Nghiên cứu đặc điểm thức ăn và tập tính ăn uống của Vượn đen má trắng ( Nomascus leucogenys Ogilby, 1840 trong điều kiện nuôi ở Trung tâm cứu hộ Linh trưởng vườn quốc gia Cúc Phương

Tạp chí Khoa học & Công nghệ - Số 1(49)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân<br /> <br /> NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỨC ĂN VÀ TẬP TÍNH ĂN UỐNG<br /> CỦA VƢỢN ĐEN MÁ TRẮNG (NOMASCUS LEUCOGENYS OGILBY, 1840)<br /> TRONG ĐIỀU KIỆN NUÔI Ở TRUNG TÂM CỨU HỘ LINH TRƢỞNG<br /> VƢỜN QUỐC GIA CÚC PHƢƠNG<br /> Nguyễn Thị Thoa - Lương Văn Việt (Trường ĐH Nông Lâm – ĐH Thái Nguyên)<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) là loài thú có giá trị kinh tế cao nên trong nhiều<br /> thập kỷ qua, chúng đã bị săn bắt ráo riết dẫn đến số lượng của chúng bị suy giảm nhanh chóng.<br /> Hơn nữa, nơi sống của loài Vượn đen má trắng cũng đã bị tàn phá nhiều làm cho suy thoái nghiêm<br /> trọng, khiến chúng không còn nhiều môi trường sống thích hợp. Kết quả, cùng với nhiều loài thú<br /> linh trưởng khác, loài Vượn đen má trắng hiện nay đang đứng trước nguy cơ diệt vong [3]. Sách đỏ<br /> Việt Nam (2007) đã xếp Vượn đen má trắng vào bậc nguy cấp (EN A1c,d C2a) [1], theo Nghị định<br /> Chính phủ số 32/2006/NĐCP, ngày 30/3/2006 thì Vượn đen má trắng được xếp vào nhóm IB<br /> (nghiêm cấm khai thác sử dụng) [2]. Đảng, Nhà nước ta và các tổ chức cơ quan trong và ngoài<br /> nước cũng đang tích cực tìm kiếm các giải pháp nhằm tránh nguy cơ bị tuyệt chủng của các loài<br /> động vật, trong đó giải pháp nhân nuôi là một trong những giải pháp được quan tâm hiện nay.<br /> Trung tâm Cứu hộ Linh trưởng (TTCHLT) - Vườn quốc gia Cúc Phương hiện đang là Trung tâm<br /> cứu hộ thú Linh trưởng lớn nhất khu vực Đông Nam Á với nhiệm vụ chính là nuôi cứu nguy,<br /> nghiên cứu phục hồi, bảo tồn và phát triển các loài Linh trưởng có nguy cơ tuyệt chủng. Tuy nhiên,<br /> để việc nhân nuôi thành công cần phải biết rõ các đặc điểm về sinh học, sinh thái của loài, trong<br /> khi đó các nghiên cứu về sinh học, sinh thái của loài Vượn đen má trắng còn rất hạn chế.<br /> 2. Nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Nội dung nghiên cứu<br /> - Nghiên cứu thành phần thức ăn của Vượn đen má trắng trong điều kiện nuôi.<br /> - Nghiên cứu tập tính ăn uống của Vượn đen má trắng trong điều kiện nuôi nhốt.<br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> - Mẫu vật nghiên cứu: Quan sát trực tiếp trên 6 cá thể Vượn nuôi gồm 3 đực và 3 cái<br /> trưởng thành và gần trưởng thành ở 2 chuồng nuôi từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2007.<br /> - Kế thừa các tài liệu có liên quan đến vấn đề nghiên cứu;<br /> - Phỏng vấn các cán bộ, nhân viên ở trung tâm trực tiếp chăm sóc nuôi dưỡng những loài<br /> vượn này để biết được về thành phần thức ăn, nhu cầu ăn hằng ngày của Vượn,...<br /> - Mọi tập tính sinh hoạt trong mỗi lần quan sát được ghi vào phiếu theo dõi.<br /> - Tổng hợp số liệu các loài làm thức ăn của Vượn, xác định tên phổ thông, tên khoa học<br /> các họ, các loài là thức ăn. Kết hợp tham khảo các tài liệu nghiên cứu trước đây lên danh lục các<br /> loài thức ăn của Vượn đen má trắng.