Năng lực biên soạn, sử dụng học liệu điện tử trong dạy học ở trường phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2015-0168<br /> Educational Sci., 2015, Vol. 60, No. 8A, pp. 79-86<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NĂNG LỰC BIÊN SOẠN, SỬ DỤNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ<br /> TRONG DẠY HỌC Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> <br /> Trịnh Thị Phương Thảo<br /> Khoa Toán, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> Tóm tắt. Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và kết quả tìm hiểu thực tế về vấn đề sử dụng công<br /> nghệ thông tin và truyền thông, trong đó có vấn đề khai thác học liệu điện tử trong dạy học,<br /> bài báo tập trung phân tích, chỉ ra những yêu cầu mang tính sư phạm đối với học liệu điện<br /> tử và xác định rõ những năng lực thành tố cơ bản mà người giáo viên cần có để biên soạn,<br /> sử dụng học liệu điện tử trong dạy học một cách có hiệu quả.<br /> Từ khóa: Năng lực biên soạn học liệu điện tử, học liệu điện tử, sử dụng công nghệ thông<br /> tin và truyền thông trong dạy học.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Việc ứng dụng các thành tựu của công nghệ thông tin và truyền thông (CNTT-TT) nhằm<br /> đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng đào tạo đã đặt ra những yêu cầu đối với người<br /> giáo viên (GV) về năng lực sử dụng CNTT-TT trong dạy học [1, 4].<br /> Năng lực ứng dụng CNTT-TT vào dạy học bao gồm một số năng lực thành tố. Trong đó<br /> năng lực biên soạn, sử dụng học liệu điện tử (HLĐT) là một trong những năng lực đóng vai trò đặc<br /> biệt quan trọng [1, 3].<br /> Trong khuôn khổ bài báo này, tác giả xin được đề cập đến vấn đề năng lực biên soạn, sử<br /> dụng HLĐT trong dạy học của GV.<br /> <br /> 2. Nội dung nhiên cứu<br /> 2.1. Một số thuật ngữ liên quan đến năng lực biên soạn HLĐT<br /> - Khái niệm năng lực:<br /> Theo các chuyên gia, năng lực được hiểu theo nghĩa là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc<br /> tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó, là phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người<br /> khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao. Năng lực được bộc lộ trong<br /> hoạt động và gắn liền với một số kĩ năng tương ứng. Kĩ năng có tính cụ thể, riêng lẻ còn năng lực<br /> có tính tổng hợp, kết quả. Kĩ năng đạt mức thành thạo trở thành kĩ xảo, năng lực đạt mức cao thì<br /> được xem là tinh thông nghề nghiệp [4, 5].<br /> <br /> Ngày nhận bài: 7/8/2015. Ngày nhận đăng: 10/10/2015.<br /> Tác giả liên lạc: Trịnh Thị Phương Thảo, địa chỉ e-mail:<br /> <br /> <br /> <br /> 79<br />  Trịnh Thị Phương Thảo<br /> <br /> <br /> - Đào tạo (học) điện tử (E-learning): Có thể hiểu là hình thức đào tạo dựa trên các phương<br /> tiện điện tử. Với sự phát triển internet và công nghệ WEB, ngày nay đào tạo điện tử được hiểu là<br /> đào tạo dựa trên máy tính và mạng máy tính với công nghệ WEB.<br /> - HLĐT (Course-ware): Bao gồm các tài liệu học tập được số hoá theo một cấu trúc, định<br /> dạng và kịch bản nhất định, được lưu trữ trên máy tính nhằm phục vụ việc dạy và học qua máy<br /> tính. Dạng thức số hoá có thể là văn bản, slide, bảng dữ liệu, âm thanh, hình ảnh, video số, các<br /> ứng dụng tương tác v.v... và cả những tài liệu hỗn hợp gồm các dạng thức nói trên. Số hoá ở đây<br /> được hiểu là việc sử dụng các thiết bị công nghệ số để chuyển đổi các hình thức tài liệu dưới dạng<br /> truyền thống sang dạng số để thông tin có thể được xử lí, lưu trữ và truyền phát qua các thiết bị kĩ<br /> thuật số và trên mạng.