Một phân loại của giai cấp trung lưu vùng kinh tế trọng điểm phía Nam 1 - GS.TS Bùi Thế Cường

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/321178305<br /> <br /> MỘT PHÂN LOẠI CÁC GIAI CẤP TRUNG LƯU VÙNG KINH TẾ TRỌNG ĐIỂM PHÍA<br /> NAM 1<br /> Article · January 2017<br /> <br /> CITATIONS<br /> <br /> READS<br /> <br /> 0<br /> <br /> 27<br /> <br /> 1 author:<br /> Bui The Cuong<br /> Vietnam Academy of Social Sciences<br /> 37 PUBLICATIONS   200 CITATIONS   <br /> SEE PROFILE<br /> <br /> Some of the authors of this publication are also working on these related projects:<br /> <br /> Sociology in countries View project<br /> Civil Society Organizations as Supporters of Authoritarian Rule? A Cross-Regional Comparison (Algeria, Mozambique, Vietnam" (2013-2016)<br /> View project<br /> <br /> All content following this page was uploaded by Bui The Cuong on 21 November 2017.<br /> The user has requested enhancement of the downloaded file.<br /> <br /> MỘT PHÂN LOẠI CÁC GIAI CẤP TRUNG LƯU<br /> VÙNG KINH TẾ TRỌNG ĐIỂM PHÍA NAM1<br /> Bùi Thế Cường2<br /> Tóm tắt<br /> Sau 1975, Việt Nam trải qua những biến đổi cơ cấu giai tầng xã hội rất kịch tính, và điều này<br /> vẫn còn đang diễn ra mạnh mẽ. Bài viết đề xuất một khung phân loại các giai cấp trung lưu<br /> dựa trên nghề, bao gồm sáu nhóm trung lưu, ba tầng trung lưu và hai kiểu trung lưu. Áp dụng<br /> khung phân loại đó, bài viết trình bày phân bố định lượng của các nhóm, tầng và kiểu bên<br /> trong các giai cấp trung lưu ở Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, dựa trên nguồn số liệu khảo<br /> sát thực nghiệm và kết quả phân tích của Đề tài “Chuyển dịch cơ cấu xã hội trong phát triển<br /> xã hội và quản lý phát triển xã hội ở vùng kinh tế trọng điểm phía Nam đến năm 2020” (Mã<br /> số KX.02.20/11-15).<br /> Từ khóa: các giai cấp trung lưu, Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, Việt Nam.<br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Sau 1975, Việt Nam trải qua những biến đổi cơ cấu giai tầng xã hội rất kịch tính, và<br /> điều này vẫn còn đang diễn biến mạnh. Bài viết đề xuất một khung phân loại các giai cấp trung<br /> lưu dựa trên nghề ở Việt Nam. Rồi áp dụng khung phân loại đó xử lý bộ số liệu thực nghiệm<br /> thu thập ở Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, giới thiệu một cơ cấu định lượng các giai cấp<br /> trung lưu ở vùng này.<br /> 2. Nguồn dữ liệu<br /> Nguồn dữ liệu sử dụng là khảo sát thực hiện năm 2015 trong Đề tài cấp Nhà nước<br /> Chuyển dịch cơ cấu xã hội trong phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội vùng kinh tế<br /> trọng điểm phía Nam đến năm 2020 (KX.02.20/11-15) do Bộ Khoa học và công nghệ tài trợ.<br /> Dưới đây gọi tắt là khảo sát 2015.