Nâng cao khả năng sáng tạo cho sinh viên sư phạm bằng biện pháp gắn nhận thức - tạo động cơ sáng tạo với nhiệm vụ học tập

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, No. 1A, pp. 145-152<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0040<br /> <br /> NÂNG CAO KHẢ NĂNG SÁNG TẠO CHO SINH VIÊN SƯ PHẠM<br /> BẰNG BIỆN PHÁP GẮN NHẬN THỨC – TẠO ĐỘNG CƠ SÁNG TẠO<br /> VỚI NHIỆM VỤ HỌC TẬP<br /> Nguyễn Thị Liên<br /> Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Bài báo đề cập tới thực nghiệm nâng cao khả năng sáng tạo cho sinh viên sư phạm<br /> bằng biện pháp nâng cao nhận thức về sáng tạo, kích thích động cơ sáng tạo ở sinh viên,<br /> đồng thời gắn nhận thức và động cơ sáng tạo của sinh viên với nhiệm vụ học tập. Kết quả<br /> thực nghiệm cho thấy, việc nâng cao nhận thức và động cơ sáng tạo, gắn với nhiệm vụ học<br /> tập của sinh viên đã tác động tới sự sáng tạo và qua đó nâng cao khả năng sáng tạo của<br /> sinh viên.<br /> Từ khóa: Năng lực sáng tạo; động cơ sáng tạo; chỉ số sáng tạo; sinh viên sư phạm.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Cùng với năng lực công nghệ thông tin, năng lực hợp tác, năng lực sáng tạo được xác định<br /> là những năng lực cốt lõi của con người trong thế kỉ XXI. Sáng tạo là một năng lực rất đặc trưng<br /> chỉ có ở con người. Ngày nay, khi Công nghiệp hóa, Hiện đại hóa hay Hậu công nghiệp, cả thế giới<br /> cạnh tranh nhau về nhân lực, nhân tài, thì năng lực sáng tạo của con người càng được quan tâm<br /> nghiên cứu, giáo dục, hình thành và phát triển.<br /> Ở Việt Nam, giáo dục đang chuyển hướng đào tạo từ mục tiêu kiến thức sang hình thành<br /> các năng lực nghề cho sinh viên. Vì vậy, năng lực sáng tạo được xem là một trong những năng lực<br /> cơ bản cần đào tạo cho sinh viên.<br /> Đối với sinh viên sư phạm, việc hình thành năng lực sáng tạo không chỉ giúp triển khai hoạt<br /> động nghề trong quá tình đào tạo, mà còn là công cụ để hình thành năng lực sáng tạo cho học sinh<br /> khi họ trở thành người giáo viên.<br /> Từ trước tới nay, ở nước ta có khá nhiều nghiên cứu về sáng tạo. Các nghiên cứu của Nguyễn<br /> Huy Tú, Nguyễn Công Khanh, Phạm Thành Nghị sử dụng thích nghi hóa một số bộ test (TCT-V<br /> của K.Schoppe, TCT-DP của G. Kratzmeier, TSZ-D của Klaus. K Urban, của E.P Torrance) của<br /> nước ngoài, hoặc xây dựng mới các công cụ đo lường về sáng tạo để xác định mức độ biểu hiện<br /> trí sáng tạo của học sinh, sinh viên, người lao động; nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây<br /> dựng và phát triển các chương trình giáo dục trí tuệ cho các đối tượng đã được nghiên cứu [1, 3,<br /> 4, 6]. Tuy nhiên, hầu hết tập trung vào việc phát hiện và đánh giá mức sáng tạo so với thang chuẩn<br /> quốc tế; còn rất ít thực nghiệm về biện pháp để nâng cao sáng tạo. Nghiên cứu này hướng đến thực<br /> nghiệm một biện pháp nhằm nâng cao khả năng sáng tạo cho sinh viên sư phạm, góp phần giúp<br /> cho công tác đào tạo giáo viên đáp ứng Chuẩn nghề nghiệp theo xu hướng đổi mới giáo dục.<br /> Ngày nhận bài: 10/12/2016. Ngày nhận đăng: 8/2/2017.<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Liên, e-mail: liensupham@gmail.com<br /> <br /> 145<br /> <br /> Nguyễn Thị Liên<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Mục tiêu, nội dung, phương pháp tổ chức thực nghiệm<br /> <br /> Mục tiêu<br /> Thực nghiệm xác định hiệu quả của biện pháp nâng cao nhận thức – tạo động cơ sáng tạo<br /> cho sinh viên, đồng thời gắn kết vào việc tổ chức hoạt động học tập.<br /> Nội dung tổ chức thực nghiệm<br /> Cơ sở để xác định biện pháp tác động<br /> Nhiều nghiên cứu trong Tâm lí học đã đưa ra các biện pháp nhằm phát triển tư duy sáng<br /> tạo: Thông qua việc sử dụng phương pháp công não của Osborn, 1963; phương pháp tư duy chiều<br /> ngang của E. Bono, 1970; nhấn mạnh chiều cạnh của tư duy sáng tạo củaSternberg R.J, 1999 và<br /> huấn luyện thao tác sáng tạo của Phan Dũng, 2010 [2, 7]. Chưa có thực nghiệm hướng đến việc<br /> nâng cao hiểu biết sáng tạo và tạo động cơ sáng tạo cho sinh viên, với tư cách coi nó là thuộc tính<br /> của nhân cách.<br /> Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra sáng tạo như là một thuộc tính của nhân cách, là phẩm chất của<br /> nhân cách [1, 3, 6, 7]. Nó là một trong những năng lực mạnh mẽ nhất tạo ra sự lựa chọn phong<br /> phú và đa dạng trong công việc và có động lực cao trong tìm kiếm cách thức làm việc mới của con<br /> người. Điều đó gắn liền với yếu tố về nhận thức và tạo động cơ. Nói cách khác, nếu có nhận thức<br /> đúng và động cơ mạnh sẽ dẫn đến sự sáng tạo tốt. Đó cũng là giả thuyết chúng tôi đặt ra trong<br /> nghiên cứu này.<br /> Hoạt động học tập của sinh viên không chỉ đáp ứng yêu cầu của chuyên môn, mà còn đáp<br /> ứng cả yêu cầu “Sư phạm” do đặc thù nghề nghiệp. Trong quá trình hoạt động và rèn luyện sinh<br /> viên Sư phạm không thể máy móc lặp lại những cái đã có sẵn, chụp lại những cái cũ, đi theo đường<br /> mòn của những người đi trước; mà thông qua việc thực hiện các nhiệm vụ học tập và rèn luyện<br /> nghiệp vụ Sư phạm, họ luôn bộc lộ phẩm chất tư duy tích cực, độc lập, thể hiện tính mới mẻ, độc<br /> đáo trong cách giải quyết nhiệm vụ, tính nhạy bén, linh hoạt trong việc thực hiện các nhiệm vụ<br /> học tập một cách có hiệu quả. Nói cách khác, hoạt động học tập nghề nghiệp của sinh viên, muốn<br /> hiệu quả, cần có sự sáng tạo. Vấn đề đặt ra , là làm cách nào để nâng cao sáng tạo của sinh viên.<br /> Nội dung tác động<br /> Tổ chức thực hiện biện pháp nâng cao nhận thức - tạo động cơ sáng tạo, đồng thời gắn động<br /> cơ với nhiệm vụ học tập cho sinh viên.<br /> Quy trình thực nghiệm<br /> Quy trình thực hiện được tiến hành qua 3 giai đoạn:<br /> - Giai đoạn 1: Khảo sát trước thực hiện và chuẩn bị tác động (từ tháng 9/2016): Dùng test<br /> TSD-Z để đánh giá mức độ biểu hiện sáng tạo của sinh viên tại thời điểm đó, làm cơ sở chuẩn bị<br /> biện pháp tác động. Quan sát, trò chuyện với sinh viên trong các buổi học trên lớp. Chuẩn bị các<br /> điều kiện liên quan đến biện pháp tác động (cơ sở vật chất, dụng cụ học tập, tài liệu học tập. . . ).<br /> - Giai đoạn 2: Tiến hành thực hiện (từ tháng 10/2016 đến tháng 11/2016): Áp dụng quy<br /> trình thực hiện lên nhóm khách thể tham gia nghiên cứu.<br /> - Giai đoạn 3: Đo nghiệm và đánh giá kết quả (tháng 12/2016). Dùng test TSD-Z đo mức<br /> độ biểu hiện sáng tạo sau khi được tác động. Đánh giá hiệu quả của quy trình thực hiện qua việc<br /> so sánh số liệu trước khi thực hiện và sau khi thực hiện.<br /> Quy trình thực hiện đề xuất ở trên được thiết kế trên nguyên tắc tổ chức cho sinh viên rèn<br /> luyện (luyện tập) thông qua một hệ thống bài tập thực hành gắn với nội dung học tập của học phần<br /> “Giáo dục giá trị sống và phương pháp giáo dục giá trị sống cho học sinh Trung học phổ thông”<br /> 146<br /> <br /> Nâng cao khả năng sáng tạo cho sinh viên sư phạm bằng biện pháp gắn nhận thức...<br /> <br /> trong chương trình đào tạo ngành Giáo dục công dân (GDCD).<br /> Phương pháp và công cụ đo nghiệm đầu vào và kết quả thực nghiệm<br /> Thực hiện phương pháp thực nghiệm phi đối chứng, chuẩn đánh giá được căn cứ vào thang<br /> chuẩn quốc tế là trắc nghiệm TSD- Z của nhà tâm lí học người Đức là Klaus K.Urban đã được<br /> chuẩn hóa ở Việt Nam, để đo sự tiến bộ của sinh viên [5].<br /> Nghiệm thể thực nghiệm<br /> Sinh viên năm thứ 3, ngành GDCD, Khoa Lí luận chính trị và Giáo dục công dân<br /> (LLCT&GDCD), Trường Đại học sư phạm Hà Nội , năm học 2016.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Kết quả thực nghiệm và bình luận<br /> <br /> Kết quả khảo sát đầu vào<br /> Chúng tôi tiến hành đánh giá mức độ biểu hiện sáng tạo của 56 nghiệm thể,bằng phương<br /> pháp trắc nghiệm đo chỉ số sáng tạo (CQ) TSD- Z. Kết quả được thể hiện ở Bảng 1.<br /> Bảng 1. Kết quả CQ theo TSD-Z của nhóm sinh viên trước thực nghiệm (theo tỉ lệ %)<br /> C<br /> D<br /> G<br /> A<br /> B<br /> E<br /> F<br /> Trung Trên<br /> Xuất<br /> Mức độ<br /> Kém Thấp<br /> Khá Giỏi<br /> bình<br /> TB<br /> sắc<br /> Chuẩn điểm<br /> 63<br /> Số % sinh viên đạt các mức độ sáng<br /> 25<br /> 16,1<br /> 50<br /> 8,9<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> tạo trước thử nghiệm<br /> Chuẩn % TSD-Z<br /> 10<br /> 15<br /> 50<br /> 15<br /> 7,5<br /> 2,5<br /> 2,5<br /> Có 25% số nghiệm thể đạt ở mức kém (A) và 16,1% ở mức thấp (B). Như vậy, có 41,1% số<br /> sinh viên có sáng tạo dưới mức trung bình, nhiều hơn so với chuẩn trắc nghiệm TSD-Z soạn thảo<br /> cho người Âu Mỹ (25%). Có 50% số sinh viên có sáng tạo trung bình và 8,9% số sinh viên sáng<br /> tạo khá, ở cả 2 mức đó ít hơn so với chuẩn TSD –Z (72,5%). Không có sinh viên nào có sáng tạo<br /> cao (loại F) và cực cao (loại xuất sắc G).<br /> Bảng 2. Điểm các tiểu nghiệm của nghiệm thể<br /> Phạm trù<br /> Điểm TB<br /> Mở rộng thêm (Mr)<br /> 4.32<br /> Bổ sung thêm (Bs)<br /> 4.32<br /> Phần tử mới (Pm)<br /> 4.62<br /> Liên kết theo hình vẽ (Lkh)<br /> 2.98<br /> Liên kết theo đề tài tranh (Lkd)<br /> 4.76<br /> Vượt khung do họa tiết (Vh)<br /> .00<br /> Vượt khung không phụ thuộc họa tiết (Vkh)<br /> .10<br /> Phối cảnh (Pc)<br /> 1.39<br /> 1.46<br /> Hài cảm (Hc)<br /> Tính bất quy tắc A (BqA)<br /> .58<br /> Tính bất quy tắc B (BqB)<br /> .05<br /> <br /> TSD-Z<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 6.00<br /> 3.00<br /> 3.00<br /> 147<br /> <br /> Nguyễn Thị Liên<br /> <br /> Tính bất quy tắc C (BqC)<br /> Tính bất quy tắc D (BqD)<br /> Thời gian (Tg)<br /> <br /> .16<br /> .00<br /> 1.21<br /> <br /> 3.00<br /> 3.00<br /> 6.00<br /> <br /> Có nhiều yêu cầu khi thực hiện nhiệm vụ test TSD – Z, nhưng về cơ bản các tiểu cấu trúc đó<br /> đòi hỏi sự thể hiện tính sẵn sàng tương tác với nhiệm vụ test một cách tự do và mềm dẻo, linh hoạt,<br /> thái độ sáng tạo, tính cởi mở khi cắt nghĩa giải thích và con đường giải quyết độc đáo không quen<br /> thuộc, hay sự “chấp nhận rủi ro” dưới dạng vượt qua “giới hạn”. Tuy nhiên, theo kết quả Bảng 2,<br /> trong 14 phạm trù thể hiện cấu trúc cơ bản của test điểm kết quả của sinh viên có tới 10 phạm trù<br /> chưa đạt tới mức trung bình (bằng 21 số điểm) so với điểm tối đa của test, số điểm mà sinh viên<br /> có được rất thấp hoặc không có được điểm nào đều rơi vào các phạm trù bất quy tắc Vh, Vkh, A,<br /> B, C, D, Pc, Hc, Tg. Điều đó cho thấy: Việc nhận thức về sáng tạo trên cơ sở tri giác nhạy cảm<br /> và rộng tầm, cởi mở về những thông tin đang đề cập nhưng tìm kiếm và chế biến xử lí một cách<br /> có mục đích; hay như dám chấp nhận rủi ro, sẵn sàng vượt qua giới hạn cũng như nguồn động lực<br /> xúc cảm – động cơ ở sinh viên rất thấp và còn rất hạn chế. Đó cũng chính là lí do để chúng tôi<br /> tìm biện pháp tác động nhằm nâng cao mức độ nhận thức, động cơ sáng tạo và cũng là nhằm làm<br /> “thay đổi” mức độ sáng tạo của sinh viên.<br /> Kết quả thực nghiệm<br /> Tác động thực nghiệm<br /> Biện pháp tác động tổ chức bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho sinh viên về sáng tạo đối<br /> với phát triển nghề nghiệp giáo viên; nhằm kích thích, thôi thúc họ hướng suy nghĩ, hành động, và<br /> thái độ tích cực trong việc tìm tòi, khám phá những kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng nghề nghiệp,<br /> để giải quyết tốt nhiệm vụ học tập, qua đó đạt được những mục tiêu phát triển nghề nghiệp tương<br /> lai phù hợp với chuẩn mực và giá trị xã hội.<br /> Tổ chức cho sinh viên nghe phổ biến “Những tri thức về quá trình, quy luật, cơ chế của sáng<br /> tạo, những khó khăn trở ngại đối với hoạt động sáng tạo, vai trò ý nghĩa của sáng tạo đối với cá<br /> nhân” nhằm nâng cao kết quả học tập của họ. Sau đó, sinh viên vận dụng những tri thức lí luận về<br /> sáng tạo đã được trang bị vào việc thực hiện các nhiệm vụ học tập của môn học, để nâng cao chất<br /> lượng của hoạt động đó.<br /> Tổ chức các hoạt động sáng tạo gắn với nhiệm vụ học tập của sinh viên thông qua việc tổ<br /> chức “môi trường học tập sáng tạo”: Ở đó người giảng viên tạo ra môi trường tự do dân chủ trong<br /> học thuật,tự do tranh luận; khuyến khích việc nảy sinh ý tưởng thông qua hoạt động tương tác giữa<br /> các cá nhân với nhau diễn ra trong quá trình học tập; luôn nhắc nhở họ hãy tưởng tượng, hãy khám<br /> phá; luôn có sự thấu hiểu, tin cậy đối với người học; luôn thể hiện sự tôn trọng khác biệt và công<br /> bằng đối với người học.<br /> Sau khi được cung cấp tri thức và được khuyến khích về động cơ sáng tạo, sinh viên sẽ được<br /> hướng dẫn luyện tập bằng cách sử dụng những tri thức lí luận về sáng tạo để giải quyết các nhiệm<br /> vụ học tập để đạt mục tiêu về kiến thức và thái độ trong học phần “Giáo dục giá trị sống và phương<br /> pháp giáo dục giá trị sống cho học sinh Trung học phổ thông”. Hoạt động này được tổ chức dưới<br /> hình thức thảo luận và chia sẻ cùng nhau (làm việc nhóm), rút ra kết luận về cách vận dụng tri thức<br /> lí luận sáng tạo vào việc giải quyết nhiệm vụ học tập một cách hiệu quả nhất.<br /> Cuối cùng sinh viên được chia thành các nhóm luyện tập theo các hình thức vừa luyện tập<br /> theo nhóm, vừa luyện tập cá nhân. Mỗi phần luyện tập đều có bài tập vận dụng kiến thức vào thực<br /> hành xử lí các tình huống sư phạm gắn với thực tiễn nhà trường Trung học phổ thông.<br /> <br /> 148<br /> <br /> Nâng cao khả năng sáng tạo cho sinh viên sư phạm bằng biện pháp gắn nhận thức...<br /> <br /> Kết quả thực nghiệm<br /> Sau thời gian tiến hành tổ chức thực hiện đối với sinh viên, chúng tôi đo kết quả sau thực<br /> nghiệm, để kiểm chứng xem liệu các tác động đó có làm “thay đổi” mức độ sáng tạo của sinh viên<br /> hay không? Kết quả thu được cụ thểnhư sau:<br /> * Đánh giá kết quả CQ trước và sau tổ chức thực hiện<br /> Bảng 3. Kết quả CQ theo TSD-Z của sinh viên trước và sau tác động<br /> C<br /> D<br /> G<br /> A<br /> B<br /> E<br /> F<br /> Mức độ<br /> Trung Trên<br /> Xuất<br /> Kém Thấp<br /> Khá Giỏi<br /> bình<br /> TB<br /> sắc<br /> Chuẩn điểm<br /> 63<br /> Số % sinh viên đạt các mức độ sáng<br /> 25<br /> 16,1<br /> 50<br /> 8,9<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> tạo trước tác động<br /> Số % sinh viên đạt các mức độ sáng<br /> 19,6 58,7 21,7<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> tạo sau tác động<br /> Chuẩn % TSD-Z<br /> 10<br /> 15<br /> 50<br /> 15<br /> 7,5<br /> 2,5<br /> 2,5<br /> Theo kết quả Bảng 3, sau thực nghiệm, số sinh viên có CQ ở mức kém là không có so với<br /> chuẩn của test TSD-Z, tuy số sinh viên ở mức thấp còn cao hơn so với trước tác động và với chuẩn<br /> test TSD-Z, nhưng đã có 21,7% số sinh viên ở mức trên trung bình,cao hơn rất nhiều so với cùng<br /> mức này ở thời điểm trước tác động và cao hơn so với mức chuẩn của test TSD-Z. Kết quả đó phản<br /> ánh, các tác động có tính khả thi và hiệu quả.<br /> <br /> Phạm trù<br /> Mr trước TN<br /> Mr sau TN<br /> Bs trước TN<br /> Bs sau TN<br /> Pm trước TN<br /> Pm sau TN<br /> Lkh trước TN<br /> Lkh sau TN<br /> Lkd trước TN<br /> Lkd sau TN<br /> Vk trước TN<br /> Vk sau TN<br /> Vkh trước TN<br /> Vkh sau TN<br /> Pc trước TN<br /> Pc sau TN<br /> <br /> Bảng 4. So sánh giá trị điểm các tiêu chí test TSD-Z<br /> của sinh viên trước và sau thực nghiệm<br /> Min<br /> Max<br /> Mean<br /> SD<br /> 3.00<br /> 5.00<br /> 4.32<br /> .63<br /> 3.00<br /> 6.00<br /> 4.82<br /> .48<br /> 3.00<br /> 5.00<br /> 4.32<br /> .66<br /> 3.00<br /> 6.00<br /> 5.13<br /> .65<br /> .00<br /> 6.00<br /> 4.62<br /> 1.83<br /> .00<br /> 6.00<br /> 3.91<br /> 2.17<br /> .00<br /> 6.00<br /> 2.98<br /> 1.95<br /> .00<br /> 6.00<br /> 3.04<br /> 2.02<br /> 3.00<br /> 6.00<br /> 4.76<br /> 1.48<br /> 3.00<br /> 6.00<br /> 5.67<br /> .94<br /> .00<br /> .00<br /> .00<br /> .00<br /> .00<br /> 3.00<br /> .06<br /> .44<br /> .00<br /> 3.00<br /> .10<br /> .56<br /> .00<br /> 6.00<br /> .32<br /> 1.13<br /> .00<br /> 6.00<br /> 1.39<br /> 1.47<br /> .00<br /> 6.00<br /> 1.63<br /> 1.66<br /> <br /> P<br /> 0,00<br /> 0,00<br /> 0,07<br /> 0,87<br /> 0,00<br /> 0,27<br /> 0,20<br /> 0,47<br /> <br /> 149<br /> <br />