Một vài trao đổi về đánh giá phát triển bền vững

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 2/2017<br /> <br /> VAÁN ÑEÀ TRAO ÑOÅI<br /> <br /> MỘT VÀI TRAO ĐỔI VỀ ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG<br /> SOME ISSUES ABOUT ASSESSING SUSTAINABLE DEVELOPMENT<br /> Nguyễn Văn Quỳnh Bôi1<br /> Ngày nhận bài: 12/10/2016; Ngày phản biện thông qua: 24/02/2017, Ngày duyệt đăng: 15/6/2017<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Đánh giá tính bền vững của sự phát triển là một công việc không những yêu cầu nhiều nỗ lực mà còn kinh<br /> nghiệm của những người chuyên làm về công tác đánh giá. Đến nay, đã có rất nhiều bộ chỉ số/chỉ thị được đề<br /> xuất nhằm đánh giá phát triển bền vững. Thông qua các tài liệu tham khảo, bài viết trình bày một vài phương<br /> thức/cách tiếp cận (approach) và các chủ đề (themes) trong việc xây dựng bộ chỉ thị nhằm đánh giá tiến trình<br /> phát triển ở cấp quốc gia và địa phương. Đánh giá sự phát triển bền vững đòi hỏi tính khách quan, bảo đảm<br /> sự tích hợp bắt đầu từ việc tiếp cận, lựa chọn bộ chỉ số và các chỉ thị cũng như thiết kế hệ thống đánh giá đối<br /> với tiến trình phát triển.<br /> Từ khóa: Đánh giá phát triển bền vững, tiếp cận và lựa chọn các chỉ thị<br /> ABSTRACT<br /> Development sustainability assessement is a task that requires not only efforts but also experience of<br /> professionals in the field of assessement. Presently, there are many indices/indicators proposed in the the<br /> assessment of sustainable development which includes researching literature in the field. The paper presents<br /> some approaches and themes of indicator setting to assess development process at both national and local<br /> levels. Development assessement requires objectivity to ensure intergration starting at approaching, selecting<br /> indices and indicators as well as designing rating system for development process<br /> Keywords: Sustainable development assesement, Approach and Indicators selection<br /> I. MỞ ĐẦU<br /> Ngày nay thuật ngữ “Phát triển bền vững”<br /> đã trở nên quen thuộc với những người làm<br /> công tác nghiên cứu khoa học nói chung.“Phát<br /> triển bền vững là sự phát triển nhằm đáp ứng<br /> nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn<br /> hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế<br /> hệ tương lai”.<br /> Đối với Việt Nam, theo Mục 4, Điều 3, Luật<br /> Bảo vệ môi trường năm 2014, phát triển bền<br /> vững được định nghĩa: “Phát triển bền vững<br /> là phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ<br /> hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng<br /> <br /> 1<br /> <br /> đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ tương lai<br /> trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng<br /> trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo<br /> vệ môi trường” [5].<br /> Về mặt tổng thể, phát triển bền vững được<br /> thống nhất phải thể hiện sự giao thoa và kết<br /> hợp giữa 3 khía cạnh, đó là có thể gánh chịu<br /> được (bearable) về mặt môi trường, công bằng<br /> (equitable) về mặt xã hội và có thể đem lại hiệu<br /> quả (viable) về mặt kinh tế. Sự kết hợp và giao<br /> thoa này thể hiện tính chất bền vững của quá<br /> trình phát triển.