çu ng−êi (%)<br /> <br /> ThunhËp®Çung−êi Trªn 200 100 - 200 ≤100 ngh×n ®ång<br /> S½n cã 68.4 85.5 93.3<br /> ChÊt l−îng tèt 84.2 61.8 60.0<br /> Gi¸ rÎ .0 5.5 10.0<br /> Tõ x−a ®Õn nay vÉn dïng 42.1 41.8 60.0<br /> Kh«ng cã c¸ch xö lý kh¸c .0 12.7 13.3<br /> <br /> <br /> B¶ng 6.3: Lý do sö dông ph©n b¾c theo 3 x· theo tr×nh ®é häc vÊn (%)<br /> <br /> HäcvÊn D−íi tiÓu häc D−íi PTCS PTCS trë lªn<br /> S½n cã 81.3 83.3 90.9<br /> ChÊt l−îng tèt 81.3 63.6 59.1<br /> Gi¸ rÎ 25.0 3.0 .0<br /> Tõ x−a ®Õn nay vÉn dïng 31.3 45.5 63.6<br /> Kh«ng cã c¸ch xö lý kh¸c 12.5 9.1 13.6<br /> <br /> <br /> VËy ph©n b¾c cã ®Æc ®iÓm g× mµ ng−êi ta ®¸nh gi¸ chÊt l−îng nã cao nh− vËy? KÕt qu¶<br /> nghiªn cøu s©u t¹i x· T©y Tùu, mét x· ®ang sö dông ph©n b¾c víi sè l−îng rÊt lín, cho thÊy chÊt<br /> l−îng cña ph©n b¾c lµ lý do chÝnh ®Ó ng−êi d©n ë ®©y sö dông lo¹i ph©n nµy mÆc dï chi phÝ cã cao<br /> ®i ch¨ng n÷a:<br /> "§óng, ph©n b¾c ®óng lµ ¨n ch¾c,mÆc dï ph¶i ®Çu t− cho mét sµo ruéng lµ kh¸ cao<br /> (300.000®), cßn c¸c lo¹i ph©n kia gi¸ thµnh kh«ng ph¶i lµ ®¾t l¾m, nh−ng dïng nã th× n¨ng suÊt<br /> c©y trång kh«ng ch¾c l¾m". [Case 1.6]<br /> T©m lý ¨n ch¾c, còng nh− cßn cã thÓ gäi lµ b¶o thñ, ®Æc tÝnh ngh×n ®êi cña ng−êi n«ng d©n<br /> còng lµ mét yÕu tè ®−îc tÝnh tíi trong suy t− cña ng−êi d©n ë ®©y. Thu nhËp cña hä cÇn ®−îc b¶o<br /> ®¶m. Tuy nhiªn, c¬ cÊu c©y trång míi lµ ®iÒu quan träng ®Ó ng−êi ta cã ®¸nh gi¸ cao chÊt l−îng<br /> ph©n b¾c hay kh«ng. ë X· T©y Tùu, nghÒ chÝnh cña ng−êi n«ng d©n kh«ng cßn trång lóa hay nu«i<br /> lîn n÷a mµ dÇn chuyÓn sang trång rau, mµu, d−a lª... ®· l©u vµ hiÖn nay lµ trång hoa. Víi nh÷ng<br /> lo¹i c©y nµy th× theo hä, nhu cÇu sö dông ph©n b¾c gÇn nh− kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc:<br /> "T¹i v× em ngµy x−a hay lµm cµ chua, d−a lª. Em rót ra kinh nghiÖm lµ ph©n b¾c lµ c©y<br /> nã bÐn nhÊt. Nã ¨n tõ tõ, nã bÒn, nã xanh. ThÕ lµ bän em cø lµm kiÓu ý". [Case 1.3]<br /> Mét yÕu tè còng ®−îc ng−êi n«ng d©n rÊt quan t©m, ®Æc biÖt trong t−¬ng quan gi÷a ph©n<br /> b¾c víi c¸c lo¹i ph©n hãa häc truyÒn thèng, lµ tÝnh chÊt gi÷ g×n vµ c¶i t¹o ®Êt cña ph©n b¾c. Lóc<br /> ®Çu, hä sö dông ph©n b¾c do nã cã s½n trong khi c¸c lo¹i ph©n kh¸c l¹i kh«ng ®¸p øng ®−îc vµ sau<br /> ®ã thÊy ph©n b¾c tèt th× ng−êi ta sö dông quen dÇn víi sè l−îng rÊt lín:<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 45<br /> <br /> "Tr−íc ®©y, t«i dïng toµn ph©n b¾c ®Ó ¶i trång rau rÊt tèt. Së dÜ lóc ®ã dïng toµn ph©n<br /> b¾c lµ do ph©n chuång kh«ng ®¸p øng ®−îc cßn ph©n vi sinh th× ch−a cã. Nhµ t«i tÝch tr÷ kho¶ng<br /> 20 xe thå ph©n b¾c mçi n¨m (kho¶ng 3000 kg), ñ kü dïng dÇn rÊt lý t−ëng. [Case 1.6, nam giíi, 51<br /> tuæi, häc vÊn 7/10]<br /> ViÖc kh¼ng ®Þnh ph©n b¾c lµ tèt ®−îc ®¸nh gi¸ qua kÕt qu¶ sö dông nã. Víi tÊt c¶ nh÷ng<br /> ng−êi cã sö dông ph©n b¾c ®Ó trång rau còng nh− trång hoa, hä ®Òu cho r»ng s¶n phÈm cña hä<br /> chÊt l−îng h¬n h¼n nh÷ng s¶n phÈm kh«ng dïng ph©n b¾c trªn mét sè tiªu chÝ nµo ®ã:<br /> "T«i cã trång mét vµi luèng hoa tÝm ngoµi ®ång (kh«ng sö dông ph©n b¾c), tho¹t nh×n th×<br /> thÊy nã còng nh− nhau, nh−ng l¸ th× kh¸c nhau, l¸ máng vµ chãng hÐo h¬n". [Case 1.6]<br /> Thu nhËp cña ng−êi n«ng d©n ®· cã nh÷ng