Một vấn đề xã hội học hàng đầu của việc cải tạo, chỉnh trang đô thị: Giảm tổn thương cho nhóm dân cư nghèo nhất - Nguyễn Quang Vinh

30<br /> X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 1 (73), 2001<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Mét vÊn ®Ò x· héi häc hµng ®Çu<br /> cña viÖc c¶i t¹o-chØnh trang ®« thÞ:<br /> gi¶m tæn th−¬ng cho nhãm d©n c− nghÌo nhÊt<br /> <br /> NguyÔn Quang Vinh<br /> <br /> I. DÉn nhËp<br /> Trong tËp hîp c¸c vÊn ®Ò x· héi c¬ b¶n cña Thµnh phè Hå ChÝ Minh trªn con<br /> ®−êng thùc hiÖn c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn<br /> c¸i gi¸ ph¶i tr¶ vÒ mÆt x· héi cho nh÷ng s¾p xÕp, c¶i t¹o, chØnh trang l¹i c¸c kÕt cÊu<br /> vËt lý cña khu vùc néi thµnh truyÒn thèng. Ngay tõ ®Çu, khi xem xÐt c¸c vÊn ®Ò nµy<br /> cã tÝnh chÊt lý thuyÕt: ®ã lµ mçi ®« thÞ ®Òu ®−îc cÊu thµnh bëi hai nhãm thµnh tè c¬<br /> b¶n: nhãm thµnh tè kh«ng gian - vËt thÓ vµ nhãm thµnh tè tæ chøc x· héi. Hai nhãm<br /> thµnh tè nµy cã mèi quan hÖ qua l¹i hÕt søc kh¨ng khÝt víi nhau, thËm chÝ th©m<br /> nhËp vµo nhau trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña ®« thÞ. VËy th×, mäi thao t¸c c¶i t¹o -<br /> chØnh trang c¸c kÕt cÊu cô thÓ ®« thÞ khu vùc néi thµnh vèn ®· t−¬ng ®èi æn ®Þnh<br /> trong nhiÒu thËp kû, ch¾c ch¾n kh«ng thÓ kh«ng g©y nªn nh÷ng x¸o trén trong<br /> thµnh tè tæ chøc x· héi ë c¸c khu vùc h÷u quan. Vµ tïy theo tr×nh ®é qu¶n lý, n¾m<br /> b¾t vµ xö lý ®óng ®¾n c¸c vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh cã thÓ ®¹t tíi ®©u, mµ c¸i gi¸ ph¶i<br /> tr¶ vÒ mÆt x· héi cña c− d©n sÏ lµ cao hay thÊp.<br /> II. C¶i t¹o chØnh trang néi thµnh cò: mÖnh lÖnh cña sù ph¸t triÓn !<br /> 1 - ë b−íc ngoÆt míi hiÖn nay cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa<br /> ®Êt n−íc ViÖt Nam, vai trß cña c¸c trung t©m ®« thÞ ngµy cµng trë nªn cã tÇm quan<br /> träng ®Æc biÖt, kÓ c¶ trong mèi t¸c ®éng qua l¹i ngµy cµng n¨ng ®éng gi÷a n«ng th«n<br /> vµ thµnh thÞ. Nãi mét c¸ch chÆt chÏ th× cho ®Õn nay (1999), ViÖt Nam cßn lµ mét<br /> n−íc cã møc ®é ®« thÞ hãa vµo lo¹i thÊp so víi nhiÒu n−íc kh¸c thuéc khu vùc Ch©u<br /> ¸. Sè liÖu thèng kª quèc gia n¨m 1998 cho thÊy tû lÖ c− d©n ®« thÞ trªn tæng d©n sè<br /> ViÖt Nam míi ®¹t tíi 21,3%. Tuy nhiªn, c¸c ®« thÞ ë n−íc ta ®ang lµ nh÷ng khu vùc<br /> ®éng lùc m¹nh mÏ cña c¶ n−íc, lµm ®Çu tµu cho sù c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> ®Êt n−íc. Chóng cã t¸c ®éng l«i cuèn vµ kÝch thÝch nh÷ng vïng n«ng th«n réng lín<br /> thay ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt, tiÕp nhËn mét sè c«ng nghÖ míi vµ tõng b−íc t¹o ra mét c¬<br /> cÊu x· héi tiÕn bé h¬n. Ng−êi ta cã thÓ ghi nhËn r»ng t¹i c¸c ®« thÞ lín nhÊt lµ Hµ<br /> Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, tû träng ®ãng gãp cho s¶n phÈm quèc néi (GDP),<br /> nhÞp ®é t¨ng tr−ëng c«ng nghiÖp vµ dÞch vô, nhÞp ®é tiÕp nhËn ®Çu t− ph¸t triÓn tõ<br /> c¸c nguån trong n−íc vµ n−íc ngoµi ®Òu kh«ng ngõng t¨ng nhanh trong thËp niªn 90<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Quang Vinh 31<br /> <br /> (mÆc dï ë cuèi thËp niªn nµy, c¸c chØ sè t¨ng tr−ëng cã phÇn chËm l¹i do ¶nh h−ëng<br /> cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh trong khu vùc §«ng Nam ¸).<br /> ChØ tÝnh riªng vÒ ®Çu t− trùc tiÕp cña n−íc ngoµi vµo Thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh, th× sè dù ¸n cßn hiÖu lùc ®Õn ngµy 31/12/1998 lµ 742 dù ¸n, víi vèn ®Çu t− lµ<br /> 9,868 tû USD vµ vèn ph¸p ®Þnh lµ 4,878 tû USD.<br /> Râ rµng lµ c«ng cuéc §æi míi toµn diÖn vÒ kinh tÕ - x· héi ®· tiÕp thªm sinh<br /> lùc cho hÖ thèng kinh tÕ c¸c ®« thÞ, khiÕn cho b¶n th©n kÕt cÊu vËt lý hiÖn t¹i cña<br /> mçi thµnh phè trë nªn chËt chéi. Trong bèi c¶nh ®ã, quan ®iÓm quy ho¹ch ®« thÞ míi<br /> cÇn ®−îc triÓn khai, theo ®ã:<br /> - C¸c khu vùc néi thµnh hiÖn h÷u cÇn ph¶i ®−îc c¶i t¹o - chØnh trang;<br /> - C¸c khu vùc néi thµnh míi ph¸t triÓn cÇn ph¶i v−¬n nhanh tíi nhiÒu huyÖn,<br /> x· ngo¹i thµnh vèn x−a nay chØ biÕt nhiÒu ®Õn nghÒ n«ng.