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Bài in trong Tạp chí Xã hội học. Số 3(139)/2017. Trang 43-51. Hà Nội: Viện Xã hội học Viện Hàn<br /> lâm khoa học xã hội Việt Nam. Phiên bản này khác đôi chút với bản in do biên tập.<br /> <br /> 2<br /> <br /> Giáo sư tiến sĩ, Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ.<br /> 1<br /> <br /> Hai khảo sát Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ năm 2010 chọn mẫu ngẫu nhiên phân<br /> tầng khu vực, theo hướng đại diện cho dân cư vùng Đông Nam Bộ hẹp (không có TPHCM) và<br /> cho dân cư TPHCM. Mẫu khảo sát thứ nhất 1.080 hộ gia đình sống tại 90 khu dân cư thuộc 30<br /> phường/ thị trấn/ xã vùng Đông Nam Bộ hẹp (không có TPHCM). Mẫu khảo sát thứ hai cũng<br /> 1.080 hộ gia đình sống tại 90 khu dân cư thuộc 30 phường/ thị trấn/ xã ở TPHCM. Mỗi hộ<br /> trong danh sách phỏng vấn một người được gia đình xem là đại diện hộ (thường chủ hộ, nhưng<br /> không nhất thiết). Hai khảo sát 2010 thu thập dữ liệu ở thực địa vào tháng 3-5/2010 (Chi tiết<br /> chọn mẫu, xem: Trần Đan Tâm, 2010. Lê Thanh Sang, 2011).<br /> Khảo sát 2015 Đề tài KX.02.20/11-15 dựa trên danh sách địa bàn và hộ gia đình hai<br /> khảo sát 2010 nói trên, nhằm nghiên cứu lặp. Ngoài ra, chọn mẫu theo thủ tục tương tự cho<br /> tỉnh Long An và Tiền Giang để có 720 hộ gia đình tại 20 xã phường thị trấn thuộc hai tỉnh này.<br /> Tổng cộng, khảo sát 2015 cỡ mẫu 2.880 hộ gia đình sống tại 240 địa bàn (ấp, khu dân cư) tại<br /> 80 xã phường thị trấn thuộc 8 tỉnh thành Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Trong tổng mẫu,<br /> có 2.184 hộ mà đại diện hộ đang làm việc có đem lại thu nhập (chiếm 75,8% tổng số hộ điều<br /> tra). Trong số đó, có 1.041 hộ (bằng 47,7%) mà đại diện hộ được xếp vào nhóm trung lưu theo<br /> khung phân loại trình bày bên dưới. Đây là mẫu phân tích trong bài viết này.<br /> 3. Đề xuất một phân loại các giai cấp trung lưu<br /> Khái niệm, lý thuyết và nghiên cứu thực nghiệm về trung lưu trên thế giới có lịch sử<br /> lâu đời, đầy tranh cãi. Trong gần 20 năm qua, xuất hiện nhiều nghiên cứu về trung lưu ở Việt<br /> Nam. Chẳng hạn, thu thập chưa đầy đủ cho xấp xỉ 20 ấn phẩm trong thập niên 2010, gấp 3-4<br /> lần thập niên trước đó: Tống Văn Chung (2011), Van Nguyen-Marshall và cộng sự (2012), Le<br /> Kim Sa (2012, 2015), Nguyễn Đình Tấn (2013a, b, c, d), Nguyễn Cúc (2013), Trần Thị Minh<br /> Ngọc (2013, 2015), Bùi Đại Dũng (2014), Lê Kim Sa và Vũ Hoàng Đạt (2014), Catherine Earl<br /> (2014), Le Thu Huong (2015), Đoàn Minh Huấn và Trần Thị Minh Ngọc (2015), Bùi Thế<br /> Cường và cộng sự (2015), Bùi Thế Cường và Phạm Thị Dung (2015, 2016), Tô Duy Hợp và<br /> Trương Thị Thu Thủy (2016), Đỗ Thiên Kính (2017), Trịnh Duy Luân (2017).