thay ®æi rÊt ®¸ng kÓ tõ khi c¬ cÊu c©y trång<br /> ®−îc thay ®æi. Ngay tõ b−íc chuyÓn ®æi thø nhÊt, trång rau d−a, ng−êi n«ng d©n ®· cã thÓ t¹m ®ñ<br /> sèng. Khi chuyÓn sang trång hoa, cho dï cßn phô thuéc vµo thêi ®iÓm thu ho¹ch vµ sù tÝnh to¸n<br /> cña mçi hé gia ®×nh, mäi ng−êi ®Òu nhÊt trÝ r»ng møc thu nhËp th−êng cao h¬n nhiÒu so víi trång<br /> c¸c lo¹i c©y tr−íc ®ã:<br /> "Tõ n¨m 1995, em lµm n¨m ®Çu tiªn cã 1 sµo thu ®−îc 13 triÖu,... thêi gian ®ã lµ còng to<br /> l¾m råi. §Çu tiªn em lµm hoa cóc tr¾ng". [Case 1.3, nam, 36 tuæi, 4/10)]<br /> Nh− vËy, nghÒ trång hoa ë T©y Tùu cã kh¶ n¨ng ®em l¹i thu nhËp kh«ng kÐm vµ thËm<br /> chÝ cao h¬n nhiÒu nghÒ phi n«ng nghiÖp kh¸c. C©y hoa ®· ®¸p øng ®−îc rÊt nhiÒu ®ßi hái cña<br /> céng ®ång T©y Tùu tõ cÊp vÜ m« cho tíi sinh ho¹t hµng ngµy. Khi ng−êi n«ng d©n trång hoa sö<br /> dông nhiÒu ph©n b¾c vµ thu ®−îc hiÖu qu¶ kinh tÕ cao th× râ rµng lµ viÖc sö dông ph©n b¾c<br /> còng ®−îc ®¸nh gi¸ quan träng nh− c©y hoa vËy. §ã lµ luËn cø v÷ng ch¾c cho ng−êi n«ng d©n<br /> cø tiÕp tôc cung c¸ch lµm ¨n cña hä vµ chõng nµo cßn trång hoa th× hä kh«ng thÓ dÔ dµng tõ bá<br /> sö dông ph©n b¾c.<br /> H¬n thÕ, v−ît qua c¶ tÇm cì sö dông trong n«ng nghiÖp ë T©y Tùu, ph©n b¾c cßn lµ<br /> nh÷ng biÓu tr−ng kh¸c ®Ó ®¸nh gi¸ con ng−êi trong x· héi. Trong nh÷ng th¸ng ngµy xa x−a,<br /> khi cÇn cï lao ®éng lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ con ng−êi th× nh÷ng ai ®i lÊy ph©n b¾c ®−îc ®Ò<br /> cao lµ phÇn tö tiªn tiÕn trong lµng xãm. Cßn khi tiªu chuÈn vÒ giµu cã thay thÕ sù cÇn cï th×<br /> cã nhiÒu ph©n b¾c l¹i trë thµnh biÓu tr−ng cña mét n«ng gia thµnh ®¹t. Bëi v× chØ cã nh÷ng<br /> ng−êi thµnh ®¹t míi cã thÓ tr÷ nhiÒu ph©n b¾c cho c«ng viÖc cña m×nh. Qu¶ lµ mét vai trß rÊt<br /> ®Æc s¾c trong hÖ gi¸ trÞ ë n«ng th«n.<br /> Trë l¹i ph©n tÝch sè liÖu ®Þnh l−îng t¹i 3 x· V¨n M«n, Trung NghÜa vµ TrÞnh X¸, chóng ta<br /> thÊy tû lÖ ng−êi ®−a ra lý do sö dông ph©n b¾c v× "tõ x−a ®Õn nay vÉn dïng" còng kh¸ lín (47.1%).<br /> Víi hä, viÖc sö dông ph©n b¾c cã phÇn t−¬ng tù nh− nh÷ng phong tôc tËp qu¸n kh¸c mµ hä häc<br /> ®−îc tõ thÕ hÖ ®i tr−íc vµ b¶n th©n vÉn thùc hiÖn nhiÒu n¨m nay chø kh«ng cÇn suy tÝnh ®Õn<br /> nguyªn do cô thÓ. Khi ph©n b¾c ®−îc sö dông cµng phæ biÕn th× ®iÒu ®ã cµng cã xu h−íng ®−îc coi<br /> ®ã lµ thãi quen truyÒn thèng h¬n. ChÝnh v× vËy mµ tû lÖ nh÷ng ng−êi ®−a ra lý do nµy tõ 11.1% ë<br /> x· V¨n M«n ®· t¨ng lªn t−¬ng ®èi cao ë hai x· hiÖn ®ang sö dông nhiÒu ph©n b¾c lµ Trung NghÜa<br /> (44.9%) vµ TrÞnh X¸ (56.5%).<br /> Trong khi cã tíi h¬n 40% sè ng−êi ®¸nh gi¸ "ph©n b¾c rÎ" th× ®ã l¹i lµ lý do cña chØ 5.8%<br /> hé gia ®×nh ®ang sö dông lo¹i ph©n nµy. Khi chØ sö dông ph©n b¾c s½n cã cña gia ®×nh th× tÊt<br /> nhiªn ng−êi ta sÏ thÊy nã rÎ nh−ng nÕu ph¶i ®i mua th× gi¸ c¶ l¹i trë thµnh vÊn ®Ò, nhÊt lµ ®èi víi<br /> nh÷ng khu vùc hay hé gia ®×nh cã møc sèng cßn thÊp. Tû lÖ hé gia ®×nh ®−a ra lý do sö dông v×<br /> ph©n b¾c rÎ cao nhÊt lµ 22,2% ë x· V¨n M«n cao h¬n ®¸ng kÓ so víi 6.5% ë x· TrÞnh X¸ vµ 2% ë<br /> Trung NghÜa. §ång thêi, tû lÖ ®ã còng gi¶m theo tr×nh ®é häc vÊn còng nh− theo møc thu nhËp<br /> ®Çu ng−êi. §iÒu ®ã cßn cho thÊy r»ng: mét khi cã thãi quen cïng víi nhu cÇu sö dông ph©n b¾c vµ<br /> viÖc ®ã ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ (cã thÓ chØ lµ hiÖu qu¶ tr−íc m¾t) th× ng−êi n«ng d©n, nh− ®·<br /> ph©n tÝch ë trªn, biÕt lµ chi phÝ cã cao ®i ch¨ng n÷a, hä vÉn cø chÊp nhËn nã.