<br /> - Bªn c¹nh ®ã, viÖc ®iÒu chØnh l¹i c¸c ph©n khu chøc n¨ng, n©ng lªn mét c¸ch<br /> hîp lý chØ sè tÇng cao, c¶i t¹o m¹ng l−íi giao th«ng ®« thÞ, n¹o vÐt vµ n©ng cÊp c¸c<br /> dßng s«ng « nhiÔm l©u n¨m ch¹y ngang qua thµnh phè, t¨ng thªm kho¶ng c©y xanh,<br /> ®· vµ ®ang ®em l¹i mét ®« thÞ trong lµnh h¬n, mét c¶nh quan ®« thÞ nhiÖt ®íi<br /> ph−¬ng Nam ®éc ®¸o h¬n.<br /> Xem xÐt vÊn ®Ò trong mét toµn c¶nh réng lín vµ s«i ®éng nh− thÕ, chóng ta<br /> míi h×nh dung hÕt tÇm quan träng cÊp b¸ch vµ tÝnh chÊt phøc t¹p cña c«ng cuéc c¶i<br /> t¹o - chØnh trang néi thµnh hiÖn h÷u, còng nh− c¸c hÖ qu¶ x· héi nhiÒu chiÒu cña<br /> qu¸ tr×nh võa nãi.<br /> 2. §−îc kh«ng ngõng x©y dùng vµ båi ®¾p trong hµng tr¨m n¨m ph¸t<br /> triÓn, khu vùc néi thµnh hiÖn h÷u cña Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· cã ®−îc mét<br /> kÕt cÊu vËt lý kh¸ kiªn cè, nh÷ng cung c¸ch chiÕm lÜnh kh«ng gian cã tÝnh truyÒn<br /> thèng cña d©n c−, cïng nh÷ng m¹ng l−íi x· héi vµ quan hÖ céng ®ång kh¸ æn<br /> ®Þnh ngay trong lßng ®« thÞ.<br /> Giê ®©y, khi xuÊt hiÖn nh÷ng mÖnh lÖnh míi cña ph¸t triÓn ®« thÞ, ®ßi hái<br /> khu vùc néi thµnh hiÖn h÷u ph¶i ®−îc c¶i t¹o - chØnh trang mét c¸ch m¹nh mÏ th× râ<br /> rµng lµ d©n c− c¸c ®Þa bµn nµy ph¶i tham dù vµo “Mét cuéc s¾p xÕp l¹i c¸ch thøc tæ<br /> chøc cuéc sèng x· héi” khi c¸c c¬ cÊu vËt lý bÞ uèn n¾n l¹i, ®Ëp bá ®i mét phÇn vµ x©y<br /> míi l¹i mét phÇn, theo c¸c môc tiªu sö dông tèi −u kh«ng gian “X«i mËt” cña khu néi<br /> thµnh l©u ®êi.<br /> a. Ng−êi ta ®· vµ ®ang chøng kiÕn nhiÒu hÖ qu¶ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa hÕt<br /> søc tèt ®Ñp cña qu¸ tr×nh c¶i t¹o - chØnh trang. Cô thÓ lµ:<br /> - Vïng ®Êt ®ai quý hiÕm cña ®Þa bµn néi thµnh ®−îc sö dông hîp lý h¬n, víi<br /> hiÖu suÊt cao h¬n, t¨ng thªm søc hÊp dÉn c¸c nguån ®Çu t− to lín h¬n. (VÝ dô, c¸c<br /> trung t©m giao dÞch tµi chÝnh, trung t©m dÞch vô hiÖn ®¹i tá ra thÝch hîp khi ®Æt t¹i<br /> trung t©m ®« thÞ truyÒn thèng, trong c¸c cao èc ®−îc trang bÞ tèi t©n, nh−ng chØ<br /> chiÕm mét kho¶ng ®Êt hîp lý trong quü ®Êt quý hiÕm cña ®« thÞ).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 32 Mét vÊn ®Ò x· héi häc hµng ®Çu cña viÖc c¶i t¹o-chØnh trang ®« thÞ ...<br /> <br /> - ViÖc ®iÒu chØnh l¹i c¸c ph©n khu chøc n¨ng, n©ng lªn mét c¸ch hîp lý chØ<br /> sè tÇng cao, c¶i t¹o m¹ng l−íi giao th«ng ®« thÞ, n¹o vÐt vµ n©ng cÊp c¸c dßng s«ng «<br /> nhiÔm l©u n¨m ch¹y ngang qua thµnh phè, t¨ng thªm kho¶ng c©y xanh,... ®· vµ<br /> ®ang ®em l¹i mét ®« thÞ trong lµnh h¬n, mét c¶nh quan ®« thÞ nhiÖt ®íi ph−¬ng Nam<br /> ®éc ®¸o h¬n.<br /> - Tõ khÝa c¹nh kinh tÕ vµ nh©n v¨n, c«ng cuéc chØnh trang - c¶i t¹o néi<br /> thµnh còng t¹o ra mét mèi quan hÖ qua l¹i hîp lý h¬n gi÷a néi thµnh vµ ngo¹i<br /> thµnh, còng nh− víi c¸c ®Þa bµn ngo¹i vi xa réng h¬n.<br /> b. Song, mét mÆt kh¸c, viÖc c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh còng bao hµm<br /> trong lßng nã nh÷ng rñi ro míi, nh÷ng x¸o trén míi ®èi víi cuéc sèng cña c¸c nhãm<br /> d©n c− chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp, ®Æc biÖt lµ ®èi víi nhãm d©n nghÌo, phô n÷ vµ trÎ em<br /> sèng t¹i c¸c khu vùc lôp xôp bÞ gi¶i táa v× môc tiªu c¶i t¹o, chØnh trang néi thµnh.<br /> §©y chÝnh lµ vÊn ®Ò x· héi mµ c¸c nhµ x· héi häc ®« thÞ ë n−íc ta ®ang rÊt quan t©m<br /> kh¶o s¸t, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vµ ®−a ra c¸c khuyÕn nghÞ trùc tiÕp nh»m hãa gi¶i c¸c<br /> m©u thuÉn vµ v−ît qua c¸c khã kh¨n n¶y sinh.<br /> Kinh nghiÖm míi ®©y cña nhiÒu n−íc ch©u ¸ trªn l·nh vùc nµy cho thÊy c¸c<br /> ho¹t ®éng s¾p xÕp l¹i viÖc chiÕm dông kh«ng gian ®« thÞ khu vùc néi thµnh truyÒn<br /> thèng ®· ®ông ch¹m ®Õn hµng chôc, hµng tr¨m ngµn, thËm chÝ c¶ triÖu thÞ d©n. Trung<br /> Quèc lµ mét thÝ dô ®iÓn h×nh. T¹i mét Héi th¶o khoa häc quèc tÕ, do Trung t©m X· héi<br /> häc vµ Ph¸t triÓn tæ chøc quy tô nhiÒu chuyªn gia ®« thÞ häc quèc tÕ, c¸c nhµ khoa häc<br /> Trung Quèc ®· nãi ®Õn chñ ®Ò nµy mét c¸ch cô thÓ, víi nhiÒu m« h×nh xö lý vµ hÖ qu¶<br /> x· héi kh¸c nhau. Víi thµnh phè Qu¶ng Ch©u, ng−êi ta l−u ý nhiÒu ®Õn dù ¸n c¶i t¹o -<br /> chØnh trang trong khu phè cæ Jinhua, n¬i c− ngô 8421 gia ®×nh, víi 29.861 nh©n khÈu.