<br /> <br /> Viện Nuôi trồng thủy sản, Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 127<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 2/2017<br /> <br /> Vì lý do này, phát triển bền vững và đánh<br /> giá sự phát triển đã được Chương trình nghị sự<br /> 21 (Agenda 21) của Liên hiệp quốc khởi xướng<br /> từ 1992 [14] với sự tham gia của các quốc gia,<br /> tổ chức quốc tế và tổ chức phi chính phủ. Đến<br /> nay đã có nhiều công bố liên quan đến việc đề<br /> xuất và thảo luận các giải pháp nhằm đánh giá<br /> hoặc đo lường tính bền vững trong quá trình<br /> phát triển cả ở cấp địa phương lẫn quốc gia.<br /> Thông qua các tài liệu tham khảo, bài viết này<br /> trình bày một số quan điểm về phương thức/<br /> cách tiếp cận (approach), các chủ đề (themes)<br /> và việc xây dựng bộ chỉ thị trong đánh giá quá<br /> trình phát triển ở cấp quốc gia và địa phương.<br /> II. NỘI DUNG<br /> 1. Xây dựng bộ chỉ thị đánh giá phát triển<br /> bền vững<br /> Điểm khác biệt giữa các bộ chỉ thị đánh<br /> giá sự phát triển trước hết là phương pháp<br /> luận và sau đó là việc lựa chọn cũng như cách<br /> tính giá trị chỉ thị. Do phát triển bền vững liên<br /> quan đến mọi lĩnh vực xã hội nên bộ chỉ thị<br /> đánh giá thông thường được xây dựng bởi các<br /> nhóm chuyên gia ở các lĩnh vực bao gồm cả<br /> những chuyên gia về đánh giá tiến trình phát<br /> triển. Theo định nghĩa của sự phát triển bền<br /> vững, quá trình phát triển đòi hỏi sự đánh giá<br /> <br /> kết hợp (integrated assessment) bao gồm cả 3<br /> khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường. Theo<br /> Hak và cộng sự (2007), việc sử dụng các chỉ<br /> thị trong việc đánh giá kết hợp phải giải quyết<br /> nhiều thách thức tương tự như những áp<br /> dụng khác của chỉ thị; đó là lựa chọn chỉ thị<br /> phù hợp, tính sẵn có của dữ liệu, các so sánh<br /> giữa những chủ đề riêng biệt và cách thức đo<br /> lường, trọng số và số lượng tổng thể các chỉ thị<br /> được chọn. Để giải quyết vấn đề này, một cách<br /> tiếp cận là thông qua các mô hình tính toán để<br /> đưa đến giá trị cuối cùng. Điều đó cho phép<br /> các hệ thống đánh giá tính vừa có tính chặt<br /> chẽ vừa có tính linh hoạt [11].<br /> Bản phát thảo ban đầu của Ủy ban phát<br /> triển bền vững (CSD) bao gồm 134 chỉ thị<br /> giảm dần xuống còn 58 chỉ thị vào năm 2001<br /> và 50 chỉ thị cốt lõi vào năm 2005 sau nhiều<br /> lần xem xét [14]. Phương pháp luận của các<br /> chỉ thị thường xuyên được cập nhật trên “trang<br /> mạng” (website) của “Phân ban phát triển bền<br /> vững” (Division of Sustainable development<br /> - DSD) của Liên hiệp quốc. Tập hợp chỉ thị<br /> bao hàm khung chủ đề/chủ đề phụ (thematic/<br /> sub-thematic framework) được thông qua năm<br /> 2001. Tuy nhiên, có thể thấy rằng vấn đề này<br /> cần phải được rà soát tùy theo tình hình cụ thể<br /> đối với mỗi quốc gia, mỗi khu vực.<br /> <br /> Bảng 1. Các chủ đề của chỉ thị theo Ủy ban phát triển bền vững Liên Hiệp Quốc (CDS)<br /> Tai biến thiên nhiên<br /> (Natural hazards)<br /> <br /> Nghèo đói<br /> <br /> Quản trị (Governance)<br /> <br /> Khí quyển<br /> <br /> Sức khỏe<br /> <br /> Đất đai (Land)<br /> <br /> Giáo dục<br /> <br /> Đại dương, biển và bờ biển<br /> <br /> Nhân khẩu (Demographics)<br /> <br /> Nước ngọt<br /> <br /> Phát triển kinh tế<br /> <br /> Quan hệ đối tác kinh tế toàn<br /> cầu<br /> Các mô hình tiêu thụ và sản<br /> xuất<br /> <br /> Đa dạng sinh học<br /> Nguồn: [14]<br /> <br /> Việc tập trung và làm rõ điều cần đo<br /> lường, điều được mong đợi từ việc đo lường<br /> và những loại chỉ thị cần vận dụng được thể<br /> hiện qua các “khung hoạt động” (framework)<br /> mang tính khái niệm đối với những chỉ thị<br /> (United Nations, 2007). Đã có sự phát triển<br /> và áp dụng nhiều “khung hoạt động” khác<br /> <br /> 128 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> nhau mà những khác biệt giữa chúng là<br /> các phương thức theo đó những người xây<br /> dựng (“khung hoạt động”) đã khái quát hóa<br /> các phương hướng chủ yếu của sự phát<br /> triển bền vững, những liên hệ qua lại giữa<br /> các phương hướng này, và cũng là phương<br /> thức mà những người xây dựng tổ hợp các<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> vấn đề cần được đo lường, và các khái niệm<br /> mà theo đó những người xây dựng biện<br /> minh cho việc lựa chọn và tích hợp các chỉ<br /> thị. Theo đó, đã có các “khung hoạt động”<br /> như là “khung hoạt động dựa theo lực dẫn<br /> động – trạng thái – đáp ứng” (Driving forcestate-response frameworks), “khung hoạt<br /> động dựa trên vấn đề (hoặc chủ đề)” (Issueor theme-based frameworks), “khung nguồn<br /> lực” (Capital frameworks), “khung kế toán”<br /> <br /> Số 2/2017<br /> (Accounting frameworks); đồng thời với việc<br /> áp dụng chỉ số tích hợp như là dấu chân sinh<br /> thái (Ecological Footprint), chỉ số bền vững<br /> về môi trường (Environmental Sustainability<br /> Index - ESI) và chỉ số năng lực môi trường<br /> (Environmental Performance Index - EPI),<br /> hoặc những tiếp cận chỉ báo khác (nằm<br /> ngoài khung hoạt động chính thống) (United<br /> Nations, 2007). Một ví dụ khung hoạt động<br /> được minh họa dưới đây:<br /> <br /> Hình 1. Khung hoạt động theo Áp lực – Tình trạng/trạng thái – Đáp ứng<br /> Nguồn: ODEC, 1998; dẫn theo Singh và cộng sự, 2012<br /> <br /> Theo nguyên tắc, mỗi chủ đề bao gồm<br /> bao gồm nhiều chủ đề phụ được thể hiện bởi<br /> các chỉ thị cốt lõi và cả những chỉ thị mở rộng<br /> khác. Điều cần lưu ý là bản chất đa chiều và<br /> tính kết hợp của sự phát triển bền vững nên<br /> việc phân nhóm các chủ đề/chủ đề phụ luôn<br /> phải được cân nhắc để đo lường tiến trình<br /> hướng đến phát triển bền vững qua hàng loạt<br /> chủ đề được thể hiện bởi những chỉ số. Ví dụ<br /> chủ đề “đại dương, biển và bờ biển” thể hiện<br /> theo 3 chủ đề phụ là “vùng ven bờ, nghề cá<br /> và môi trường biển”, được cụ thể hóa bởi các<br /> chỉ thị cốt lõi là phần trăm dân số sống ở các<br /> khu vực ven bờ đối với chủ đề phụ “vùng ven<br /> bờ”, tỷ lệ trữ lượng cá trong phạm vi giới hạn<br /> an toàn về mặt sinh học đối với chủ đề phụ<br /> “nghề cá” và tỷ lệ diện tích đại dương được<br /> bảo vệ đối với chủ đề phụ “môi trường biển”.<br /> Tuy nhiên, chủ đề này hiển nhiên sẽ được thay<br /> đổi (hoặc loại trừ) đối với các quốc gia không<br /> có biển. Theo cách tiếp cận như vậy, các chỉ số<br /> như là “Chỉ số hành tinh sống” (Living Planet<br /> <br /> Index - LPI), Dấu chân sinh thái (Ecological<br /> Footprint - EF), Chỉ số phát triển đô thị (City<br /> Development Index - CDI), Chỉ số phát triển<br /> con người (Human Development Index - HDI),<br /> Chỉ số bền vững về môi trường (Environmental<br /> Sustainability Index - ESI), Chỉ số