<br /> Do mục tiêu và khuôn khổ bài viết, nên ở đây không tổng quan về nghiên cứu chủ đề<br /> này ở Việt Nam. Bài viết cũng không ý định thảo luận về các tranh luận thuật ngữ, nên trong<br /> bài dùng cụm từ “các giai cấp trung lưu” như một khái niệm làm việc, có thể thay thế với thuật<br /> ngữ khác như giai tầng trung lưu, tầng lớp trung lưu, v.v.<br /> <br /> 2<br /> <br /> Trong một cố gắng phân tích trung lưu ở Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2015 nhóm<br /> nghiên cứu của tôi đề xuất một khung phân loại gồm 4 nhóm nghề nghiệp. Đó là: (1) Lãnh đạo,<br /> quản lý Đảng, Nhà nước, đoàn thể xã hội, cơ quan hành chính sự nghiệp trong khu vực Đảng,<br /> Nhà nước, đoàn thể; (2) Lãnh đạo, quản lý công ty trong khu vực tư nhân; (3) Chủ cơ sở kinh<br /> doanh hộ gia đình phi nông nghiệp; (4) Chuyên môn kỹ thuật, nghiệp vụ, dịch vụ, thương mại<br /> (Bùi Thế Cường, Tô Đức Tú, Phạm Thị Dung, 2015).<br /> Trong một thử nghiệm phân tầng xã hội dựa trên nghề ở Việt Nam, Koichi Fujita và tôi<br /> xây dựng một khung phân loại gồm 19 nhóm nghề (Bui, Cuong The and Koichi Fujita, 2016).<br /> Đó là: (1) Quản lý Nhà nước bậc siêu cao, (2) Chuyên môn bậc siêu cao, (3) Chủ sở hữu tư<br /> nhân phi nông nghiệp bậc siêu cao, (4) Nông dân bậc siêu cao, (5) Quản lý Nhà nước bậc cao,<br /> (6) Chuyên môn bậc cao, (7) Chủ sở hữu tư nhân phi nông nghiệp bậc cao, (8) Nông dân bậc<br /> cao, (9) Quản lý Nhà nước bậc trung, (10) Chuyên môn bậc trung, (11) Chủ sở hữu tư nhân phi<br /> nông nghiệp bậc trung, (12) Nông dân bậc trung cao, (13) Quản lý Nhà nước bậc thấp, (14)<br /> Chuyên môn bậc thấp, (15) Chủ sở hữu tư nhân phi nông nghiệp bậc thấp, (16) Nông dân bậc<br /> trung thấp, (17) Lao động (công nhân) có kỹ năng, (18) Lao động phi nông nghiệp giản đơn,<br /> (19) Nông dân bậc thấp.<br /> Khi phân tích số liệu khảo sát 2015, chúng tôi không đưa 4 nhóm trên cùng (siêu cao)<br /> vào khung phân tích, vì các hộ gia đình mà người đại diện thuộc 4 nhóm đó không rơi vào mẫu,<br /> nên không có ý nghĩa thống kê. Tìm hiểu 4 nhóm ấy cần những khảo sát riêng (so với khoa học<br /> xã hội, báo chí và dư luận đề cập đến các nhóm “siêu cao” nhiều và sinh động hơn hẳn).<br /> Dựa trên khung 19 nhóm nghề nêu trên, trong bài viết này, tôi đề xuất một khung phân<br /> loại các giai cấp trung lưu gồm 6 nhóm (Bảng 1).<br /> Sáu nhóm đó thực chất gồm ba nhóm vị thế kinh tế-xã hội: quản lý Nhà nước, chuyên<br /> môn, và chủ sở hữu tư nhân. Thuật ngữ “quản lý Nhà nước” ở đây gồm những người được xem<br /> là công chức hay viên chức có chức vụ quản lý trong bộ máy Đảng, chính quyền, doanh nghiệp<br /> Nhà nước, đơn vị hành chính-sự nghiệp, lực lượng vũ trang, tổ chức chính trị-xã hội, tổ chức<br /> chính trị-xã hội-nghề nghiệp, và gồm cả những người tuy không ăn lương chính thức nhưng có<br /> chức vị trong hệ thống chính trị cơ sở và có nhận những khoản phụ cấp nhất định (cấp ủy,<br /> trưởng khu vực cư trú, tổ chức chính trị-xã hội ở cấp cơ sở).