<br /> Ng−êi ta x©y dùng trªn nÒn cña mét ®Þa bµn chen chóc nhµ cò kü, thÊp tÇng ®−êng<br /> hÑp, 220 nhµ ë cao tÇng míi víi ®Çy ®ñ c¸c dÞch vô ®« thÞ céng ®ång vµ mét c¶nh quan<br /> ®« thÞ ®−îc thiÕt kÕ thËn träng. C¸i hay cña m« h×nh nµy lµ 89% c¸c hé gia ®×nh sèng<br /> trªn ®Þa bµn sÏ ph¶i t¹m di dêi trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o khu vùc nµy, nh−ng sau ®ã<br /> tuyÖt ®¹i ®a sè sÏ trë l¹i ®Ó sèng trong c¸c c¨n hé cao tÇng míi x©y ngay trªn ®Þa bµn<br /> cò. Nh− vËy, sÏ tr¸nh ®−îc nh÷ng ®øt ®o¹n lín vÒ c¸c m¹ng l−íi quan hÖ kinh tÕ vµ x·<br /> héi cña nh÷ng ng−êi d©n chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp. Tuy vËy, tr−êng hîp cña Th−îng H¶i<br /> th× l¹i ®−îc xö lý theo c¸ch di dêi ®i xa h¬n, ra khái trung t©m thµnh phè. ¦íc tÝnh tõ<br /> ®Çu n¨m 1968 ®Õn 1998, 350.000 hé (víi mét triÖu d©n) sÏ di dêi khái trung t©m thµnh<br /> phè, ®Õn c− tró t¹i c¸c khu d©n c− thuéc c¸c quËn míi. Trong t×nh huèng nµy, nhiÒu<br /> gi¶i ph¸p kinh tÕ x· héi còng ®· ®−îc triÓn khai ®Ó ®¶m b¶o sù th¸o dì vµ t¸i t¹o c¸c<br /> kÕt cÊu vËt thÓ kh«ng lµm tæn h¹i nhiÒu ®Õn c¸ch thøc tæ chøc x· héi ®« thÞ vµ phóc lîi<br /> cña nhãm c− d©n chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp.<br /> Trë l¹i víi c¸c vÊn ®Ò cña Thµnh phè Hå ChÝ Minh. ViÖc c¶i t¹o - chØnh trang<br /> khu vùc néi thµnh cò diÔn ra hiÖn nay ®ang ©m thÇm g©y ra nh÷ng hÖ qu¶ x· héi<br /> nhiÒu chiÒu cho hµng tr¨m ngµn thÞ d©n ®ang lµ ®èi t−îng cña nh÷ng t¸c ®éng trùc<br /> tiÕp. §Ó lµm râ ®iÒu nµy, c¸c nhµ x· héi häc chóng t«i tiÕn hµnh mét sè cuéc nghiªn<br /> cøu, dùa vµo c¸c c©u hái sau ®©y:<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Quang Vinh 33<br /> <br /> - Thùc tiÔn mét sè dù ¸n c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh ®· ®em l¹i nh÷ng<br /> hiÖu qu¶ tÝch cùc nµo vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa vµ m«i tr−êng?<br /> - Gi÷a c¸c ý t−ëng tÝch cùc cña dù ¸n víi thùc tiÔn triÓn khai cã n¶y sinh mét<br /> “kho¶ng c¸ch” nµo hay kh«ng? C¸c khÝa c¹nh x· héi cña sù biÕn ®æi ®· ®−îc luËn<br /> chøng vµ gi¸m s¸t ®Õn møc ®é nµo?<br /> - LiÖu c¸c quy tr×nh c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh cã ®¸p øng ®−îc hay<br /> kh«ng nhu cÇu ®Æc thï cña bé phËn d©n nghÌo vµ giíi phô n÷ nghÌo ®ang sèng trªn<br /> ®Þa bµn nhiÒu x¸o trén nµy? NÕu hä ph¶i rêi bá n¬i c− tró vµ céng ®ång d©n c− quen<br /> thuéc ®Ó ra ®i, th× hä ®i ®©u vµ ®−îc ®Òn bï ra sao? Hä cã t¸i lËp ®−îc viÖc lµm,<br /> nguån thu nhËp vµ cuéc sèng céng ®ång tèt ®Ñp ë n¬i t¸i ®Þnh c− kh«ng? Nhãm d©n<br /> c− nµo ph¶i chÞu nhiÒu thua thiÖt, rñi ro nhÊt?<br /> III. Tõ hai ch−¬ng tr×nh kh¶o s¸t x· héi häc, thö nªu lªn nh÷ng vÊn<br /> ®Ò x· héi n¶y sinh khi c¸c dù ¸n c¶i t¹o - chØnh trang khëi ®éng<br /> 1- Mét sè hiÖu qu¶ tÝch cùc cña hai Dù ¸n c¶i t¹o - chØnh trang dùa<br /> theo c¸c quan s¸t x· héi häc.<br /> a. Cho ®Õn thêi ®iÓm 31/7/1996, tøc lµ sau gÇn 3 n¨m triÓn khai dù ¸n Nhiªu Léc<br /> - ThÞ NghÌ, 1590 hé gia ®×nh sèng ven kªnh ®· ®−îc ®Òn bï ®Ó gi¶i táa ®Þa bµn; 70,5%<br /> tæng sè hé bÞ gi¶i táa ®· chän ph−¬ng ¸n mua c¸c c¨n hé chung c− vµ dän tíi n¬i ë míi.<br /> (Theo Dù ¸n, 8817 hé gia ®×nh sÏ ph¶i di chuyÓn ®Õn n¬i ë míi t¹i c¸c chung c−).<br /> Mét ®iÒu cÇn m¹nh mÏ kh¼ng ®Þnh lµ c«ng cuéc di dêi, t¸i ®Þnh c− d©n ven vµ<br /> trªn kªnh Nhiªu Léc - ThÞ NghÌ lªn c¸c chung c− ®· c¶i thiÖn rÊt râ nÐt m«i tr−êng<br /> sèng cña toµn thÓ sè bµ con nµy. §a sè c¸c hé cßn ®−îc t¨ng diÖn tÝch b×nh qu©n/®Çu<br /> ng−êi vµ 88% c¸c hé x¸c nhËn nhµ ë ®−îc gia t¨ng tÝnh kiªn cè.<br /> N¨m −u ®iÓm næi bËt nhÊt ®−îc c¸c chñ hé nªu lªn trong c¸c cuéc pháng vÊn<br /> cña chóng t«i lµ: So víi nhµ ë ven kªnh tr−íc ®©y, c¨n hé hiÖn nay:<br /> - Tho¸ng m¸t h¬n: 96,2% sè chñ hé ®−îc hái<br /> - ChiÕu s¸ng tèt h¬n: 92,4% sè chñ hé ®−îc hái<br /> - §ì Èm thÊp h¬n: 77,3% sè chñ hé ®−îc hái<br /> - CÊp ®iÖn æn ®Þnh h¬n: 71,9% sè chñ hé ®−îc hái<br /> - CÊp n−íc æn ®Þnh h¬n: 64,3% sè chñ hé ®−îc hái<br /> Nh×n ë cÊp ®é cña cuéc sèng toµn ®« thÞ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, dù ¸n c¶i<br /> t¹o con kªnh nµy ®ang ®em l¹i mét dßng ch¶y trong s¹ch, dµi 10 km, ch¹y ngang qua<br /> thµnh phè; ®ã còng lµ ®−êng giao th«ng vµ kªnh tiªu tho¸t n−íc cho mét l−u vùc<br /> chiÕm tíi 27,7% diÖn tÝch néi thµnh cò. Con kªnh ®−îc c¶i t¹o, n©ng cÊp sÏ gãp phÇn<br /> h×nh thµnh c¶nh quan ®« thÞ míi, t−¬ng øng víi thµnh phè ®æi míi vµ ph¸t triÓn.