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> Hiện tại ở Trung tâm đang nuôi, cứu hộ 20 cá thể Vượn đen má trắng, các cá thể này hiện<br /> đang sinh trưởng phát triển tốt. Trong đó, có 5 cá thể có nguồn gốc từ nước ngoài, 3 cá thể do<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - Số 1(49)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân<br /> <br /> khách du lịch tặng, 9 cá thể có nguồn gốc từ các vụ buôn bán và bị tịch thu mang đến, 3 cá thể<br /> được sinh ra tại trung tâm, tình trạng sức khoẻ tốt.<br /> 3.1. Thành phần thức ăn và thức ăn ưa thích<br /> Kết hợp các số liệu nghiên cứu trước đây và kết quả nghiên cứu của bản thân thu được thì<br /> trong điều kiện nuôi ở TTCHLT Cúc Phương đã ghi nhận được 47 loại thức ăn của Vượn, bao<br /> gồm 18 loại quả cây trồng, 14 loại rau, quả và củ cây trồng, lá của 13 loài cây hoang dã, cháo<br /> tổng hợp và trứng gà hoặc trứng vịt. Ngoài ra, chúng tôi cũng quan sát 5 loài côn trùng do vượn<br /> tự bắt ăn từ các cây mọc trong và gần chuồng.<br /> Bảng 3.1. Thành phần thức ăn và độ ưa thích của Vượn má trắng trong điều kiện nuôi nhốt<br /> TT<br /> <br /> Loại thức ăn<br /> <br /> Tên khoa học<br /> <br /> Độ ƣa thích<br /> <br /> Quả cây<br /> 1.<br /> 2.<br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> 6.<br /> 7.<br /> 8.<br /> 9.<br /> 10.<br /> 11.<br /> 12.<br /> 13.<br /> 14.<br /> 15.<br /> 16.<br /> 17.<br /> 18.<br /> <br /> Chuối chín<br /> Chuối xanh<br /> Xoài chín<br /> Dưa hấu chín<br /> Thanh long<br /> Chôm chôm<br /> Cam<br /> Quýt<br /> Táo tàu<br /> Lê<br /> Dứa<br /> Bưởi<br /> Đu đủ<br /> Na<br /> Mận<br /> Táo ta<br /> Đào<br /> Nho quả<br /> <br /> 19.<br /> 20.<br /> 21.<br /> 22.<br /> 23.<br /> 24.<br /> 25.<br /> 26.<br /> 27.<br /> 28.<br /> 29.<br /> 30.<br /> 31.<br /> 32.<br /> <br /> Quả dưa chuột tươi<br /> Cà chua tươi<br /> Quả bí xanh sống (luộc)<br /> Quả bí đỏ sống (luộc)<br /> Cà rốt (luộc/sống)<br /> Đậu đũa<br /> Cà tím (luộc/sống)<br /> Củ đậu (luộc/sống)<br /> Rau muống sống<br /> Củ khoai lang (luộc/sống)<br /> Cải bắp (luộc/sống)<br /> Củ xu hào (luộc/sống)<br /> Củ khoai tây (luộc)<br /> Mía cây<br /> <br /> 33.<br /> 34.<br /> <br /> Cháo tổng hợp<br /> Trứng gà/vịt luộc<br /> <br /> 35.<br /> <br /> Lá cọ khẹt<br /> <br /> Musa paradisiaca<br /> Musa pradisiaca<br /> Mangifera indica<br /> Citrullus lannatus<br /> Hylocereus undatus<br /> Nephelium sp.<br /> Citrus aurantum<br /> Citrus deliciosa<br /> Zizyphus sp.<br /> Prunus pyrifolias<br /> Padanus sp.<br /> Citrus grandis<br /> Carica papaya<br /> Annona squamosa<br /> Prunus salicina<br /> Zyzyphus jujuba<br /> Prunus sp<br /> Vitis vinifera<br /> Rau, củ, quả<br /> Cucumis sativus<br /> Lucopersicum esculentum<br /> Benicasa cerifera<br /> Benicasa cerifera<br /> Dancus carota<br /> Vigna sp.<br /> Solanum melongena<br /> Pachyrhizus erosus<br /> Ipomoea repens<br /> Ipomoea batatas<br /> Brassica oleracea<br /> Brassica caulorapa<br /> Solanum tuberosum<br /> Saccharum officinarum<br /> Thức ăn khác<br /> Gallus sp./ Anas sp.