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 46 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> §iÒu ®¸ng quan t©m lµ vÉn cã kho¶ng 10% hé gia ®×nh ®ang sö dông ph©n b¾c v× "kh«ng<br /> cã c¸ch xö lý kh¸c". §©y lµ lý do liªn quan nhiÒu ®Õn tr×nh ®é c«ng nghÖ còng nh− kh¶ n¨ng kinh<br /> tÕ cña ng−êi n«ng d©n. Tû lÖ ng−êi ®−a ra lý do nµy cao nhÊt ë x· V¨n M«n (22.3%) vµ nÕu tÝnh<br /> theo thu nhËp th× còng cao nhÊt ë nhãm cã møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi d−íi 100.000 ®ång<br /> (13.3%). Nh− vËy, lý do "kh«ng cã c¸ch xö lý kh¸c" chØ tËp trung chñ yÕu vµo nh÷ng hé gia ®×nh cã<br /> møc sèng thÊp ë khu vùc lµm nghÒ phi n«ng nghiÖp hoÆc hçn hîp. Tuy kh«ng thËt sù cã nhu cÇu<br /> sö dông ph©n b¾c nh−ng hä ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó x©y dùng hè xÝ tù ho¹i nh− nhiÒu gia ®×nh kh¸c<br /> trong khu vùc vµ hä còng kh«ng biÕt mét c«ng nghÖ xö lý chÊt th¶i rÎ tiÒn nµo ®Ó cã thÓ thay thÕ.<br /> 4.2. Ng−êi ta kh«ng sö dông ph©n b¾c v× sî mÊt vÖ sinh, v× cã s½n lo¹i ph©n bãn<br /> kh¸c, v× s©u bÖnh..., nh−ng ph¶i ch¨ng ®iÒu quan träng lµ nghÒ nghiÖp hay chiÕn<br /> l−îc kinh tÕ cña hä kh«ng thùc sù ®ßi hái ph¶i sö dông lo¹i ph©n nµy?<br /> C¸c hé gia ®×nh hiÖn kh«ng sö dông ph©n b¾c tËp trung chñ yÕu ë x· V¨n M«n vµ lý do<br /> kh«ng sö dông cña trªn 50% trong sè ®ã lµ "mÊt vÖ sinh" . Tû lÖ nµy cã phÇn nhØnh h¬n ë gia ®×nh<br /> chñ hé cã tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng c¬ së trë lªn (b¶ng 7). KÕt qu¶ nghiªn cøu s©u t¹i x· Song<br /> Ph−¬ng, mét x· tuy Ýt sö dông ph©n b¾c nh−ng cã rÊt nhiÒu ng−êi lµm nghÒ bu«n b¸n lo¹i ph©n<br /> nµy, còng cho thÊy: yÕu tè ¶nh h−ëng xÊu tíi søc kháe lµ mét trong nh÷ng nh−îc ®iÓm c¨n b¶n<br /> trong viÖc sö dông ph©n b¾c. Ng−êi d©n c¶m nhËn ®iÒu ®ã tõ nh÷ng suy luËn th«ng th−êng qua<br /> c¸c quan s¸t thùc tÕ còng nh− kinh nghiÖm thùc tÕ: "Nãi chung lµ cã h¹i, ch¶ thÕ mµ anh thÊy<br /> ®Êy, nh÷ng anh kÎ Vang ®i lÊy ph©n vÒ b¸n ph¶i tiÕp xóc liªn tôc víi ph©n ng−êi cho nªn da hä cø<br /> vµng vät kh«ng nh− ng−êi b×nh th−êng"[Case 1.10] NhiÒu ng−êi d©n nãi r»ng c¨n bÖnh thiÕu m¸u<br /> t−¬ng ®èi phæ biÕn ë ®Þa ph−¬ng lµ do giun. Cßn b¶n th©n Tr¹m tr−ëng y tÕ x· th× kÕt luËn: "ë<br /> Song Ph−¬ng c¸i tû lÖ thiÕu m¸u lµ do giun Êy so víi c¸c n¬i kh¸c cßn qu¸ cao... NÕu b©y giê mµ<br /> ViÖn Ký sinh trïng xuèng ®Ó ®iÒu tra cô thÓ th× tÝnh c¶ n−íc ViÖt Nam nµy cã vïng Song Ph−¬ng<br /> lµ nhiÒu nhÊt" [Case 2.1]<br /> B¶ng 7.1. Lý do kh«ng sö dông ph©n b¾c theo møc thu nhËp (%)<br /> <br /> Thu nhËp ®Çu ng−êi (1000 ®ång) ≤ 100 100-200 > 200 C¶ 3 x·<br /> S½n cã nhiÒu ph©n chuång h¬n 33.3 41.7 33.3 35.6<br /> Dïng ph©n b¾c mÊt vÖ sinh 50.0 75.0 38.1 51.1<br /> Ng¹i mua ph©n b¾c 16.7 16.7 4.8 11.1<br /> S½n cã ph©n ho¸ häc ®Ó mua 16.7 .0 9.5 8.9<br /> <br /> <br /> B¶ng 7.2. Lý do kh«ng sö dông ph©n b¾c theo tr×nh ®é häc vÊn (%)<br /> <br /> Häc vÊn ng−êi tr¶ lêi D−íi tiÓu häc D−íi PTCS PTCS trë lªn<br /> S½n cã nhiÒu ph©n chuång