<br /> b. Dù ¸n gi¶i táa, t¸i ®Þnh c− ®Ó x©y dùng con ®−êng Kh¸nh Héi ë QuËn 4<br /> còng ®¹t nh÷ng hiÖu qu¶ chØnh trang ®« thÞ rÊt ®¸ng ghi nhËn. Con ®−êng míi<br /> Kh¸nh Héi ®−îc më réng vµ n©ng cÊp ®· gãp phÇn thùc hiÖn sù th«ng th−¬ng thuËn<br /> lîi gi÷a QuËn 4 (mét “hßn ®¶o” c« lËp phÝa Nam thµnh phè) víi QuËn 1 ë trung t©m,<br /> vµ táa ®i c¸c quËn néi thµnh kh¸c. Mét sè yªu cÇu vÒ quy ho¹ch chØnh trang ®« thÞ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 34 Mét vÊn ®Ò x· héi häc hµng ®Çu cña viÖc c¶i t¹o-chØnh trang ®« thÞ ...<br /> <br /> t¹i ®Þa bµn gi¶i táa, ®Þa bµn t¸i ®Þnh c− ®−îc thùc hiÖn, lµm cho bé mÆt ®« thÞ QuËn 4<br /> trë nªn khang trang h¬n, t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng ë khu vùc nµy ®−îc gi¶i<br /> quyÕt c¬ b¶n; hiÖu qu¶ sö dông ®Êt ®−îc n©ng cao râ rÖt.<br /> 2. Tuy nhiªn, hµng lo¹t vÊn ®Ò x· héi ®· n¶y sinh tõ viÖc thùc hiÖn<br /> hai Dù ¸n c¶i t¹o - chØnh trang ®« thÞ (®−îc kh¶o s¸t)<br /> §©y chÝnh lµ mèi quan t©m hµng ®Çu cña chóng t«i khi nghiªn cøu c¸c hÖ qu¶<br /> x· héi cña viÖc c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh. Hai Dù ¸n ®−îc kh¶o s¸t ®· t¹o c¬ héi<br /> ®Ó kh¸m ph¸ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi hµng ®Çu ®· vµ ®ang n¶y sinh trong qu¸ tr×nh c¶i<br /> biÕn c¬ cÊu ®« thÞ nãi trªn.<br /> 2.1. Trong khu«n khæ cña Dù ¸n Nhiªu Léc - ThÞ NghÌ, sè bµ con thuéc diÖn<br /> bÞ gi¶i táa nhµ ®Êt, vµ chän con ®−êng t¸i ®Þnh c− t¹i c¸c c¨n hé chung c− ®· gÆp kh¸<br /> nhiÒu vÊn ®Ò trong cuéc sèng míi cña hä. Sè bµ con nhËn tiÒn ®Òn bï råi “tïy nghi di<br /> t¶n” l¹i cµng gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n.<br /> 2.1.1. Trªn ®−êng dän lªn chung c−, mét sè thµnh viªn hé gia ®×nh ®· ph¶i ra<br /> ®i, v× c¨n hé chung c− kh«ng thÓ chøa hÕt.<br /> Tr−íc khi ®Õn chung c−, b×nh qu©n mçi gia ®×nh thuéc diÖn gi¶i táa cã 7,8<br /> ng−êi cïng thùc sù chung sèng. HiÖn nay, b×nh qu©n mçi hé dän lªn c¨n hé chung c−<br /> chØ cßn 5,7 ng−êi. B×nh qu©n mçi hé gi¶m 2 ng−êi. Theo cuéc ®iÒu tra x· héi häc cña<br /> chóng t«i, cã ®Õn 1/3 tæng sè nh÷ng hé ven kªnh di dêi lªn chung c− ®· ph¶i ®−a mét<br /> sè thµnh viªn gia ®×nh cña m×nh ®i c− tró n¬i kh¸c.<br /> NhiÒu c¨n hé sèng ven hoÆc trªn kªnh tr−íc ®©y cã ®Õn 10, thËm chÝ 20 ng−êi cïng<br /> chung sèng. Sau gi¶i táa, kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu cã thÓ dän lªn c¨n hé chung c− ®−îc mua<br /> tr¶ gãp. Hä ph¶i ph©n t¸n t×m n¬i ®Þnh c− míi b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Theo<br /> cuéc ®iÒu tra cña chóng t«i, 85,5% sè hé gi¶i táa (®−îc kh¶o s¸t) ®· cã Ýt nhÊt mét ng−êi<br /> ph¶i ®i sèng ë n¬i kh¸c chø kh«ng cïng lªn c¨n hé chung c− víi c¶ gia ®×nh. Trong sè<br /> nh÷ng ng−êi ph¶i ra ®i ®ã 26,3% lµ phô n÷, 21,4% lµ trÎ em. Ngoµi mét sè vÒ sèng t¹i c¸c<br /> c¨n hé kh¸c trong hÖ thèng chung c− cña Dù ¸n, sè di chuyÓn ra khái c¸c khu vùc chung<br /> c− cña Dù ¸n ®· ph¶i lùa chän c¸c h×nh thøc “tù lo t¸i ®Þnh c−” nh− sau:<br /> - ë nhµ bµ con cßn sinh sèng ven kªnh 13,8%<br /> - Mua nhµ (c¨n hé ) kh¸c trong néi thµnh 10,6%<br /> - Thuª nhµ trong néi thµnh 19,8%<br /> - ë nhê nhµ kh¸c trong néi thµnh 17,1%<br /> - VÒ sèng ë n«ng th«n ngo¹i thµnh 16,6%<br /> - C¸ch kh¸c 22,1%<br /> (Trong sè chän “c¸ch kh¸c”, cã mét sè hé vÉn ë l× t¹i nhµ cò ch−a kÞp ph¸ bá,<br /> ®Ó tranh thñ c¸c m¹ng l−íi quen thuéc, tiÕp tôc lµm ¨n; ®Õn khi kh«ng l× ®−îc n÷a<br /> míi t×m mét “c¸ch kh¸c” n÷a.)<br /> 2.1.2.T¸i ®Þnh c−, cã c¨n hé míi, nh−ng kh«ng Ýt ng−êi r¬i vµo c¶nh nî nÇn<br /> Trong 186 hé thuéc diÖn gi¶i táa ®· lªn chung c− (®−îc chóng t«i trùc tiÕp kh¶o<br /> s¸t) th× 38,2% thuéc diÖn mua c¨n hé tr¶ ®øt mét lÇn; 59,1%mua tr¶ gãp; cßn l¹i 2,7% lµ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Quang Vinh 35<br /> <br /> c¸c hé ®−îc nhµ n−íc t¹m cho thuª c¨n hé, hoÆc ®ang ë nhê c¸c gia ®×nh cã c¨n hé míi.