<br /> <br /> 3<br /> <br /> Trong mỗi nhóm phân thành ba bậc: cao, trung, và thấp. Bậc của nhóm “Quản lý Nhà<br /> nước” dựa trên bậc hành chính: trên cấp trưởng phòng; tương đương cấp trưởng phòng; chức<br /> vị quản lý dưới cấp trưởng phòng. Bậc của nhóm “Chuyên môn” dựa trên học vấn: trên đại<br /> học; tương đương cao đẳng, đại học; dưới cao đẳng, đại học.<br /> Bậc của nhóm “Chủ sở hữu tư nhân” dựa trên ước tính tổng tài sản hộ gia đình (bất<br /> động sản để ở hay kinh doanh và mọi hình thái động sản như vốn lưu động, tiền mặt, trái phiếu,<br /> cổ phiếu). Ba bậc xếp theo tỷ lệ: 5% hộ bậc cao, 40% hộ bậc trung và 55% hộ bậc thấp, có ước<br /> tính tổng tài sản từ mức cao nhất đến thấp nhấp trong tổng số hộ thuộc nhóm “Chủ sở hữu tư<br /> nhân” (789 hộ). Tỷ lệ trên được ước lượng xấp xỉ theo tỷ lệ ba bậc trong nhóm “Quản lý Nhà<br /> nước, chuyên môn” (6,3%, 40,1% và 53,6%). Không thể phân chia bậc trong nhóm “Chủ sở<br /> hữu tư nhân” dựa trên phân chia bậc theo phân bố tài sản ở nhóm “Quản lý Nhà nước, chuyên<br /> môn”, vì trong nhóm này hầu như không có khuôn mẫu khác biệt về tài sản giữa ba bậc. Kết<br /> quả, “Chủ sở hữu tư nhân bậc cao” gồm 5% hộ có ước tính tổng tài sản cao nhất (lớn hơn<br /> 7.910.000.000 VND). “Chủ sở hữu tư nhân bậc trung” gồm 40% hộ có ước tính tổng tài sản<br /> tiếp theo (lớn hơn 2.000.000.000 VND đến 7.910.000.000 VND). “Chủ sở hữu tư nhân bậc<br /> thấp” gồm 55% hộ còn lại có ước tính tổng tài sản bằng hoặc dưới 2.000.000.000 VND.<br /> Nếu muốn xác định nhóm “Chủ sở hữu tư nhân” dựa trên tiêu chí kinh tế thì nguồn số<br /> liệu gốc cung cấp cơ sở cho ba lựa chọn: tài sản, thu nhập và chi tiêu. Tác giả bài viết chọn<br /> biến số “ước tính tổng tài sản” vì qua phân tích thử, biến số ấy phản ánh khác biệt rõ nét hơn<br /> biến số thu nhập và chi tiêu. Về mặt lý thuyết kinh tế học chính trị, tài sản liên hệ mật thiết hơn<br /> với sở hữu “tư liệu sản xuất” hay “tư bản”, vốn là đặc trưng của “chủ sở hữu tư nhân”. Một số<br /> nhà xã hội học cũng thích dùng biến số “tài sản” hơn. Chẳng hạn, Anthony Giddens và cộng<br /> sự viết: “Một số học giả lập luận, tài sản, chứ không phải thu nhập, là chỉ báo thực cho giai cấp<br /> xã hội, vì nó ít nhạy cảm hơn với những dao động do thay đổi số giờ làm việc, sức khỏe, và<br /> những yếu tố khác, có thể ảnh hưởng đến thu nhập của một cá nhân trong năm đã cho” (Nguyên<br /> văn: “Some scholars argue that wealth, not income, is the real indicator of social class because<br /> it is less sensitive to fluctuations due to shifting work hours, health, and other factors that might<br /> affect one’s income in a given year”. Giddens, 2014: 165).<br /> Kết quả, có khung phân loại 6 nhóm trung lưu như sau:<br /> <br /> 4<br /> <br />