h¬n 66.7 45.0 5.9<br /> Dïng ph©n b¾c mÊt vÖ sinh 50.0 50.0 58.8<br /> Ng¹i mua ph©n b¾c 16.7 15.0 5.9<br /> S½n cã ph©n ho¸ häc ®Ó mua .0 5.0 17.6<br /> <br /> Tuy nhiªn, biÕt lµ ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe nh−ng do cã thu nhËp cao tõ viÖc sö dông<br /> ph©n b¾c nªn kh«ng dÔ g× khuyªn b¶o hä: "Ng−êi d©n ng−êi ta còng biÕt ®−îc nh−ng ng−êi ta còng<br /> nãi th¼ng: biÕt thÕ nh−ng còng vÉn ph¶i lµm. Kh«ng lµm th× bµ b¶o lÊy g× ch¸u bµ ¨n..." [Case<br /> 1.8]. Møc ®é ®éc h¹i, trong tiÒm thøc s©u xa cña ng−êi n«ng d©n, lµ rÊt lín vµ nguy hiÓm. §Õn nçi<br /> cã nh÷ng lóc hä ®· ph¶i tù an ñi m×nh nh− ®©y lµ mét sù bÊt ®¾c dÜ vµ chÊp nhËn sö dông nã nh−<br /> mét c¸i häa nghÒ nghiÖp:"Bëi t«i nghÜ, m×nh còng chØ lµm chèc l¸t th«i nªn ¶nh h−ëng kh«ng lín<br /> l¾m, nÕu tiÕp xóc liªn tôc th× còng rÊt ¶nh h−ëng, sÏ vµng da mµ chÕt". [Case 1.10]<br /> Còng chÝnh v× ph©n b¾c ®· tõng ®−îc sö dông víi møc ®é rÊt lín nªn nã ®· béc lé nh−îc<br /> ®iÓm lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho s©u bÖnh ph¸t triÓn. T¸c h¹i nµy lµ ®iÒu kiÖn bÊt ngê kh¸c gãp phÇn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 47<br /> <br /> h×nh thµnh t− duy vÒ viÖc h¹n chÕ sö dông ph©n b¾c:"... kinh nghiÖm cho thÊy bãn ph©n b¾c trë<br /> thµnh vÊn ®Ò (s©u) ®ôc th©n, c¸c thø rµy riÕc nã ph¸t triÓn ra nhiÒu. §Êt c¸t cña chóng t«i th× bãn<br /> ph©n ho¸ häc nã hay h¬n. Hay h¬n ë chç nã gi¶m c¸i vÊn ®Ò s©u bÖnh" [Case 2.8].<br /> Nh×n tõ khÝa c¹nh kh¸c, viÖc sö dông ph©n b¾c kh«ng nh÷ng ®¾t mµ nguån cung cÊp còng<br /> kh«ng æn ®Þnh vµ ®ang cã xu h−íng bÞ thu hÑp nhanh chãng, thËm chÝ cã lóc rÊt khan hiÕm: "... nã<br /> phô thuéc theo thêi tiÕt, theo mïa vô, cã lóc kh«ng mua næi ®©u"[Case 1.4]. Lý do lµ sè l−îng hè xÝ<br /> tù ho¹i gia t¨ng, c¸c c«ng ty vÖ sinh m«i tr−êng cña nhµ n−íc hÇu nh− kh«ng cßn ®¶m nhiÖm viÖc<br /> thu gom ph©n ng−êi chuyÓn ra ngo¹i « nh− tr−íc n÷a mµ chØ cßn nh÷ng nhãm c¸ nh©n nhá lµm<br /> viÖc nµy. Sù khan hiÕm ph©n b¾c cßn do sù chuyÓn ®æi rÊt quan trong trong t− duy ng−êi n«ng<br /> d©n. Ngay c¶ mét sè ng−êi lµm nghÒ hãt ph©n còng ý thøc rÊt râ vÒ sù thay ®æi trong thang bËc x·<br /> héi ngµy nay, ®iÒu mµ nhiÒu khi ®ång tiÒn còng kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc: "§êi m×nh khã, ai l¹i<br /> giíi thiÖu cho con..., cßn sù thËt cho nã ®i lµm c¸i nghÒ nµy ®Ó mµ chÕt µ? Xin phÐp, nÕu b¶o lµ ®i<br /> häc c¸i thî x©y, thî méc... chø ®i häc hãt cøt th× ai ®i" [Case 2.3, lµm nghÒ hãt ph©n].<br /> ViÖc ®a d¹ng hãa c¸c lo¹i ph©n v« c¬ vµ h÷u c¬ trong thêi gian gÇn ®©y còng ®· t¹o<br /> ®iÒu kiÖn cho ng−êi n«ng d©n nhiÒu kh¶ n¨ng h¬n trong viÖc thay thÕ ph©n b¾c. Kho¶ng 35.6%<br /> trong sè hé hiÖn kh«ng sö dông ph©n b¾c ®· gi¶i thÝch r»ng hä cã s½n ph©n chuång h¬n. Tuy<br /> nhiªn, ph©n chuång còng lµ lo¹i ph©n bãn rÊt truyÒn thèng vµ lý do nµy tËp trung chñ yÕu ë<br /> nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn thÊp (B¶ng 7). Ph©n ho¸ häc còng ®−îc mét sè ng−êi −a sö<br /> dông mÆc dï qu¸ tr×nh tiÕn tíi tiÕp nhËn sö dông hoµn toµn lo¹i ph©n bãn nµy lµ mét con<br /> ®−êng rÊt l©u dµi trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam. Mét sè hé gia ®×nh m¹nh d¹n sö dông ph©n ho¸<br /> häc ®· thu ®−îc lîi Ých trªn mét c¨n b¶n h¹ch to¸n kinh tÕ gi÷a chÊt l−îng, s¶n l−îng vµ c¸c<br /> chi phÝ bá ra so víi sö dông ph©n b¾c:<br /> "TÝnh vÒ tiÒn th× bãn d¹ng nµy (NPK) t«i thÊy nã gän, nhÑ, gi¸ b×nh th−êng th«i. So víi<br /> ph©n b¾c th× ph©n b¾c còng rÊt khã vµ còng kh«ng ph¶i lµ rÎ" [Case 2.8, ®ang sö dông ph©n<br /> tæng hîp NPK].<br /> Sù chuyÓn ®æi cña nh÷ng ng−êi ®i tiªn phong nµy dùa trªn c¸c c¬ së so s¸nh thùc nghiÖm<br /> gi÷a viÖc sö dông vµ kh«ng sö dông ph©n h÷u c¬: "Sè ng−êi chuyÓn sang ho¸ häc nh− t«i th× vÉn<br /> cßn Ýt. Tøc lµ ng−êi ta vÉn c¶m nhËn lµ ph¶i cã ph©n chuång hay ph©n b¾c th× nã míi tèt. T«i xÐt<br /> thÊy t«i lµm c¹nh c¸c nhµ mµ ng−êi ta bãn rÊt nhiÒu ph©n (h÷u c¬), t«i th× bãn toµn l©n víi ®¹m,<br /> kali víi tro bÕp th× nã vÉn tèt kh«ng kÐm g× cña hä".[Case 2.5]<br /> Nh− vËy, c¸c lý do kÓ trªn ®· Ýt nhiÒu ¶nh h−ëng ®Õn nhËn thøc còng nh− hµnh vi cña<br /> ng−êi n«ng d©n ®èi víi viÖc sö dông ph©n b¾c. Tuy nhiªn, nh÷ng lý do nµy ch−a thùc sù phæ biÕn<br /> trong céng ®ång. V¶ l¹i, dï cã nhËn thøc ®−îc ®Çy ®ñ trë ng¹i trªn th× ®iÒu ®ã còng chØ cã thÓ lµm<br /> ng−êi ta h¹n chÕ bít sö dông ph©n b¾c chø ch−a ph¶i lµ lý do s©u xa mang tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh ®Ó<br /> hä tõ bá nã. Mét khi kh«ng thÊy cã sù lùa chän thÝch hîp h¬n th× viÖc sö dông ph©n b¾c vÉn lµ viÖc<br /> cÇn ph¶i lµm, nh− lêi kÕt luËn cña mét b¸c l·o n«ng tri ®iÒn:<br /> "Lµm ph©n b¾c lµ khã l¾m chø nh−ng vÉn ph¶i lµm" [Case 1.10].<br /> Xem xÐt t×nh tr¹ng sö dông ph©n b¾c theo cÊp ®é ph¸t triÓn céng ®ång còng nh− nghÒ<br /> nghiÖp cô thÓ trong hé gia ®×nh cã thÓ lµm s¸ng tá h¬n vÊn ®Ò. ThËt vËy, nh− ®· ph©n tÝch ë trªn,<br /> trong khi hÇu hÕt c¸c hé gia ®×nh trång hoa, rau, mµu ®Òu ®ang sö dông ph©n b¾c th× tr¸i l¹i, ë<br /> céng ®ång t−¬ng ®èi ph¸t triÓn, tû lÖ ®ang sö dông lo¹i ph©n nµy l¹i thÊp h¬n h¼n vµ hÇu nh−<br /> kh«ng cã ë nhãm lµm nghÒ phi n«ng nghiÖp. Víi nh÷ng ng−êi tin r»ng ph©n b¾c cã nh÷ng ®Æc tÝnh<br /> kh«ng thÓ thay thÕ cho lo¹i c©y trång cña hä th× viÖc thay ®æi hµnh vi sö dông ph©n b¾c lµ rÊt khã,<br /> trõ khi cã lo¹i ph©n bãn míi víi tÝnh n¨ng dinh d−ìng t−¬ng tù hoÆc nh÷ng hé gia ®×nh nµy<br /> chuyÓn sang trång lo¹i c©y kh¸c hoÆc kh«ng cßn nguån cung cÊp ph©n b¾c n÷a. Víi nh÷ng hé gia<br /> ®×nh kh¸c, khi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi quy m« lín h¬n trong ®iÒu kiÖn khan hiÕm lao ®éng do<br /> trång rau mµu cÇn nhiÒu lao ®éng h¬n trång lóa sÏ buéc hä ph¶i suy tÝnh. Trong ®iÒu kiÖn d− thõa<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> lao ®éng th× viÖc lÊy c«ng lµm l·i ®· ®ãng mét vai trß rÊt cô thÓ trong viÖc duy tr× c¸c nguån ph©n<br /> bãn cÇn ®Õn sö dông nhiÒu lao ®éng th« s¬ nh− ph©n b¾c. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy cã liªn quan mËt<br /> thiÕt tíi sù thay ®æi lèi sèng, c¸ch suy nghÜ cña c¸c thÕ hÖ trÎ h¬n, víi sè con Ýt h¬n, víi nh÷ng nhu<br /> cÇu ®a d¹ng h¬n sÏ buéc hä ph¶i cã xu h−íng sö dông toµn ph©n bãn c«ng nghiÖp. Tuy nhiªn, ®Ó<br /> hoµn thµnh ®−îc sù chuyÓn ®æi nµy cÇn ph¶i cã thêi gian còng nh− sù thay ®æi chÝnh s¸ch nhµ<br /> n−íc mét c¸ch thÝch hîp ë cÊp vÜ m«. Vµ ®iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i cã nh÷ng nhãm n«ng d©n cã<br /> thÓ lµm giµu ®−îc mµ kh«ng ph¶i sö dông ph©n b¾c.