<br /> §iÒu ®Æc biÖt ®¸ng l−u ý lµ cã ®Õn 56,4% tæng sè c¸c hé mua tr¶ gãp ph¶i tr¶<br /> tiÒn ®ît mét cao h¬n tæng sè tiÒn hé ®ã ®−îc ®Òn bï. Do ®ã, nhiÒu hé ph¶i ®i vay nî<br /> ®Ó ®ñ tr¶ tiÒn ®ît ®Çu. Sau ®ã, hä võa ph¶i lo tr¶ nî, võa ph¶i lo gom tiÒn tr¶ gãp<br /> ®Þnh kú, trong khi kh«ng Ýt hé ph¶i tr¶i qua mét giai ®o¹n khã kh¨n vÒ viÖc lµm vµ<br /> thu nhËp do di chuyÓn ®Ó t¸i ®Þnh c−.<br /> Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra th× 26,9% sè hé t¸i ®Þnh c− t¹i chung c− thùc sù ®· cã<br /> vay nî nh»m ®¾p cho ®ñ tiÒn ®Ó mua c¨n hé theo chÕ ®é tr¶ mét lÇn hoÆc tr¶ gãp.<br /> §èi víi nhãm d©n c− vèn ®· nghÌo, th× ®©y lµ mét khã kh¨n l©u dµi cho hä. Vµ ®ã<br /> còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng lý do hµng ®Çu khiÕn cho mét bé phËn trong sè hä<br /> ph¶i sím rêi bá cuéc sèng ë chung c− b»ng c¸ch sang nh−îng l¹i c¨n hé cho ng−êi<br /> kh¸c ®Ó ra ®i. Hé vay Ýt nhÊt lµ 2 triÖu ®ång, hé vay cao nhÊt lµ 100 triÖu ®ång.<br /> Kho¶ng 50% sè hé diÖn gi¶i táa ®i vay ®ã ®· vay tõ 2 triÖu ®Õn 14 triÖu ®ång (nhãm<br /> hé vay 10 triÖu lµ ®«ng nhÊt); cßn 50% kia th× cã møc vay cao h¬n, tËp trung nhiÒu ë<br /> møc 15 triÖu ®Õn 25 triÖu ®ång/ hé.<br /> 2.1.3. C¸c thay ®æi bÊt lîi vÒ viÖc lµm vµ ®iÒu kiÖn t¹o thu nhËp.<br /> Nguån sèng cña nhãm d©n c− chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp chñ yÕu dùa vµo c¸c ho¹t<br /> ®éng trong khu vùc kinh tÕ phi chÝnh thøc vµ g¾n chÆt víi m«i tr−êng sèng quen thuéc,<br /> víi c¸c m¹ng l−íi quan hÖ ®−îc x©y dùng qua nhiÒu n¨m th¸ng. Mét tû lÖ trong sè hä lµ<br /> d©n nghÌo. ViÖc buéc ph¶i t¸ch rêi khái m«i tr−êng sèng vµ nh÷ng quan hÖ quen thuéc<br /> ®· ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn ho¹t ®éng sèng cña nhãm d©n c− bÞ gi¶i táa.<br /> a. Trong c¬ cÊu viÖc lµm cña c¸c hé bÞ gi¶i táa vµ lªn chung c− cã hiÖn t−îng<br /> gi¶m sót ë nh÷ng viÖc lµm "bu«n thóng b¸n b−ng" vµ " lµm thuª cho t− nh©n". Lý do<br /> chñ yÕu lµ ®Þa bµn c− tró nhµ ë cao tÇng, xa c¸c n¬i c− tró cò, ®· g©y trë ng¹i cho<br /> ng−êi lao ®éng tiÕp tôc c¸c c«ng viÖc bu«n thóng b¸n b−ng ë m«i tr−êng quen thuéc (tõ<br /> 8% gi¶m xuèng 6,5% tæng sè nh©n khÈu c¸c hé gi¶i táa lªn chung c− ®−îc kh¶o s¸t).<br /> Sù xa c¸ch vÒ ®Þa lý so víi n¬i ë cò còng g©y ra bÊt tiÖn cho mét sè ng−êi trong viÖc<br /> tiÕp tôc lµm ë c¬ së t− nh©n (tõ 13,7% tæng sè nh©n khÈu gi¶m xuèng cßn 11,9%).<br /> Khi chuyÓn vÒ n¬i ë míi, khã kh¨n vÒ viÖc lµm do c¸c mèi quen biÕt ch−a kÞp<br /> thiÕt lËp; mÆt kh¸c, c¸c chñ cò , ng−êi quen cò còng ng¹i t×m tíi hä ®Ó kªu ®i lµm (v×<br /> xa x«i), trong lóc nguån cung cÊp lao ®éng trong khu vùc phi chÝnh thøc nµy l¹i dåi<br /> dµo, thiÕu g× ng−êi kh¸c s½n sµng ®¸p øng.<br /> Do ®ã, ®· xuÊt hiÖn mét hiÖn t−îng kh¸ thó vÞ lµ mét bé phËn d©n chung c−<br /> cao tÇng Nhiªu Léc - ThÞ NghÌ vÉn r¸ng ®i vÒ ®Þa bµn cò ®Ó lµm ¨n, do ë nhiÒu ®Þa<br /> ®iÓm ®Þnh c− míi, d©n c− cßn th−a thít, l¹i ch−a cã chî bóa. Cô thÓ, mét sè bµ con ë<br /> chung c− ph−êng 17 QuËn T©n B×nh ®· vÒ chî ¤ng T¹ ®Ó bu«n b¸n, hoÆc nhËn hµng<br /> vÒ lµm (kho¶ng c¸ch chõng 5 km).<br /> Cuéc ®iÒu tra cho thÊy kho¶ng 50,3% chñ hé cho r»ng c¨n hé míi hä võa ®Õn ë<br /> "kh«ng tiÖn lµm ¨n". Sau nµy, khi c¸c chung c− míi dïng ®Ó t¸i ®Þnh c− d©n chóng t¹i<br /> c¸c ®Þa bµn c¶i t¹o - chØnh trang cµng ngµy cµng bÞ ®Èy xa h¬n khu trung t©m, thËm<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 36 Mét vÊn ®Ò x· héi häc hµng ®Çu cña viÖc c¶i t¹o-chØnh trang ®« thÞ ...<br /> <br /> chÝ ra tËn ngo¹i thµnh, th× giíi qu¶n lý cµng cÇn cã sù quan t©m ®Õn viÖc sím t¹o lËp<br /> c¸c c¬ së h¹ tÇng kü thuËt cho ho¹t ®éng kinh tÕ, ®Ó ng−êi d©n khái bÞ hôt hÉng.<br /> b. §iÒu thu hót sù chó ý cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµ t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp<br /> trong ®èi t−îng t¸i ®Þnh c− ®· t¨ng tõ 4,6% tæng sè nh©n khÈu, tíi 8,6% sau khi dän<br /> lªn chung c−.<br /> Ng−êi ta còng cßn nhËn thÊy tû lÖ nhãm "h−u trÝ, giµ yÕu" còng t¨ng lªn<br /> (6,0% so víi 4,6% tr−íc khi lªn chung c−), lý do chñ yÕu cã thÓ lµ mét sè ng−êi cao<br /> tuæi ph¶i t¹m thêi g¸c bá c¸c viÖc tr−íc ®©y ®· lµm trong m«i tr−êng sèng ven kªnh,<br /> nay m«i tr−êng kh«ng thuËn, ph¶i ngåi nghØ bÊt ®¾c dÜ, t¹m coi lµ "giµ yÕu".