<br /> Cây hoang dã<br /> Dalbergia balansae<br /> <br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> +++<br /> ++<br /> ++<br /> +++<br /> +<br /> +++<br /> ++<br /> ++<br /> +<br /> +++<br /> +++<br /> ++<br /> ++<br /> +<br /> +<br /> ++<br /> ++<br /> +<br /> ++<br /> ++<br /> +++<br /> +<br /> +<br /> +++<br /> ++<br /> +++<br /> +++<br /> +<br /> <br /> 2<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - Số 1(49)/năm 2009<br /> <br /> Loại thức ăn<br /> Lá phượng vĩ<br /> Lá chuối<br /> Lá núc nác trắng<br /> Búp non tre gai<br /> Lá ôrô<br /> Côm<br /> Dẻ<br /> Kháo<br /> Ba gạc<br /> Tre trúc<br /> Lá ngái<br /> Lá xoan ta<br /> <br /> TT<br /> 36.<br /> 37.<br /> 38.<br /> 39.<br /> 40.<br /> 41.<br /> 42.<br /> 43.<br /> 44.<br /> 45.<br /> 46.<br /> 47.<br /> <br /> Cào cào lớn<br /> Cào cào nhỏ<br /> Châu chấu lúa<br /> Bọ ngựa<br /> Bọ que<br /> <br /> 48.<br /> 49.<br /> 50.<br /> 51.<br /> 52.<br /> Ghi chú:<br /> <br /> Tên khoa học<br /> Delonix regia<br /> Musu paradisiaca<br /> Oroxylon indicum<br /> Bambusa spinosa<br /> Tasxotrophis ilisicides<br /> Elaeocarpus balansae<br /> Lithocarpus corneus<br /> Phoebe tavoyana<br /> Rauwolfia verticillata<br /> Bambusa sp.<br /> Ficus hispida<br /> Melia azedarach<br /> Côn trùng<br /> Acrida chinenssi<br /> Atractomorpha chinenssi<br /> Oxya chinenssi<br /> Mantis regiliosa<br /> Phasmis sp.<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân<br /> <br /> Độ ƣa thích<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> ?<br /> ?<br /> ?<br /> ?<br /> ?<br /> <br /> +++ ( rất thích), ++ (bình thường), + (không thích),<br /> ?(ăn, nhưng chưa xác định được mức ưa thích).<br /> <br /> Trong số 47 loại thức ăn cung cấp, Vượn tỏ ra rất thích ăn 16 loại, gồm 12 loại quả cây,<br /> cháo tổng hợp và trứng gà/vịt luộc và 2 loại củ. Vượn rất ít ăn 2 loại quả (táo ta, bưởi), 5 loại rau<br /> quả và 13 loại lá cây hoang dã.<br /> Chúng tôi chưa xác định được độ ưa thích đối với các loại thức ăn là côn trùng do không<br /> có lượng cung cấp thích hợp, tuy nhiên quan sát của chúng tôi cho thấy côn trùng có thể là thành<br /> phần thức ăn thường xuyên trong khẩu phần ăn của Vượn.<br /> Ngoài các thức ăn kể trên, hàng ngày Vượn còn được bổ sung hỗn hợp khoáng vi lượng<br /> Korvimin vào khẩu phần ăn, góp phần tăng cường sức khỏe và khả năng đề kháng bệnh của<br /> Vượn trong điều kiện nuôi. Thức ăn khoáng tổng hợp Korvimin của Đức chỉ được cung cấp cho<br /> những cá thể có vấn đề về sức khoẻ (bệnh, yếu,...). Korvimin được trộn lẫn với cháo vào bữa 6h30.<br /> 3.2. Mức tiêu thụ thức ăn trong ngày của Vượn<br /> Theo kết quả điều tra, hàng ngày cho Vượn ăn bốn bữa vào các thời điểm: 6h30 (cháo tổng<br /> hợp), 9h00 (quả cây các loại), 11h00 (rau, củ các loại), 14h30 (tổng hợp quả và rau củ các loại).<br /> Mức tiêu thụ thức ăn của Vượn nuôi nhốt tại TTCHLT được nghiên cứu trong 3 tháng<br /> (tháng 5, 6 và 7) và tính trung bình cho 6 cá thể. Lượng thức ăn tiêu thụ trung bình cả ngày của 1<br /> cá thể Vượn khoảng 1.300g (chiếm khoảng 90% so với lượng thức ăn cung cấp). Lượng tiêu thụ<br /> thức ăn trung bình của Vượn trong điều kiện nuôi không có sự khác nhau rõ rệt giữa các tháng.<br /> Điều này có thể giải thích rằng trong điều kiện nuôi lượng thức ăn cung cấp thường được duy trì<br /> tương đối đều đặn bởi người nuôi. Tỉ lệ tiêu thụ cao cho thấy Vượn thích nghi tốt với chế độ ăn<br /> quy định của Trung tâm.