<br /> V. Ph©n vi sinh vµ c«ng nghÖ xö lý chÊt th¶i ë n«ng th«n<br /> Ph©n vi sinh lµ lo¹i ph©n bãn míi ®−a vµo sö dông ë ViÖt Nam kho¶ng chõng vµi ba n¨m<br /> gÇn ®©y vµ ®−îc c¸c nhµ chuyªn m«n ®¸nh gi¸ lµ kh¾c phôc mét sè nh−îc ®iÓm cña ph©n v« c¬<br /> còng nh− ph©n h÷u c¬ truyÒn thèng. Do ®ã, ng−êi ta còng hy väng r»ng nã cã thÓ thay thÕ ph©n<br /> b¾c vµ sÏ tiÕn tíi thay thÕ hoµn toµn ph©n h÷u c¬ ®ang sö dông trªn ®ång ruéng ViÖt Nam. Thùc<br /> tÕ, theo sè liÖu kh¶o s¸t t¹i 3 x·, ®· cã mét sè l−îng ®¸ng kÓ lµ 50.7% hé gia ®×nh ®· hoÆc ®ang sö<br /> dông lo¹i ph©n nµy, trong ®ã cã 24.7% lµ ®ang sö dông. Tuy nhiªn, sè ng−êi thö sö dông ph©n vi<br /> sinh råi bá cuéc còng kh¸ lín: 26%. §iÒu ®¸ng chó ý lµ tû lÖ ®· tõng sö dông còng nh− "bá cuéc"<br /> ®Òu cao nhÊt ë x· TrÞnh X¸, n¬i chñ yÕu trång lóa vµ nu«i lîn: tõ 40% nay chØ cßn kho¶ng 12%<br /> ®ang sö dông lo¹i ph©n bãn nµy. Cã lÏ c¬ cÊu c©y trång cïng ®iÒu kiÖn canh t¸c ë ®©y ch−a b¾t hä<br /> ph¶i cã nhu cÇu víi ph©n vi sinh, v× vËy nªn hä thö råi bá.<br /> Ph©n vi sinh ®−îc kh«ng Ýt ng−êi ®¸nh gi¸ t−¬ng ®èi cao vÒ chÊt l−îng, gi¸ c¶, vÖ sinh m«i<br /> tr−êng vµ møc ®é thuËn tiÖn. ChØ cã kho¶ng 2% sè ng−êi ®−a ra nhËn xÐt kh«ng tèt vÒ lo¹i ph©n<br /> nµy. Còng chÝnh v× míi ®−îc ®−a vµo sö dông mµ tû lÖ n«ng d©n hiÓu biÕt t−¬ng ®èi râ vÒ ph©n vi<br /> sinh cßn thÊp. Khi ®−îc yªu cÇu cho biÕt ý kiÕn nhËn xÐt vÒ mét sè ®Æc ®iÓm cña lo¹i ph©n nµy th×<br /> c©u tr¶ lêi "kh«ng biÕt" th−êng chiÕm tû lÖ 50% trë lªn. §iÒu ®ã cßn cho thÊy viÖc tuyªn truyÒn,<br /> khuyÕn khÝch sö dông ph©n vi sinh vÉn cßn ch−a ®ñ møc cÇn thiÕt.<br /> Khi thö nghiÖm lo¹i ph©n nµy, ng−êi sö dông ®· phÇn nµo nhËn thÊy c¸i tèt còng nh−<br /> nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p khi sö dông nã: "Ph©n vi sinh nã còng tèt, lµm nã võa s¹ch sÏ, võa b¶o<br /> ®¶m. Cã ®iÒu nhµ n−íc ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó b¶o ®¶m ph©n vi sinh ph¶i lµ thËt, tr¸nh hµng gi¶..."<br /> [Case 1.6]. §iÒu ®ã cho thÊy, ng−êi d©n cßn ngËp ngõng ®èi víi ph©n vi sinh kh«ng ph¶i v× kh«ng<br /> thÝch hîp mµ vÊn ®Ò ë chç hä ch−a thÓ ®Æt niÒm tin ®èi víi dÞch vô cung cÊp trong khi ch−a cã c¸ch<br /> nµo ®Ó cã thÓ kiÓm tra chÊt l−îng khi mua lo¹i ph©n nµy.<br /> VËy víi ®iÒu kiÖn nµo th× ph©n vi sinh sÏ ®−îc chÊp nhËn sö dông réng r·i vµ cã thÓ thay<br /> thÕ ph©n b¾c? NÕu xÐt tõ gãc ®é kü thuËt th× ®· cã mét biÖn ph¸p t−¬ng ®èi phï hîp trong giai<br /> ®o¹n chuyÓn tiÕp cña n«ng th«n ViÖt Nam tõ truyÒn thèng sang hiÖn ®¹i. §ã lµ m« h×nh hé n«ng<br /> d©n sö dông hÇm bioga ®Ó s¶n xuÊt ph©n vi sinh vµ khÝ ®èt tõ ph©n, r¸c h÷u c¬ vµ than bïn. C«ng<br /> nghÖ nµy míi ®−îc mét sè nhµ khoa häc thö nghiÖm trong thêi gian gÇn ®©y vµ nã cã mét sè −u<br /> ®iÓm ®¸ng chó ý: s¶n xuÊt ®−îc gas ®Ó ®un bÕp víi gi¸ rÎ gãp phÇn hiÖn ®¹i hãa ®êi sèng ng−êi<br /> d©n ë n«ng th«n; tËn dông triÖt ®Ó nguån h÷u c¬ mµ b¶n chÊt ng−êi n«ng d©n kh«ng bao giê muèn<br /> bá phÝ vµ hä còng kh«ng ph¶i nghi ngê chÊt l−îng ph©n vi sinh do chÝnh hä lµm ra; gi÷ g×n vÖ sinh<br /> m«i tr−êng do kh«ng ph¶i sö dông trùc tiÕp ph©n chuång, ph©n b¾c ®Ó bãn ruéng còng nh− than<br /> cñi, r¬m r¹ ®Ó lµm chÊt ®èt ...