năng lực môi<br /> trường (Environmental Performance Index EPI), Chỉ số khả năng tổn thương môi trường<br /> (Environmental Vulnerability Index - EVI),<br /> “Chỉ số phúc lợi xã hội bền vững” (Index of<br /> Sustainable Economic Welfare - ISEW), “Chỉ<br /> số đời sống tốt” (Well Being Index - WI), “Chỉ số<br /> lợi nhuận thật” (Genuine Savings Index - GS)<br /> hay “Tổng sản phẩm quốc nội thích ứng môi<br /> trường” (Environmental Adjusted Domestic<br /> Product - EDP),… cũng được lựa chọn áp<br /> dụng trong nhiều trường hợp đánh giá thực<br /> tế [9].<br /> Tương tự như Bộ chỉ thị của Hội đồng<br /> phát triển bền vững Liên Hiệp Quốc (CSD),<br /> Bộ chỉ số thịnh vượng hay Thước đo độ bền<br /> vững BS (Barometer of sustainability hay<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 129<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> BSI - Barometer of Sustainability Index) do<br /> Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên và<br /> Tài nguyên Thiên nhiên (International Union<br /> for Conservation of Nature and Natural<br /> Resources – IUCN) đề xuất năm 1994 nhằm<br /> mục đích so sánh các địa phương, vùng [2]<br /> hoặc quốc gia [7]. Thước đo này bao gồm<br /> 88 chỉ thị, được kết hợp lại thành 2 nhóm là<br /> những chỉ thị thịnh vượng nhân văn và các<br /> chỉ thỉ phúc lợi sinh thái. Chỉ số thịnh vượng<br /> <br /> Số 2/2017<br /> nhân văn bao gồm một tập hợp các đo lường<br /> về sức khoẻ và dân số, sự giàu có, kiến thức<br /> và văn hoá, cộng đồng và sự bình đẳng. Chỉ<br /> số phúc lợi sinh thái gồm một tập hợp các<br /> đo lường về đất đai, nguồn nước, không khí,<br /> đa dạng sinh học và việc sử dụng nguồn lợi<br /> sinh vật.<br /> Tổ hợp các chỉ thị đơn để hình thành chỉ thị<br /> tổng hợp thể hiện theo thứ bậc từ trên xuống<br /> như sau:<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ liên hệ thứ bậc giữa các chỉ thị đơn và chỉ thị tổng hợp<br /> Nguồn: [3]<br /> <br /> Bảng 2. Các yếu tố phúc lợi sinh thái và xã hội - nhân văn<br /> Phúc lợi sinh thái<br /> <br /> Tỷ trọng<br /> <br /> Phúc lợi xã hội – nhân văn<br /> <br /> Tỷ trọng<br /> <br /> Đất<br /> <br /> 20<br /> <br /> Sức khỏe cộng đồng<br /> <br /> 20<br /> <br /> Nước<br /> <br /> 20<br /> <br /> Việc làm/thu nhập<br /> <br /> 20<br /> <br /> Không khí<br /> <br /> 20<br /> <br /> Học vấn<br /> <br /> 20<br /> <br /> Đa dạng sinh học<br /> <br /> 20<br /> <br /> Trật tự an toàn xã hội<br /> <br /> 20<br /> <br /> Sử dụng hợp lý tài nguyên<br /> <br /> 20<br /> <br /> Bình đẳng xã hội<br /> <br /> 20<br /> <br /> Tổng tỷ trọng<br /> <br /> 100<br /> <br /> Tổng tỷ trọng<br /> <br /> 100<br /> <br /> Nguồn: [2]<br /> <br /> Trong trường hợp hiệu quả tốt nhất, mức<br /> <br /> (CSD) đối với các quốc gia, có nhiều tiêu chí<br /> <br /> lựa chọn các chỉ thị được xác định bởi kết quả<br /> của tập hợp chỉ thị và mục tiêu bao quát của<br /> các chỉ thị (theo CSD) phải thể hiện chính sách<br /> ở cấp quốc gia, phù hợp với chiến lược phát<br /> triển bền vững cấp quốc gia. Do vậy, cần điều<br /> chỉnh các chỉ thị phát triển bền vững của CSD<br /> nhằm thích ứng với bối cảnh của quốc gia.<br /> Việc điều chỉnh này dựa trên cơ sở một ma<br /> trận 2 chiều đơn giản với sự có sẵn và tương<br /> <br /> để lựa chọn các chỉ thị. Gợi ý ban đầu là việc<br /> <br /> thích của dữ liệu (Hình 3).