<br /> Nªn ch¨ng, t¹i tõng khu chung c−, cÇn dµnh mét kho¶ng kh«ng gian gÇn cËn cho<br /> mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt nhá, dÞch vô, bu«n b¸n,... ®Ó t¹o viÖc lµm vµ ®¶m b¶o an sinh x·<br /> héi l©u dµi. HiÖn nay, t¹i mét sè chung c− ®ãn d©n ven kªnh lªn, ng−êi d©n do qu¸ bøc<br /> xóc ®· ph¶i bu«n b¸n ngay trong c¨n hé hoÆc t¹i hµnh lang, g©y lén xén vµ mÊt vÖ sinh.<br /> c. Sù thiÖt thßi cña phô n÷ lao ®éng trong qu¸ tr×nh t¸i ®Þnh c− lµ mét ®iÒu<br /> mµ cuéc ®iÒu tra ghi nhËn kh¸ ®Ëm nÐt.<br /> Theo cuéc ®iÒu tra cña chóng t«i, sè ng−êi trong ®é tuæi lao ®éng cña nhãm c−<br /> d©n lªn chung c− chiÕm 68,3%, trong ®ã c¬ cÊu giíi tÝnh lµ: nam 42,7%, n÷: 57,3%.<br /> Sau gi¶i táa, tû lÖ ng−êi thÊt nghiÖp trong ®é tuæi lao ®éng t¨ng 1,3%, so víi tr−íc<br /> khi gi¶i táa (11,9% so víi 10,6%). Nh−ng ®iÒu rÊt ®Æc biÖt lµ phô n÷ chiÕm tû lÖ rÊt<br /> cao trong tæng sè nh÷ng ng−êi ®ang thÊt nghiÖp ë ®é tuæi lao ®éng: nam 31%, n÷<br /> 69%. NÕu chØ tÝnh riªng lùc l−îng phô n÷ (lªn chung c−) trong ®é tuæi lao ®éng th× tû<br /> lÖ kh«ng cã viÖc lµm lªn tíi 14,3%, mét tû lÖ cao ®Õn møc b¸o ®éng (mÆc dï chóng t«i<br /> ch−a tÝnh vµo ®©y sè phô n÷ ®ang thùc sù lµm néi trî).<br /> Cuéc kh¶o s¸t cña chóng t«i cßn cho thÊy r»ng sè hé cã ng−êi mÊt viÖc lµm do<br /> di chuyÓn, ®«ng h¬n sè ng−êi míi t×m ®−îc viÖc lµm sau di chuyÓn (11,8% so víi<br /> 4,3%). Trong tæng sè nh÷ng ng−êi võa t×m ®−îc viÖc lµm míi (sau di chuyÓn), phô n÷<br /> chØ chiÕm 37,5%, trong khi ®ã, phô n÷ chiÕm ®Õn 70,6% tæng sè nh÷ng ng−êi bÞ mÊt<br /> viÖc do di chuyÓn lªn chung c−. Theo c¸c chÞ phô n÷ (tõ 16 ®Õn 55 tuæi) ®−îc chóng<br /> t«i pháng vÊn riªng t¹i c¸c hé chung c− mµ hä võa tíi trong mét vµi n¨m gÇn ®©y, th×<br /> 20% phô n÷ lao ®éng hiÖn cã møc thu nhËp thÊp h¬n tr−íc khi gi¶i táa; 8% phô n÷<br /> mÊt h¼n nguån thu nhËp; 9,2% ph¶i bá viÖc cò, nh−ng ch−a t×m ®−îc viÖc lµm míi.<br /> Râ rµng lµ phô n÷ ®· chÞu søc Ðp vÒ viÖc lµm nhiÒu h¬n nam giíi trong qu¸ tr×nh di<br /> dêi, t¸i ®Þnh c− v× môc tiªu c¶i t¹o ®« thÞ.<br /> 2.2. Còng trong khu«n khæ Dù ¸n c¶i t¹o kªnh Nhiªu Léc - ThÞ NghÌ, sè hé<br /> d©n nhËn tiÒn ®Òn bï gi¶i táa råi tù ®i t×m n¬i t¸i ®Þnh c− l¹i gÆp nh÷ng khã kh¨n vµ<br /> rñi ro kiÓu kh¸c.<br /> §©y lµ nhãm hé khã n¾m b¾t nhÊt ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc t×nh tr¹ng t¸i ®Þnh c−<br /> cña hä. Trong sè 1590 hé ®−îc gi¶i táa (trong ph¹m vi toµn Dù ¸n ) tÝnh cho tíi thêi<br /> ®iÓm chóng t«i tiÕn hµnh ®iÒu tra, th× cã tíi 469 hé (25,5%) nhËn tiÒn ®Òn bï vµ trî<br /> cÊp di chuyÓn, råi tù lo chç ë kh¸c. C¨n cø theo dù b¸o ban ®Çu cña bµ con víi v¨n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Quang Vinh 37<br /> <br /> phßng Dù ¸n, th× viÖc t¸i ®Þnh c− cña hé nµy diÔn ra theo 3 d¹ng nh− sau:<br /> 48,8% nhËn tiÒn ®Òn bï råi vÒ nhµ bµ con hoÆc tù lo chç ë ngay trong ®Þa bµn quËn.<br /> 24,4% mua ®Êt, mua nhµ ë c¸c quËn kh¸c trong thµnh phè.<br /> 26,8% trë vÒ quª qu¸n cò (ë c¸c tØnh).<br /> Trªn thùc tÕ, sù viÖc phøc t¹p h¬n nhiÒu. Nh÷ng hé cã thÓ mua nhµ lµ nh÷ng<br /> hé cã møc ®Òn bï t−¬ng ®èi kh¸ (v× tr−íc ®ã, hä cã ®Êt vµ nhµ cã gi¸ trÞ kh¸ h¬n so<br /> víi nhiÒu bµ con cïng ë céng ®ång ven kªnh). Hä cã thÓ mua nhµ ë nh÷ng khu lao<br /> ®éng b×nh d©n hoÆc ë nh÷ng quËn ven, nh−ng vÉn thuéc ph¹m vi néi thµnh. VÝ dô,<br /> mét hé ven kªnh ë ph−êng 9 QuËn 3 ®−îc ®Òn bï 76 triÖu ®· sang ph−êng 15 QuËn<br /> Phó NhuËn, n¬i kh«ng thuéc ®Þa bµn gi¶i táa, ®Ó mua mét c¨n nhµ gi¸ 80 triÖu ®ång.<br /> Nh−ng, c¸c hé cã ®−îc Ýt tiÒn ®Òn bï th× ph¶i thuª nhµ, thËm chÝ ph¶i thuª<br /> nhµ ngay t¹i nh÷ng khu vùc lôp xôp s¾p gi¶i táa. VÝ dô, gia ®×nh chÞ H, ®i kinh tÕ<br /> míi trë vÒ n¨m 1990, ch−a cã hé khÈu th−êng tró nªn kh«ng ®−îc mua nhµ tr¶ gãp,<br /> ph¶i thuª mét c¨n phßng t¹i khu lôp xôp s¾p bÞ gi¶i táa, rÊt gÇn n¬i ë cò. Hµng<br /> th¸ng, chÞ ph¶i tr¶ 250.000 ®ång cho mét c¨n phßng 30m2, v¸ch gç t¹p, m¸i t«n, mét<br /> phÇn sµn nh« ra trªn mÆt kªnh, ®Ó hai vî chång vµ 3 con c− tró,... Mét gia ®×nh kh¸c,<br /> chÞ T vµ 4 ®øa con, ®−îc ®Òn bï 6 triÖu ®ång, kh«ng ®ñ ®ãng ®ît ®Çu mua c¨n hé tr¶<br /> gãp t¹i lÇu 4 chung c−. ChÞ ph¶i thuª nhµ sµn trªn kªnh, ngay trong khu vùc s¾p gi¶i<br /> táa, víi sè tiÒn 200.000 ®/th¸ng.