<br /> Tuy nhiªn, nÕu xÐt tõ khÝa c¹nh x· héi th× viÖc m« h×nh nµy cã ®−îc n«ng th«n ViÖt Nam<br /> thùc sù chÊp nhËn vµ cã kh¶ n¨ng thùc thi ®−îc hay kh«ng cßn ®ßi hái thêi gian còng nh− nh÷ng<br /> nghiªn cøu tiÕp theo míi cã thÓ ®−a ra c©u tr¶ lêi x¸c ®¸ng ®−îc.<br /> <br /> Vi. KÕt luËn<br /> Cuéc nghiªn cøu t¹i khu vùc ®ång b»ng B¾c Bé vÒ sö dông ph©n b¾c cho phÐp rót ra mét<br /> sè suy nghÜ vÒ hiÖn tr¹ng sö dông lo¹i ph©n nµy trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp còng nh− triÓn väng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc Vinh, §oµn Kim Th¾ng 49<br /> <br /> cña nã. XÐt tõ b×nh diÖn lÞch sö mµ nãi th× ph©n b¾c ®· ®−îc ng−êi n«ng d©n biÕt sö dông tõ rÊt<br /> l©u. Nh−ng viÖc thùc sù sö dông mét c¸ch phæ biÕn chØ diÔn ra tõ kho¶ng gi÷a thÕ kû nµy cho ®Õn<br /> khi cã thªm mét lo¹t nh÷ng yÕu tè hoµn toµn míi. Cã ba nhãm yÕu tè ®−îc tÝnh tíi ®Ó xem xÐt<br /> hµnh vi sö dông ph©n b¾c cña ng−êi n«ng d©n lµ: 1) C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, 2) C¸c chÝnh s¸ch<br /> cña nhµ n−íc cã liªn quan, 3) C¸c chiÕn l−îc kinh tÕ cña ng−êi n«ng d©n.<br /> KÕt qu¶ nghiªn cøu c¶ ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh ®Òu cho thÊy huyÒn tho¹i cho r»ng: hÔ<br /> nãi ®Õn ng−êi n«ng d©n ®ång b»ng B¾c Bé th× mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm canh t¸c cña hä lµ sö<br /> dông ph©n b¾c ®· tá ra kh«ng ®óng. Hä chØ sö dông nã nh− mét phô phÈm t×nh cê mµ th«i.<br /> Cßn sau ®ã viÖc sö dông ph©n b¾c ë quy m« lín h¬n ®· x¶y ra trong mét giai ®o¹n rÊt ®Æc thï<br /> cña lÞch sö ®Êt n−íc, khi ViÖt Nam chuyÓn ®æi tõ mét x· héi n«ng nghiÖp sang x· héi hiÖn ®¹i,<br /> tho¹t ®Çu theo m« h×nh kÕ ho¹ch hãa tËp trung bao cÊp vµ tiÕp ®ã lµ kinh tÕ thÞ tr−êng theo<br /> ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.<br /> Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi ®ã, hµnh vi sö dông ph©n b¾c sÏ dÇn dÇn mÊt ®i, dï ngµy h«m<br /> nay mµ nãi vÒ ®iÒu ®ã th× thËt nh− lµ mét c©u chuyÖn viÔn t−ëng. Qu¸ tr×nh ®ã sÏ kÐo dµi trong<br /> bao l©u cßn tïy thuéc vµo ng−êi n«ng d©n theo ®uæi chiÕn l−îc kinh tÕ nµo: chiÕn l−îc tån t¹i,<br /> chiÕn l−îc sèng sãt hay chiÕn l−îc lµm giµu. Cã ®iÒu, sù theo ®uæi chiÕn l−îc nµo l¹i kh«ng chØ tïy<br /> thuéc vµo hä mµ cßn vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a. Chõng nµo mµ ng−êi n«ng d©n cßn ph¶i theo ®uæi<br /> chiÕn l−îc thø nhÊt, ®iÒu mµ hä kh«ng muèn, th× viÖc sö dông ph©n b¾c vÉn tiÕp diÔn v× b¶n tÝnh<br /> cña hä lµ tiÕt kiÖm vµ tËn dông søc lao ®éng. Cã ch¨ng lµ chØ cã thÓ thuyÕt phôc hä thay ®æi<br /> ph−¬ng ph¸p sö dông cho ®ì ¶nh h−ëng ®Õn vÖ sinh m«i tr−êng h¬n mµ th«i.<br /> Khi ng−êi n«ng d©n theo ®uæi chiÕn l−îc thø hai, sö dông ph©n b¾c sÏ dÇn dÇn kh«ng cßn<br /> lµ cÇn thiÕt n÷a. ChiÕn l−îc nµy ®ßi hái sö dông nhiÒu ph©n bãn mµ l−îng ph©n b¾c mçi gia ®×nh<br /> cã ®−îc lµ nhá nhoi ®Ó cã thÓ tÝnh tíi trong khi nguån cung cÊp ph©n b¾c víi khèi l−îng lín còng<br /> sÏ dÇn mÊt ®i do ®« thÞ chuyÓn sang xö lý chÊt th¶i theo ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i. YÕu tè t¸c ®éng<br /> cña nhµ n−íc còng sÏ lµ mét sù ®ãng gãp ®¸ng kÓ trong viÖc chuyÓn ®æi hµnh vi nµy, nÕu nã lµ<br /> ®óng lóc vµ phï hîp víi nhu cÇu ph¸t triÓn cña ng−êi d©n. ViÖc héi ®ñ ba ®iÒu kiÖn nµy sÏ cho<br /> phÐp thay ®æi hµnh vi sö dông ph©n b¾c.