<br /> 3.3. Kết quả nghiên cứu tập tính ăn uống của Vượn đen má trắng<br /> <br /> 3<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - Số 1(49)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân<br /> <br /> Trong điều kiện nuôi thức ăn của Vượn chủ yếu là thực vật gồm quả, củ, rau và một số ít lá.<br /> Cũng đã quan sát được chúng tự bắt côn trùng ăn thêm (bọ que, châu chấu,...) Khi đưa khay hoa<br /> quả vào, chúng thường chọn những loại ưa thích như chuối, nho, chôm chôm,... ăn hết trước,<br /> những loại khác chúng chỉ ăn một ít rồi vứt xuống sàn. Khi nào thấy đói chúng mới nhặt những<br /> thức ăn đó để ăn. Khi ăn thức ăn ưa thích, chúng thường ăn ngấu nghiến và phát ra những tiếng<br /> ụ...ụ... hoặc ó…ó… thích thú. Khi gần đến bữa, chúng có thói quen lúc lúc lại trông ra tỏ thái độ<br /> chờ đợi người đem thức ăn đến.<br /> Khi xuống lấy thức ăn chúng dùng một tay bám vào cành cây để giữ thăng bằng, tay còn lại<br /> và chân bốc thức ăn nhét đầy 2 bàn chân, đầy mồm rồi mang đến vị trí khác ngồi ăn. Ăn hết nó quay<br /> lại khay lấy thức ăn tiếp, chúng thường lấy nhiều loại thức ăn cùng lúc. Một số cá thể xuống hẳn sàn<br /> ngồi ăn ngay gần khay thức ăn nhưng không lâu do thói quen thường xuyên di chuyển của chúng.<br /> Chúng có thể dùng cả tay và chân để đưa thức ăn vào miệng rồi nhai ngấu nghiến. Chúng có<br /> thói quen lúc đang ăn hay tung miếng thức ăn lên, vừa để chơi, vừa để xoay đổi chỗ cắn do tay chúng<br /> thiếu linh hoạt không thể tự xoay đổi được vị trí mẫu thức ăn trong tay. Với côn trùng như: bọ que,<br /> châu chấu, bọ ngựa,... bao giờ chúng cũng ăn đầu trước, sau đó ăn hết các phần khác kể cả chân và<br /> càng. Một số lần chúng tôi quan sát thấy Vượn dùng tay kéo cành cây lại gần và để bắt bọ que ăn.<br /> Để ăn lá cây trong bó lá treo trên vách chuồng, chúng dùng miệng hoặc tay để tuốt lá từ<br /> cuống trở ra chứ không bứt hoặc dùng chân giữ bó lá và tay tuốt lá. Với măng tre, chúng dùng<br /> miệng tước bớt bẹ già để ăn lõi non bên trong, còn lá chuối chúng dùng tay xé từng mảng lá để ăn.<br /> Nước uống cho Vượn được đựng trong chậu sành và để thường xuyên trong chuồng. Khi<br /> uống, một số cá thể ngồi bệt xuống sàn, hai tay bám vào thành chậu và cúi mặt xuống uống. Một<br /> số cá thể khác thì chụm bàn tay vục nước lên miệng uống; có cá thể lại dùng ngón cái nhúng vào<br /> nước, sau đó giơ lên cao nhỏ từng giọt nước vào miệng. Khi ăn cháo tổng hợp chúng cũng có động<br /> tác ăn tương tự như uống nước, cúi mặt xuống liếm cháo. Tuy nhiên, trong các trường hợp thiếu an<br /> toàn (do có người, hoặc con khác rình giật) thường thấy chúng dùng tay bốc cháo ăn để mắt dễ<br /> dàng quan sát xung quanh hơn.<br /> Trong đàn gia đình không có sự tranh giành thức ăn dữ dội như ở đàn hỗn hợp, mỗi cá<br /> thể chiếm cứ một khay thức ăn riêng và lúc lúc thay đổi khay cho nhau, riêng con non có thể<br /> giằng thức ăn từ tay bố hay mẹ nhưng bố mẹ không đánh lại con mình. Trong đàn hỗn hợp, bình<br /> thường chúng sống với nhau rất hòa thuận, bảo vệ lẫn nhau, nhưng khi ăn chúng sẵn sàng đánh<br /> nhau để giành thức ăn về mình. Con đầu đàn ăn trước, sau mới đến các cá thể khác ăn hoặc các<br /> cá thể khác nhặt các thức ăn do con đầu đàn làm rơi vãi, đôi khi bốc trộm vài miếng trong khay<br /> nhưng luôn cảnh giác với con đầu đàn.