<br /> - Bài giảng điện tử: Là một tập hợp các HLĐT được tổ chức lại theo một kết cấu sư phạm<br /> để có thể cung cấp kiến thức và kĩ năng cho người học một cách hiệu quả thông qua sự trợ giúp<br /> của các phần mềm quản lí học tập (Learning Management System - LMS). Một bài giảng điện tử<br /> thường tương ứng với một môn học.<br /> - Mô đun bài giảng (Module): Có thể xem mỗi mô đun là một phần của bài giảng điện tử<br /> tương ứng với một đơn vị kiến thức. Việc xác định đơn vị kiến thức thường được tính theo một nội<br /> dung trọn vẹn cần cung cấp cho người học hoặc một nội dung được cung cấp theo một đơn vị thời<br /> gian học. Một mô đun thường được tính tương ứng với các chương mục trong bài giảng hoặc theo<br /> đơn vị một số tiết học nhất định.<br /> Trong phạm vi bài viết, chúng tôi quan niệm HLĐT là các tài liệu đã được số hoá phục vụ<br /> trực tiếp cho hoạt động dạy học, được khai thác thông qua các phương tiện điện tử. HLĐT chính<br /> là các sản phẩm đa phương tiện (Hình 1, 2).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 1. HLĐT dạng htlm Hình 2. HLĐT dạng slide sử dụng<br /> được đưa lên trang web qua điện thoại di động<br /> <br /> <br /> <br /> 80<br />  Năng lực biên soạn, sử dụng học liệu điện tử trong dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> 2.2. Những yêu cầu đối với học liệu điện tử<br /> Ngoài các chuẩn về công nghệ, HLĐT phải đáp ứng đầy đủ các tiêu chí sau:<br /> (1) Có khả năng thích ứng sư phạm cao:<br /> Nội dung, hình thức, cơ chế tương tác của HLĐT phải hoàn toàn phù hợp với nội dung,<br /> chương trình, SGK phổ thông và các PPDH. HLĐT vừa phải đáp ứng được nhu cầu của số đông<br /> học sinh (HS) đại trà vừa phải thích ứng được với những đòi hỏi riêng của từng cá nhân HS.<br /> (2) Cung cấp khả năng truy cập linh hoạt:<br /> HLĐT phải cho phép người dùng truy cập từ bất kì một vị trí nào sau khi đã kết nối vào<br /> hệ thống qua mạng internet, dễ dàng đọc, download HLĐT về máy tính, điện thoại di động thông<br /> minh (ĐTDĐ) cũng như chia sẻ, chuyển đến những người có nhu cầu.<br /> (3) Đảm bảo khả năng phổ cập:<br /> Việc sử dụng HLĐT không quá đòi hỏi về phần cứng cũng như phần mềm. Có thể sử dụng,<br /> cập nhật và phát triển HLĐT với nhiều loại máy tính, ĐTDĐ khác nhau trên nền các hệ điều hành<br /> khác nhau.<br /> (4) Đảm bảo khả năng thích ứng công nghệ:<br /> HLĐT phải có khả năng kế thừa và thích ứng. Khi công nghệ thay đổi, ta vẫn có thể khai<br /> thác HLĐT hoặc có cập nhật thì cũng không quá phức tạp.<br /> <br /> 2.3. Quan điểm về học liệu điện tử trong dạy học<br /> Trong việc học, đặc biệt là tự học vai trò của SGK, sách tham khảo, tài liệu hướng dẫn ôn<br /> tập đóng một vai trò đặc biệt quan trọng đối với học sinh (HS). Chúng tôi đã tìm hiểu ý kiến về<br /> hình thức tài liệu hỗ trợ học của 292 HS lớp 12 trường THPT Chuyên Thái Nguyên và thu được<br /> kết quả như trong Bảng 1.<br /> <br /> Bảng 1. Ý kiến của HS về tài liệu hướng dẫn tự học<br /> <br /> Hình thức tài liệu Số ý kiến chọn Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Trình bày đầy đủ lí thuyết như SGK, sau đó<br /> 10 3,42<br /> có các ví dụ minh họa<br /> Hệ thống hóa một cách có chọn lọc lí thuyết,<br /> 22 7,5<br /> sau đó có các ví dụ minh họa<br /> Hệ thống hóa lí thuyết kèm các ví dụ minh<br /> 47 16,09<br /> họa và bài tập để tự rèn luyện<br /> Hệ thống hóa lí thuyết một cách có chọn lọc<br /> kèm các ví dụ minh họa, bài tập để tự rèn<br /> 165 56,5<br /> luyện và các đề kiểm tra trắc nghiệm cả về<br /> lí thuyết và