<br /> Cuèi cïng, khi hä theo ®uæi chiÕn l−îc thø ba, lµm giµu, th× hä hoÆc ph¶i ly n«ng, hoÆc<br /> ph¶i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín hoÆc tËp trung trång lo¹i c©y ®Æc biÖt. H−íng thø nhÊt kh«ng cÇn<br /> tíi ph©n b¾c. H−íng thø hai kh«ng thÓ tiÕp tôc sö dông ph©n b¾c. H−íng thø ba cÇn tíi ph©n b¾c<br /> trong tr−êng hîp h·n h÷u (trång hoa, thuèc lµo...). Hä sö dông chóng v× thãi quen, v× mª tÝn vµ<br /> còng v× nã thùc sù phï hîp cho nh÷ng lo¹i c©y ®Æc thï nµy. Vµ viÖc tõ bá sö dông ph©n b¾c cña<br /> nh÷ng ng−êi nµy chØ diÔn ra khi hoµn toµn kh«ng cßn nguån cung cÊp ph©n b¾c n÷a hoÆc cã c«ng<br /> nghÖ thay thÕ thÝch hîp.<br /> Xãa bá viÖc sö dông ph©n b¾c lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó gi÷ g×n vÖ sinh<br /> m«i tr−êng, hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n ViÖt Nam. Tuy nhiªn, ®©y lµ mét bµi to¸n t−¬ng ®èi nan gi¶i<br /> nÕu ng−êi n«ng d©n kh«ng tiÕn vµo ®−îc chiÕn l−îc thø ba.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o:<br /> • Demographic Transition in South East Asia-Experiences for Vietnam. Institute of Sociology. Hanoi-1992.<br /> • Human Faeces, Urine and Their Utilization.<br /> • Bé Lao ®éng-Th−¬ng binh vµ X· héi: Sè liÖu thèng kª lao ®éng vµ x· héi. Hµ Néi-1993.<br /> • §æi míi kinh tÕ-x· héi n«ng th«n: ®Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p thùc tiÔn. T¹p chÝ Kinh tÕ vµ Dù b¸o.<br /> • NghÒ n«ng cæ truyÒn qua th− tÞch H¸n M«n. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. Hµ Néi-1994.<br /> • NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ vÒ ®æi míi qu¶n lý kinh tÕ n«ng nghiÖp. Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt. Hµ Néi-1998.<br /> • Sè liÖu n«ng th«n-n«ng nghiÖp ViÖt Nam 35 n¨m (1956-1990). Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª. Hµ Néi-1991.<br /> • Sè liÖu thèng kª 1930-1984. Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª. Hµ Néi-1985.<br /> • S¸ch gi¸o khoa líp 1 ®Õn líp 10, n¨m 1960-1970. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc Hµ Néi.<br /> • T− liÖu kinh tÕ x· héi chän läc tõ kÕt qu¶ c¸c cuéc ®iÒu tra quy m« lín nh÷ng n¨m 1990-1996. Nhµ xuÊt<br /> b¶n Thèng kª. Hµ Néi-1998.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 Mét khÝa c¹nh cña sù biÕn ®æi n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> • Thùc tr¹ng lao ®éng, viÖc lµm ë ViÖt Nam tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra lao ®éng, viÖc lµm n¨m 1997. Nhµ xuÊt b¶n<br /> Thèng kª. Hµ Néi-1998.<br /> • Ellis frank: Kinh tÕ hé gia ®×nh n«ng d©n vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. Thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> N«ng nghiÖp-1993.<br /> • Hµ Vinh: N«ng nghiÖp ViÖt Nam trong b−íc chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc<br /> X· héi. Hµ Néi-1997.<br /> • Hoµng Ngäc Ph¸ch-KiÒu Thu Ho¹ch: Giai tho¹i v¨n häc ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc. Hµ Néi-1998.<br /> • Pierre Gourou: N«ng d©n ®ång b»ng B¾c Bé. (DÞch tiÕng Ph¸p). Hµ Néi-1936.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học.