<br /> 4. Kết luận<br /> Kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy trong điều kiện nuôi, Vượn đen má trắng có<br /> thể ăn 47 loại thức ăn khác nhau, gồm quả cây, cháo tổng hợp, trứng gà/vịt luộc, rau, lá cây<br /> hoang dã và côn trùng. Nhu cầu thức ăn mỗi ngày của vượn khoảng 1.300g vào mùa hè. Trong<br /> điều kiện nuôi chúng thể hiện rõ nét tập tính sinh hoạt, đặc biệt là tập tính ăn uống<br /> Tóm tắt<br /> <br /> 4<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - Số 1(49)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân<br /> <br /> Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) là loài thú có giá trị kinh tế cao nên trong nhiều<br /> thập kỷ qua, chúng đã bị săn bắt ráo riết dẫn đến số lượng của chúng bị suy giảm nhanh chóng.<br /> Mục tiêu chính của nghiên cứu này là tìm hiểu đặc điểm thức ăn và tập tính ăn uống của Vượn đen<br /> má trắng để phục vụ cho việc việc nhân nuôi thành công trong điều kiện nuôi nhốt tại một số khu<br /> bảo tồn. Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra rằng, trong số 47 loại thức ăn cung cấp, Vượn tỏ ra rất thích<br /> ăn 16 loại, gồm 12 loại quả cây, 2 loại củ, cháo tổng hợp và trứng gà/vịt luộc. Vượn rất ít ăn 2 loại<br /> quả (táo ta, bưởi), 5 loại rau quả và 13 loại lá cây hoang dã. Lượng thức ăn tiêu thụ trung bình cả<br /> ngày của một cá thể Vượn khoảng 1.300g (chiếm khoảng 90% so với lượng thức ăn cung cấp).<br /> Trong điều kiện nuôi chúng thể hiện rõ nét tập tính sinh hoạt, đặc biệt là tập tính ăn uống.<br /> <br /> Summary<br /> Results of studies on features food and activities habit of black, white cheecked gibbon<br /> (Nomascus leucogenys Ogilby, 1840) on captivity in Endangered Primate Rescue centre of<br /> Cuc Phuong National Park<br /> Black, white cheecked gibbon (Nomascus leucogenys Ogilby, 1840) is endangered in the<br /> wild. Now, the endangered Primate Rescue centre of Cuc Phuong National Park is grewing<br /> rapidly and houses 20 individuals, they are growing very well. The result of studies were showed<br /> that captivity, they use 47 foodstuffs, including: fruits, bulbs, vegetables, leafs, rice gruel,<br /> chicken eggs, insects. They can use a both legs anh hand to give food to mouth and to chew<br /> greedily, it’s time to eat, they show one’s attitude to wait technical personel bringging food. In<br /> their family did not fight over food as frightful as mixture species.<br /> <br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1]. Bộ Khoa học và công nghệ, Viện Khoa học và công nghệ Việt Nam (2007), Sách đỏ Việt<br /> Nam, Phần Động vật, Nxb Khoa học tự nhiên và công nghệ.<br /> [2]. Chính phủ nước CHXHCN Việt Nam (2006), Nghị định số 32/2006/NĐ-CP, ngày 30/3/2006<br /> của Chính phủ về quản lý thực vật, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm.<br /> [3]. Nguyễn Mạnh Hà (2004), “Kết quả điều tra Vượn đen má trắng tại Khu bảo tồn thiên nhiên<br /> DakRông, tỉnh Quảng Trị”, Tạp chí Nông Nghiệp và PTNT (6), trang 764-765.<br /> [4]. Phạm Nhật (2002), Thú linh trưởng của Việt Nam, Nxb Nông Nghiệp Hà Nội, trang 67-72.<br /> [5]. Tilo Nadler, Nguyễn Thị Thu Hiền (2002), Trung tâm cứu hộ linh trưởng quý hiếm Vườn<br /> quốc gia Cúc Phương, Bảo tồn thiên nhiên Vườn quốc gia Cúc Phương, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội, trang<br /> 145-154.<br /> <br /> 5<br /> <br />