<br /> <br /> đạt được của mỗi yếu tố là 20. Tác động môi<br /> trường xấu sẽ làm giảm tỷ trọng các tham số<br /> môi trường cho đến 0.<br /> 2. Thực tiễn áp dụng<br /> Trong việc áp dụng những chỉ thị phát triển<br /> bền vững của Ủy ban phát triển bền vững<br /> <br /> 130 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 2/2017<br /> <br /> Sự có sẵn của dữ liệu<br /> <br /> Tính tương thích của dữ liệu<br /> Tương thích<br /> <br /> Chỉ thị liên<br /> quan tương<br /> thích<br /> <br /> Tương thích<br /> nhưng không<br /> có sẵn<br /> <br /> Không tương<br /> thích<br /> <br /> Có sẵn<br /> <br /> (được sử<br /> dụng)<br /> <br /> (phải điều<br /> chỉnh)<br /> <br /> (phải đồng<br /> nhất)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> Có sẵn mang tính<br /> tiềm năng<br /> <br /> (được sử<br /> dụng)<br /> <br /> (phải điều<br /> chỉnh)<br /> <br /> (phải đồng<br /> nhất)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> Dữ liệu liên quan<br /> có sẵn<br /> <br /> (phải điều<br /> chỉnh)<br /> <br /> (phải điều<br /> chỉnh)<br /> <br /> (phải đồng<br /> nhất)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> (phải loại bỏ)<br /> <br /> Không có sẵn<br /> <br /> Hình 3. Ma trận điều chỉnh các chỉ số phát triển bền vững<br /> Nguồn: [14]<br /> <br /> Một vấn đề cần lưu ý rằng các chỉ thị phát<br /> triển bền vững được xây dựng thông qua tiến<br /> trình tương tác và đối thoại của rất nhiều các<br /> bên liên quan (stakeholder) bao gồm những<br /> đại biểu chính phủ, các chuyên gia kỹ thuật<br /> và những đại diện quần chúng. Tiến trình này<br /> cho phép những người tham dự xác định khả<br /> năng bền vững theo quan điểm của mình,<br /> cân nhắc các khía cạnh tương ứng mang tính<br /> địa phương cũng như những hệ thống giá trị<br /> của chính họ [14]. Trong thực tế, vấn đề này<br /> thường không dễ dàng do nhận thức về những<br /> khái niệm liên quan đến hệ thống chỉ thị - chỉ<br /> số thường không thống nhất, đặc biệt trong<br /> <br /> bối cảnh thiếu các nghiên cứu về thống kê<br /> môi trường [4].<br /> Theo Chế Đình Lý (2006), có thể hiểu chỉ<br /> thị (indicator) “là một tham số (parameter) hay<br /> “số đo” (metric) hay một giá trị kết xuất từ tham<br /> số, dùng cung cấp thông tin, mô tả tình trạng<br /> của một hiện tượng/môi trường/khu vực. Nó<br /> là thông tin khoa học về tình trạng và chiều<br /> hướng của các thông số liên quan môi trường”.<br /> Các chỉ thị này kết xuất từ các biến số, dữ liệu<br /> trong khi chỉ số (index) là “một tập hợp của các<br /> tham số hay chỉ thị được tích hợp hay nhân với<br /> trọng số” [4].<br /> <br /> Hình 4. Minh họa các mức thông tin trong hệ thống chỉ thị - chỉ số đánh giá phát triển<br /> <br /> Nguồn: Phỏng theo [4]<br /> (1) Dữ liệu thô (các phép đo – Measurements) - (2) Số đo (độ đo – Metric) - (3) Chỉ thị (Indicator) - (4) Chỉ số (Index)<br /> <br /> Những trình bày trên đây cho thấy một vấn<br /> đề quan trọng khác trong việc đánh giá tính<br /> tính bền vững của sự phát triển là xây dựng<br /> các chi thị đơn. Nguyên tắc xây dựng chỉ thị<br /> <br /> đơn (Indicator) cần bảo đảm chỉ thị đơn là một<br /> phép đo khách quan và phải được lượng hóa.<br /> Đồng thời với sự phản ánh bản chất cốt lõi của<br /> một thành phần trong hệ thống, việc thu thập<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 131<br /> <br />