<br /> Trªn ®©y chØ lµ vµi hé trong sè rÊt nhiÒu hé chóng t«i ®−îc cÊp ®Þa chØ, song<br /> phÇn lín kh«ng lµm sao t×m ra ®−îc n¬i t¸i ®Þnh c− cña hä, v× hä ®· phiªu b¹t ®i ®©u<br /> kh«ng râ. Cuéc ch¹y luÈn quÈn cña c¸c hé nghÌo bÞ gi¶i táa trong c¸c ®Þa bµn s¾p bÞ<br /> gi¶i táa lµ mét dÊu hiÖu cho thÊy c¸i gi¸ ph¶i tr¶ vÒ mÆt x· héi sÏ cßn theo ®uæi<br /> ng−êi nghÌo trong mét thêi gian dµi n÷a.<br /> 2.3. T¹i ®Þa bµn Dù ¸n t¸i ®Þnh c− ®Ó gi¶i phãng mÆt b»ng x©y dùng ®−êng<br /> Kh¸nh Héi (QuËn 4), c¸c vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh theo mét d¹ng ®Æc thï, do chñ<br /> tr−¬ng ®Òn ®Êt hoÆc ®Òn tiÒn cña Dù ¸n nµy (kh«ng x©y chung c− ®Ó t¸i ®Þnh c−)<br /> 2.3.1. §¹i ®a sè (h¬n 70%) nh÷ng hé ®−îc ®Òn bï b»ng nÒn ®Êt t¹i khu t¸i<br /> ®Þnh c− ®· lÇn l−ît b¸n l¹i ®Êt ®Ó ra ®i.<br /> ChØ cã kho¶ng 30% sè hé "cã lùc" th× míi trô l¹i ®−îc trªn nÒn ®Êt ®−îc ®Òn<br /> bï (mét sè hé còng ph¶i xÐn bít nÒn ®Êt b¸n ®i, lÊy tiÒn ®Êt ®¾p vµo chi phÝ x©y<br /> nhµ). §¹i ®a sè th× ®· ra ®i tø t¸n, kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc. Mét vµi hé qu¸ nghÌo<br /> vÉn cßn luÈn quÈn trong khu t¸i ®Þnh c−, nh−ng dùng lÒu rÊt xËp xÖ hoÆc mua nhµ<br /> lôp xôp b»ng giÊy tay ë mét sè khu vùc dù kiÕn gi¶i táa thuéc ph¹m vi QuËn 4, mµ<br /> næi tiÕng lµ khu Xãm V¾ng (ph−êng 3, QuËn 4)<br /> Qua kh¶o s¸t b»ng h×nh thøc pháng vÊn s©u mét sè hé ®· b¸n nÒn ®Êt ®−îc<br /> ®Òn bï, ®Ó mua nhµ lôp xôp b»ng giÊy tay (hiÖn cßn tiÕp xóc ®−îc v× hä cßn ë gÇn<br /> khu t¸i ®Þnh c−), chóng t«i thÊy lý do b¸n nÒn ®Êt lµ nh− sau: do nî nÇn chång chÊt<br /> tõ tr−íc, nªn cÇn b¸n ®Êt lÊy tiÒn tr¶ nî ®Ó tr¸nh ngËp s©u h¬n n÷a vµ t×nh tr¹ng l·i<br /> mÑ ®Î l·i con; do kho¶n tiÒn ®Òn bï khung nhµ vµ trî cÊp di chuyÓn Ýt ái qu¸, kh«ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 38 Mét vÊn ®Ò x· héi häc hµng ®Çu cña viÖc c¶i t¹o-chØnh trang ®« thÞ ...<br /> <br /> ®ñ ®Ó cÊt nhµ, nªn viÖc b¸n nÒn ®Êt cã thÓ gióp hä cã tiÒn mua l¹i mét c¨n nhµ ®¬n<br /> s¬ ë n¬i kh¸c, cßn thõa mét Ýt ®Ó tr¶ nî hoÆc lµm vèn. Còng kh«ng lo¹i trõ mét sè<br /> tr−êng hîp sau khi nhËn tiÒn ®Òn bï khu nhµ cò ®· tiªu xµi, tr¶ nî hÕt, ®Õn khi cã<br /> ®−îc nÒn ®Êt th× kh«ng cßn tiÒn cÊt nhµ n÷a, ph¶i b¸n ®Êt ®i.<br /> ThËm chÝ, cã nh÷ng hé ®−îc nhËn nÒn ®Êt, tiÕn hµnh x©y nhµ b»ng phÇn vèn<br /> vay, nh−ng ®Õn khi kh«ng tr¶ næi sè vèn vµ l·i nµy, hä ®· ph¶i b¸n l¹i c¶ nhµ lÉn ®Êt<br /> cña m×nh, rèt cuéc l¹i ph¶i dêi khái khu ®Þnh c−, víi mét vèn liÕng ®· teo ®i.<br /> TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao ®Õn h¬n 70% sè hé d©n nghÌo ®−îc tæ<br /> chøc ®Õn ®Þnh c− t¹i mét khu ®Êt cã quy ho¹ch h¼n hoi, cuèi cïng l¹i ph¶i rêi ®ã mµ<br /> ®i. Khu t¸i ®Þnh c− cña d©n nghÌo, dÇn dÇn ®æi chñ, biÕn thµnh khu phè cña ng−êi<br /> trung l−u, kh¸ gi¶. Môc tiªu c¶i t¹o - chØnh trang th× ®¹t ®−îc; nh−ng môc tiªu an<br /> sinh cho sè c− d©n nghÌo chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp th× kh«ng ®¹t ®−îc vÒ c¬ b¶n. §ã<br /> còng lµ c¸i gi¸ ph¶i tr¶ vÒ mÆt x· héi cho mét c«ng cuéc c¶i t¹o - chØnh trang ch−a<br /> ®−îc tÝnh to¸n, luËn chøng cÆn kÏ.<br /> 2.3.2. Mét sè hé cña Dù ¸n nµy ®−îc ®Òn bï b»ng tiÒn lµ do Dù ¸n ®· c¹n<br /> nguån ®Êt ®Ó bè trÝ t¸i ®Þnh c−. Nhãm ®−îc ®Òn tiÒn chiÕm 33% tæng sè hé d©n bÞ gi¶i<br /> táa toµn bé ®Ó lµm ®−êng Kh¸nh Héi.<br /> ThËt ra, viÖc ®Òn tiÒn chØ ®¹t ®−îc yªu cÇu cÊp b¸ch lµ ®−a d©n ra khái ®Þa bµn<br /> ®Ó quy ho¹ch lµm ®−êng vµ chØnh trang ®« thÞ. VÒ c¬ b¶n, c¸ch thøc ®Òn bï nµy ch−a<br /> gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò “d©n sÏ ®i vÒ ®©u, vµ hä kiÕm sèng nh− thÕ nµo víi sè tiÒn ®Òn bï<br /> ®ã?” Nhãm nghiªn cøu chóng t«i chØ cßn ghi nhËn ®−îc hµnh tr×nh c− tró cña trªn 10%<br /> sè hé gi¶i táa ®−îc nhËn ®Òn bï b»ng tiÒn, v× sè nµy cã ®−îc møc ®Òn bï cao, ®· ®Õn khu<br /> t¸i ®Þnh c− ®Òn ®Êt mua l¹i ®Êt hoÆc nhµ - ®Êt cña nh÷ng ng−êi kh«ng trô næi t¹i ®ã. Nãi<br /> chung, nhãm hé mua l¹i nhµ hoÆc ®Êt t¹i khu t¸i ®Þnh c− nµy ®· cã ®−îc cuéc sèng<br /> t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ viÖc h−ëng dông c¸c dÞch vô ®« thÞ cña hä cã tiÕn bé râ rÖt.