Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Đỗ Thị Minh Hòa
Trường THPT Mỹ Hào 2
Nâng cao hiệu quả dạy học Sinh học 12
bằng sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy
Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Đỗ Thị Minh Hòa
Trường THPT Mỹ Hào 3
Phần I: MỞ ĐẦU
1/ Lý do chọn đề tài
Khoa học kĩ thuật đang phát triển rất nhanh chóng, cứ khoảng 4 – 5 năm thì lượng tri thức
lại tăng gấp đôi. Sự gia tăng khối lượng tri thức cùng với xu hướng hội nhập toàn cầu đòi hỏi phải
đào tạo ra nguồn nhân lực năng động, sáng tạo, thành thục các kĩ năng sống, đáp ứng yêu cầu mới
của xã hội. Vì vậy, đổi mới phương pháp dạy học là yêu cầu tất yếu của toàn ngành Giáo dục hiện
nay. Qua quá trình thực hiện, đổi mới PPDH đã và đang trở thành phong trào được tất cả những
người làm công tác giáo dục hưởng ứng một cách tích cực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục
nói chung.
Trong sự phát triển như vũ bão đó, lĩnh vực Sinh học có gia tốc tăng lớn nhất vì vậy chương
trình, nội dung giảng dạy môn Sinh học cũng có sự thay đổi để bắt kịp xu thế chung. Ở bậc THPT,
chương trình Sinh học gồm nhiều nội dung với các mức độ khác nhau. Đó là các khái niệm, các quá
trình và cơ chế sinh học trong đó chương trình Sinh học 12 chứa khối lượng kiến thức nhiều hơn,
phức tạp hơn hẳn so với các cấp dưới đặc biệt là nội dung lí thuyết. Trong quá trình giảng dạy, tôi
nhận thấy nhiều em học sinh tỏ ra lúng túng, ngại học hoặc không hứng thú với lượng kiến thức lí
thuyết và cách hệ thống các nội dung này, dẫn đến kết quả học tập chưa cao, chưa đồng đều... Hơn
nữa, Sinh học còn là một trong các môn thi tuyển vào các trường đại học, cao đẳng và trung học
chuyên nghiệp. Vì vậy, việc hướng dẫn học sinh có kĩ năng xây dựng, củng cố và khắc sâu kiến thức
một cách hệ thống có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới PPDH hiện nay- học sinh sẽ nhìn được
tổng thể kiến thức một cách ngắn gọn nhưng đầy đủ, rút ngắn được thời gian ôn tập, củng cố và ghi
nhớ bài nhanh hơn, chất lượng dạy học sẽ cao hơn.
Mặt khác, đổi mới PPDH bao gồm cả đổi mới phương pháp học mà trong các phương pháp
học thì cốt lõi là phương pháp tự học, nếu rèn luyện cho học sinh có được phương pháp, kĩ năng,
thói quen, ý chí tự học thì sẽ khơi dậy lòng ham học hỏi, nội lực vốn có của các em, kết quả học tập
sẽ được nhân lên gấp bội.
Xuất phát từ những lí do trên, qua quá trình nghiên cứu và thử nghiệm, tôi mạnh dạn đưa ra
đề tài: “Nâng cao hiệu quả dạy học Sinh học 12 bằng sử dụng bản đồ tư duy trong giảng dạy”.
Với đề tài này tôi mong muốn góp phần nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học môn Sinh học trong
trường THPT, đồng thời giúp các em có được phương pháp hữu hiệu trong suốt những chặng đường
học tập và làm việc sau này.
2/ Mục đích nghiên cứu:
Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Đỗ Thị Minh Hòa
Trường THPT Mỹ Hào 4
Nghiên cứu việc sử dụng bản đồ tư duy trong việc hệ thống hóa kiến thức môn sinh học 12 ở
một số bài học cụ thể.
3/ Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Quá trình học tập môn Sinh học 12- Phần Tiến hóa và Sinh thái học của học sinh lớp 12A5,
12A6 năm học 2012- 2013 trường THPT Mỹ Hào do giáo viên trực tiếp giảng dạy
4/ Phương pháp nghiên cứu
Trong đề tài này tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm
- Phương pháp điều tra.
- Tham khảo ý kiến các giáo viên trong tổ chuyên môn
5/ Giả thuyết khoa học
Nếu sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học sinh học sẽ giúp học sinh hệ thống hóa được khái
niệm sinh học, quá trình sinh học và cơ chế sinh học để từ đó nâng cao khả năng tư duy, khả năng
nắm vững và vận dụng kiến thức vào thực tế.
Phần II: NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
1. CƠ SỞ KHOA HỌC
1.1. Cơ sở lí luận:
- Quá trình dạy học bao gồm 2 mặt liên quan chặt chẽ: Hoạt động dạy của thầy và hoạt động
học của trò. Xu thế đổi mới PPDH hiện nay là thiết kế các hoạt động học hướng cho trò tự lực khám
phá, chiếm lĩnh các tri thức mới dưới sự chỉ đạo của thầy, từ đó giúp người học hướng vào việc cải
biến chính mình, nếu người học không chủ động, tự giác, không có phương pháp học tập đúng đắn
thì mọi nỗ lực của người thầy chỉ đem lại những kết quả hạn chế.
- Bản đồ tư duy là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt
những ý chính của một nội dung, hệ thống hóa một chủ đề bằng cách kết hợp việc sử dụng hình ảnh,
đường nét, màu sắc, chữ viết…Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, việc thiết kế sơ đồ là theo mạch tư duy
của mỗi người.
Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Đỗ Thị Minh Hòa
Trường THPT Mỹ Hào 5
- Việc ghi chép thông thường theo từng hàng chữ khiến chúng ta khó hình dung tổng thể vấn
đề, dẫn đến hiện tượng đọc sót ý, nhầm ý. Còn bản đồ tư duy tập trung rèn luyện cách xác định chủ
đề rõ ràng, sau đó phát triển ý chính, ý phụ một cách logic. Bản đồ tư duy có ưu điểm:
• Dễ nhìn, dễ viết.
• Kích thích hứng thú học tập và khả năng sáng tạo của học sinh
• Phát huy tối đa tiềm năng ghi nhớ của bộ não.
• Rèn luyện cách xác định chủ đề và phát triển ý chính, ý phụ một cách logic.
Bản đồ tư duy sẽ giúp:
Sáng tạo hơn
Tiết kiệm thời gian
Ghi nhớ tốt hơn
Nhìn thấy bức tranh tổng thể
Phát triển nhận thức, tư duy, …
- Giáo viên, học sinh có thể sử dụng sơ đồ tư duy để hệ thống hoá một vấn đề, một chủ đề, ôn
tập kiến thức…
- Học sinh hoạt động nhóm thông qua sơ đồ tư duy trên lớp học, hoặc hoạt động cá nhân, ôn
luyện ở nhà…
“Theo đánh giá của nhiều giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục, BĐTD sau khi ứng dụng vào
các tiết học đã mang lại hiệu quả thiết thực như: Giúp học sinh thuộc bài ngay tại lớp, nhớ nhanh,
nhớ sâu và lâu những nội dung của bài học. Mặt khác, dạy học bằng BĐTD giúp học sinh không
nhàm chán về bài học mà luôn sôi nổi, hào hứng từ đầu đến cuối tiết học. Phương pháp này đặc biệt
có ích trong việc củng cố kiến thức và rèn luyện, phát triển tư duy logic, năng lực cho học sinh, nhất
là những học sinh khá, giỏi. Học sinh có thể tự học ở nhà rất hiệu quả, không tốn kém”.
Sơ đồ 1: Minh họa về bản đồ tư duy
Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Đỗ Thị Minh Hòa
Trường THPT Mỹ Hào 6
1.2. Thực trạng dạy học phần Tiến hóa và Sinh thái ở trường THPT Mỹ Hào
Hiện nay, đổi mới phương pháp dạy học cùng với sự hỗ trợ đắc lực của các phương tiện kĩ
thuật đã và đang phần nào đạt được những yêu cầu đặt ra, đặc biệt là việc sử dụng các kỹ thuật dạy
học hiện đại, giáo án điện tử và ứng dụng các công nghệ thông tin vào giảng dạy. Tuy nhiên, các
phương pháp và kĩ thuật này đòi hỏi mất nhiều thời gian, tốn kém và chưa phù hợp với một số nội
dung kiến thức trong chương trình.
So với các bộ môn khác, Sinh học đòi hỏi học sinh có khả năng tư duy, biết suy luận, vận dụng
kiến thức liên môn và ứng dụng vào thực tiễn. Trong quá trình dạy học Sinh học 12 phần Tiến hóa
và Sinh thái học tôi gặp một số khó khăn như:
- Nội dung kiến thức chủ yếu là lí thuyết vì vậy nếu giáo viên không thiết kế bài dạy đa dạng,
phong phú thì dễ gây nhàm chán trong học sinh. Các em dễ coi nhẹ việc nắm bắt và vận dụng kiến
thức trong hai phần này.
- Nhiều em học sinh còn chưa biết cách học, cách ghi kiến thức vào bộ não mà chỉ học thuộc
lòng, thuộc một cách máy móc, không nhớ được kiến thức trọng tâm, không nắm được “sự kiện nổi
bật” trong bài học, trong tài liệu tham khảo, hoặc không biết liên tưởng, liên kết các kiến thức với
nhau.
- Để làm tốt một bài kiểm tra đòi hỏi học sinh phải nắm được kiến thức trọng tâm, những vấn
đề chính theo một hệ thống logic. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy cho thấy học sinh còn hạn chế trong
việc tư duy để lập luận và trình bày kiến thức...