kết quả giải bài tập<br /> Hệ thống lí thuyết, bài tập theo các chủ đề như<br /> 48 16,43<br /> các sách luyện thi ĐH, CĐ<br /> <br /> Nhận xét: Đối với HS lớp 12, trước các kì thi, đặc biệt là kì thi tuyển sinh đại học, cao đẳng<br /> nên việc học đã được các em xác định rõ động cơ. Trong quá trình học, tiếp xúc với nhiều tài liệu<br /> <br /> 81<br />  Trịnh Thị Phương Thảo<br /> <br /> <br /> tham khảo trên thị trường sách, đa số các HS đều cho rằng tài liệu hỗ trợ tự học tốt nhất là được<br /> biên soạn ở dạng: Hệ thống hóa lí thuyết một cách có chọn lọc kèm các ví dụ minh họa, bài tập để<br /> tự rèn luyện và các đề kiểm tra trắc nghiệm cả về lí thuyết và kết quả giải bải tập.<br /> Trong quá trình học tập, ngoài việc bổ sung, hệ thống hóa hệ thống kiến thức cơ bản, thời<br /> gian chủ yếu, HS sẽ dành cho việc giải bài tập. Qua thăm dò cho thấy HS rất cần những tài liệu<br /> hướng dẫn mang tính sư phạm cao (Bảng 2).<br /> <br /> Bảng 2. Ý kiến HS về cấu trúc hệ thống bài tập hỗ trợ tự học<br /> Cấu trúc hệ thống bài tập Số ý kiến chọn Tỉ lệ (%)<br /> Mỗi dạng bài tập đều có một số bài có lời giải hoàn chỉnh<br /> 7 2,29<br /> và các đề bài tập tương tự<br /> Mỗi dạng bài tập đều có một số bài có lời giải hoàn chỉnh,<br /> 15 5,13<br /> một số bài có gợi ý hướng giải và các đề bài tập tương tự<br /> Mỗi dạng bài tập đều có tóm tắt các lí thuyết liên quan, một<br /> số bài có lời giải hoàn chỉnh, một số bài có gợi ý hướng giải 37 12,67<br /> và các đề bài tập tương tự<br /> Mỗi dạng bài tập đều có tóm tắt các lí thuyết liên quan, một<br /> số bài có lời giải hoàn chỉnh, một số bài có gợi ý hướng giải<br /> 233 79,7<br /> và các đề bài tập tương tự kèm theo đáp số (ở dạng câu hỏi<br /> trắc nghiệm để tự kiểm tra độ chính xác của lời giải)<br /> <br /> Nhận xét: Việc hầu hết HS đều cho rằng hệ thống bài tập cần được thiết kế dưới hình thức<br /> mỗi dạng bài tập đều có tóm tắt các lí thuyết liên quan, một số bài có lời giải hoàn chỉnh, một số<br /> bài có gợi ý hướng giải và các đề bài tập tương tự kèm theo đáp số ở dạng câu hỏi trắc nghiệm để<br /> tự kiểm tra độ chính xác của lời giải, theo chúng tôi, lí do cơ bản là hệ thống bài tập dạng này phù<br /> hợp với quá trình tự học của HS.<br /> <br /> Bảng 3. Ý kiến HS về học liệu điện tử hỗ trợ tự học<br /> <br /> Học liệu điện tử Ý kiến chọn Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Văn bản tĩnh (như một bản chụp SGK) 0 0<br /> Văn bản tĩnh được trình bày dưới dạng cây,<br /> cần xem nội dung nào thì kích hoạt kết nối 7 6,9<br /> chuyển đến nội dung đó<br /> Văn bản có kèm theo sơ đồ, hĩnh vẽ tĩnh được<br /> trình bày dưới dạng cây, cần xem thông tin nội<br /> 14 13,3<br /> dung nào thì kích hoạt kết nối (Hyperlink) để<br /> chuyển đến nội dung đó<br /> Dạng web động: Ngoài văn bản theo sơ đồ,<br /> hĩnh vẽ. . . tĩnh thì còn có các hình vẽ, mô hình<br /> động cho phép tương tác, nhập thêm thông 84 79,8<br /> tin. . . và người sử dụng sẽ nhận được thông<br /> tin phản hồi khi tương tác với văn bản<br /> <br /> <br /> 82<br />  Năng lực biên soạn, sử dụng học liệu điện tử trong dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> Trong tự học, HS là chủ thể và là người trực tiếp tương tác với nguồn HLĐT để hoàn thành<br /> nhiệm vụ tự học. Chúng tôi đã trao đổi, thăm dò ý kiến của 51 GV, 105 HS trường Chuyên Thái<br /> Nguyên về các tiêu chí liên quan (Bảng 3).<br /> Ngoài việc nghiên cứu nhu cầu của 105 HS lớp 12 trường THPT Chuyên Thái Nguyên HS,<br /> chúng tôi cũng tham khảo ý kiến của đội ngũ GV để có thêm thông tin trong quá trình thiết kế<br /> HLĐT hỗ trợ HS tự học (Bảng 4).<br /> <br /> Bảng 4. Ý kiến của GV về trang web hỗ trợ HS tự học<br /> Ý kiến GV<br /> Các tiêu chí Rất cần Cần Không cần<br /> SL % SL % SL %<br /> Nội dung trang web được quản lí bởi các nhà<br /> 3 7,5 10 25 27 67,5<br /> quản trị, GV, HS chỉ có thể tra cứu<br /> Có cấu trúc mở, theo phân quyền GV có thể cập<br /> 18 45,0 13 32,5 9 22,5<br /> nhật nội dung<br /> Tích hợp các đề kiểm tra dạng trắc nghiệm 38 95,0 2 5,0 0 0,0<br /> Có diễn đàn (forum) để HS trao đổi về nội dung,<br /> 26 40,0 11 27,5 3 7,5<br /> kết quả tự học với nhau<br /> Tích hợp nhiều bài hát, film. 2 5,0 8 20,0 30 75,0<br /> Lưu được quá trình truy cập, trả lời các câu hỏi,<br /> 36 90,0 2 5,0 2 5,0<br /> bài tập trắc nghiệm của mỗi HS<br /> Hình thức sinh động, thân thiện 34 85,0 5 12,5 1 2,5<br /> <br /> <br /> Kết quả điều tra cho thấy, GV và HS đều chú ý đến tính động và khả năng tương tác với nội<br /> dung của HLĐT, việc tích hợp truyền thụ tri thức với kiểm tra đánh giá kết quả tự học, cho phép<br /> kết hợp việc tự học của cá nhân HS với việc tự học theo nhóm.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 3. HLĐT tích hợp mô hình động, HS có thể tương tác trực tiếp<br /> <br /> <br /> 83<br />  Trịnh Thị Phương Thảo<br /> <br /> <br /> 2.4. Năng lực biên soạn sử dụng học liệu điện tử<br /> Loại bỏ các năng lực liên quan đến những yếu tố chuyên sâu về công nghệ. Qua tìm hiểu<br /> hơn 260 GV, theo chúng tôi đối với một người GV năng lực biên soạn, sử dụng HLĐT được biểu<br /> hiện qua một số kĩ năng cơ bản sau:<br /> * Năng lực biên soạn HLĐT<br /> Năng lực biên soạn HLĐT của người GV phổ thông ngoài việc làm chủ các tính năng của<br /> hệ soạn thảo văn bản thì được thể hiện qua việc người GV đó nắm được kiến thức và có các kĩ<br /> năng cơ bản sau:<br /> - Vận dụng đúng các nguyên tắc biên soạn HLĐT<br /> Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn, chúng tôi cho rằng ba nguyên tắc cơ bản cho việc<br /> biên soạn HLĐT là: Đảm bảo tính trực quan; Đảm bảo tính vừa sức; Đảm bảo sự: thống nhất giữa<br /> mục tiêu, nội dung và PPDH.<br /> - Thực hiện đúng quy trình thiết kế bài giảng.<br /> Chúng tôi cho rằng để biên soạn HLĐT, cần phải thực hiện các bước theo quy trình sau:<br /> Xác định mục tiêu bài học; Phân tích lôgíc nội dung bài học; Xây dựng và sưu tầm tư liệu phù hợp<br /> với nội dung dạy học cụ thể; Thiết kế nội dung trên các trang trình chiếu, dự kiến hoạt động dạy<br /> và hoạt động học và hoàn thiện bài giảng.<br /> - Làm chủ các kĩ thuật định dạng văn bản, không lạm dụng<br /> Để có một HLĐT đảm bảo mĩ thuật, phù hợp với nội dung bài học, nêu bật được trọng tâm,<br /> thu hút được sự chú ý của HS, GV phải nắm được tính năng của các hệ soạn thảo trong các khâu<br /> quan trọng sau: Thực hiện định dạng kí tự; Lựa chọn mầu sắc; Thiết kế bố cục (dàn trang); Sử<br /> dụng hiệu ứng một cách hợp lí có hiệu quả.<br /> - Xác định dạng thông tin phù hợp với nội dung tri thức<br /> Mỗi một tài liệu HLĐT là một sản phẩm đa phương tiện nên thành phần của HLĐT rất đa<br /> dạng, chẳng hạn như văn bản, sơ đồ, hình vẽ, biểu bảng, ảnh, âm thanh, video... Như vậy GV cần<br /> phải xác định được thông tin này nên biểu đạt ở dạng nào.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 4. HLĐT dưới dạng sổ tay toán học để HS tra cứu<br /> <br /> 84<br />  Năng lực biên soạn, sử dụng học liệu điện tử trong dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> * Năng lực sử dụng HLĐT<br /> Năng lực sử dụng HLĐT của người GV phổ thông được thể hiện qua việc người GV đó nắm<br /> được kiến thức và có các kĩ năng cơ bản sau:<br /> - Phân phối thời gian sử dụng HLĐT hợp lí:<br /> GV biết làm chủ bài giảng, thời gian để: Sử dụng HLĐT dạy một nội dung ngắn; Sử dụng<br /> HLĐT để dạy học trọn vẹn một nội dung; Sử dụng HLĐT dạy trọn vẹn một tiết học. . .<br /> - Khả năng vận dụng các phương pháp dạy học với sử dụng HLĐT:<br /> GV có các khả năng: Sử phương pháp thuyết trình với HLĐT; Sử dụng phương pháp đàm<br /> thoại với HLĐT; Sử dụng HLĐT trong dạy học hợp tác; Sử dụng HLĐT để hỗ trợ HS tự học.<br /> - Khai thác được các yếu tố nổi trội của CNTT-TT:<br /> Khai thác các mô hình: Việc sử dụng các mô hình trực quan sinh động trên máy tính (đặc<br /> biệt là các mô hình động, có thể tương tác được) có ưu thế vượt trội so với các đồ dùng dạy học<br /> trực quan truyền thống. Tuy nhiên nó chỉ thực sự có hiệu quả khi GV có kĩ năng sử dụng các mô<br /> hình động để tạo môi trường để phát hiện các tính chất, các mối quan hệ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 5. HLĐT dạng slide GV sử dụng giảng bài ở lớp học truyền thống<br /> <br /> Bước đầu có kĩ năng khai thác một số yếu tố của E-Learning; M-Learning; B-Learning<br /> trong dạy học.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Phân tích các năng lực thành tố của năng lực biên soạn, sử dụng HLĐT trong dạy học chúng<br /> tôi cho rằng những năng lực đơn giản đã được hình thành từ khi người GV còn học ở trường THPT,<br /> giai đoạn học tập ở trường sư phạm sẽ đảm nhiệm việc hình thành một cách cơ bản mang tính hệ<br /> thống các năng lực cần thiết và cũng có những năng lực chỉ thực sự được hoàn thiện khi người GV<br /> tham gia giảng dạy ở trường phổ thông.<br /> Việc xác định rõ những năng lực thành tố của năng lực biên soạn, sử dụng HLĐT trong dạy<br /> học sẽ là cơ sở khoa học giúp chúng ta đưa ra được các nội dung và biện pháp phù hợp để hình<br /> thành, phát triển những năng lực này cho GV, sinh viên các trường sư phạm.<br /> <br /> <br /> 85<br />  Trịnh Thị Phương Thảo<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Trịnh Thanh Hải, Trần Việt Cường, Trịnh Thị Phương Thảo, 2013. Ứng dụng tin học dạy học<br /> toán. Nxb Giáo dục.<br /> [2] Trịnh Thị Phương Thảo, Nguyễn Danh Nam, 2014. A model for using mobile phones in<br /> teaching and learning mathematics. Proceedings of the 7th International Conference on<br /> Educational Reform, Đại học Huế, pp. 468-473.<br /> [3] Adrian Oldknow, Carot Knights, 2011. Mathematics education with digital technology. Great<br /> Britain.<br /> [4] L. Limon, 2014. Competency - Based Education Explained. Salem Community Charter<br /> School.<br /> [5] W. Westera, 2001. Competences in Education: A confusion of tongues. Journal of Curriculum<br /> Studies, 33 (1), 75-78.<br /> <br /> <br /> ABSTRACT<br /> Editorial capacity and using electronic learning materials in teaching at high schools<br /> On the basis of theoretical research and practical findings on the issue of using information<br /> and communications technology regarding electronic learning materials in teaching, this article<br /> focuses on analyzing, pointing out the requirements and pedagogy for e-learning materials and<br /> defining the basic capacity component that teachers need to compile and use e-learning materials<br /> to teach in an effective way.<br /> Keyword: Editorial capacity, electronic learning materials, electronic learning materials,<br /> using information technology and telecommunications in teaching.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 86<br />