<br /> Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i sè phËn cña c¸c hé nhËn ®Òn bï b»ng tiÒn ®Òu cã ®−îc<br /> c¸i may m¾n nh− c¸c hé ®· t×m vµo khu t¸i ®Þnh c−. Nhãm nghiªn cøu ®· pháng vÊn<br /> s©u mét sè hé nhËn ®Òn bï b»ng tiÒn víi lé tr×nh “long ®ong” h¬n. D−íi ®©y lµ m« t¶<br /> v¾n gän vÒ hai hé trong sè ®ã.<br /> Hé thø nhÊt, dïng tiÒn ®−îc ®Òn bï ®Ó mua mét c¨n nhµ (viÕt giÊy tay) t¹i<br /> mét ®Þa ®iÓm dù kiÕn sÏ bÞ gi¶i táa, thuéc ph−êng 5 (QuËn 4) víi gi¸ 10 l−îng vµng.<br /> Chñ hé cho ®ã lµ c¸i gi¸ chÊp nhËn ®−îc (dï v−ît qu¸ møc tiÒn ®−îc ®Òn bï), bëi v×<br /> c¨n nhµ nµy täa l¹c gÇn n¬i ë cò, dÔ dµng cho viÖc lµm ¨n. DiÖn tÝch ®Êt cña hé cã<br /> t¨ng lªn chót Ýt (40m2 so víi 32m2 tr−íc ®©y), chÊt l−îng nhµ ë th× vÉn gÇn nh− cò:<br /> m¸i t«n, t−êng g¹ch, nÒn xi m¨ng. Nhµ cã 7 ng−êi, trong ®ã cã 4 ng−êi t¹o ®−îc thu<br /> nhËp, ®ang r¸ng gãp søc gãp phÇn bï vµo chç thiÕu hôt ®Ó khái ph¶i ®i vay. Tuy vËy,<br /> hai ®øa trÎ, 11 vµ 14 tuæi ®Òu ®· bá häc v× khã kh¨n kinh tÕ.<br /> Hé thø hai, kh¸ nghÌo, sau khi ®−îc ®Òn tiÒn ®· mua mét miÕng ®Êt 20m2 víi<br /> gi¸ 1,4 l−îng vµng t¹i khu vùc Xãm V¾ng ë ph−êng 3 QuËn 4. Sau ®ã hä chuyÓn toµn<br /> bé vËt liÖu dì ra tõ c¨n nhµ cò vÒ ®©y ®Ó dùng l¹i trªn ®Êt võa mua. Do hÕt søc t»n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Quang Vinh 39<br /> <br /> tiÖn, tËn dông mäi vËt liÖu, nªn víi 12 triÖu ®ång tiÒn ®Òn bï, hé nµy còng cßn d−<br /> chót ®Ønh sau khi ®· dùng l¹i nhµ. Tuy vËy, ®iÒu kiÖn sèng ë n¬i tù lo t¸i ®Þnh c− nµy<br /> khã kh¨n h¬n rÊt nhiÒu so víi chç ë cò. N−íc ph¶i mua 1700 ®ång/ g¸nh vµ ®iÖn ph¶i<br /> c©u nhê víi gi¸ 1700 ®/kw. §−êng lÇy léi, chËt hÑp. Hé cã 4 ng−êi th× hai vî chång<br /> b¸n than vØa hÌ, cßn hai con (14 vµ 16 tuæi) ®Òu bá häc.<br /> IV. CÇn ®iÒu chØnh c¸c chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ qu¶n lý ®« thÞ nh−<br /> thÕ nµo ®Ó gi¶m bít c¸i gi¸ ph¶i tr¶ vÒ mÆt x· héi cho c¸c dù ¸n<br /> c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh?<br /> 1 - CÇn nghiªm chØnh thùc hiÖn luËn chøng x· héi thÊu ®¸o cho c¸c Dù ¸n c¶i<br /> t¹o - chØnh trang néi thµnh.<br /> C¸i thiÕu lín nhÊt trong c¸c dù ¸n ®−îc kh¶o s¸t lµ ng−êi ta chØ tÝnh t−¬ng<br /> ®èi kü vÒ c¸c nh©n tè kinh tÕ, kü thuËt, c¸c khÝa c¹nh vËt thÓ cña Dù ¸n, nh−ng kh¶o<br /> s¸t, dù b¸o, luËn chøng vÒ mÆt x· héi cho Dù ¸n th× cßn qu¸ s¬ sµi, thËm chÝ cã thÓ<br /> nãi th¼ng lµ ch−a hÒ cã.<br /> 2 - Trong qu¸ tr×nh luËn chøng vÒ mÆt x· héi ®ã, cÇn ®Æc biÖt chó ý ®Õn c¸c<br /> rñi ro x· héi cã thÓ ®Õn víi nhãm c¸c hé d©n nghÌo nhËn tiÒn ®Òn bï råi tïy nghi tù<br /> thu xÕp n¬i c− tró (nhãm mµ ë c¶ hai Dù ¸n ®Òu long ®ong nhÊt)<br /> 3 - CÇn cã sù ®Çu t− thÝch ®¸ng cho viÖc dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh<br /> khi b¸n kÝnh di dêi vµ t¸i ®Þnh c− sÏ ngµy cµng dµi thªm (do vèn ®Êt néi thÞ ngµy<br /> cµng c¹n )<br /> 4 - TÝnh ¸p ®Æt mét chiÒu "Tõ trªn xuèng" cßn thÊy kh¸ râ ë c¸c Dù ¸n ®−îc<br /> kh¶o s¸t. Râ rµng lµ ®ang cã nhu cÇu khuyÕn khÝch h¬n n÷a sù tham dù cña d©n<br /> chóng vµo c¸c ch−¬ng tr×nh c¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh, tr−íc hÕt b»ng biÖn ph¸p<br /> d©n chñ hãa c¸c qu¸ tr×nh gi¶i táa, ®Òn bï vµ tæ chøc t¸i ®Þnh c−.<br /> 5 - CÇn kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo víi ch−¬ng<br /> tr×nh c¶i t¹o néi thµnh, v× c¸c hÖ qu¶ cña viÖc c¶i t¹o ®« thÞ cã thÓ lµm t¨ng nghÌo<br /> cho mét bé phËn d©n c− chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp .<br /> 6 - C¶i t¹o - chØnh trang néi thµnh lµ mét qu¸ tr×nh rÊt l©u dµi, cho nªn cÇn<br /> tr¸nh t¹o ra t©m lý bÊt an trµn lan cho hµng lo¹t céng ®ång d©n c−, chØ lo "bÞ gi¶i táa<br /> ®Õn n¬i'. Trong bèi c¶nh ®ã, cÇn cã quan ®iÓm chØ ®¹o râ rµng vµ nhÊt qu¸n lµ: c¶i<br /> thiÖn, n©ng cÊp t¹i chç c¸c quÇn c− d©n nghÌo trong néi thµnh (chñ yÕu b»ng c¸c<br /> biÖn ph¸p céng ®ång) lµ mét nhiÖm vô th−êng xuyªn, l©u dµi cña qu¶n lý ®« thÞ.<br /> 7 - Cuèi cïng, toµn bé sù nghiÖp c¶i t¹o vµ ph¸t triÓn ®« thÞ cÇn thu hót sù<br /> tham gia tÝch cùc cña giíi khoa häc. Kh«ng ®Ó nhiÒu nhµ khoa häc cßn ®øng bªn<br /> ngoµi sù nghiÖp c¶i t¹o néi thµnh, trong khi nhu cÇu khoa häc hãa tiÕn tr×nh thùc<br /> hiÖn quy ho¹ch ®« thÞ cßn hÕt søc to lín.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />