Nguyên nhân thành công của đạo Cao Đài từ góc độ văn hóa học

1JKLrQ FͩX {Q JLiR 6͑   <br /> <br /> <br /> NGUYӈN MҤNH TIӂN(*)<br /> <br /> NGUYÊN NHÂN THÀNH CÔNG CӪA ĈҤO CAO ĈÀI<br /> TӮ GÓC ĈӜ VĂN HÓA HӐC<br /> Tóm tҳt: Bài vi͇t này góp ph̯n làm rõ nguyên nhân s͹ thành công<br /> cͯa ÿ̩o Cao Ĉài d˱ͣi góc ÿ͡ văn hóa h͕c. Theo tác gi̫ bài vi͇t,<br /> s͹ thành công cͯa ÿ̩o Cao Ĉài chͯ y͇u do tôn giáo này ÿã b̫o<br /> l˱u ÿ˱ͫc tín ng˱ͩng thͥ Trͥi truy͉n th͙ng; k͇ thͳa và phát huy tín<br /> ng˱ͩng thͥ M̳u lâu ÿͥi; k͇ thͳa tinh th̯n dung hòa t͝ng hͫp cͯa<br /> c˱ dân nông nghi͏p; th͋ hi͏n tính c͡ng ÿ͛ng rõ r͏t và ch̿t chͅ;<br /> linh ho̩t trong th͹c ti͍n s͙ng ÿ̩o.<br /> Tӯ khóa: ÿ̩o Cao Ĉài, Văn hóa h͕c, Tam giáo, Nam B͡.<br /> Ĉҥo Cao Ĉài, tên ÿҫy ÿӫ là Ĉҥi Ĉҥo Tam KǤ Phә Ĉӝ, là mӝt tôn giáo<br /> bҧn ÿӏa, ra ÿӡi vào giӳa thұp niên 20 cӫa thӃ kӹ XX. Tính ÿӃn nay, ÿҥo<br /> Cao Ĉài có hѫn 80 năm hình thành và phát triӇn. Ngay tӯ thӡi kǤ ÿҫu<br /> thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã thu hút ÿѭӧc ÿông ÿҧo cѭ dân Nam Bӝ, tín ÿӗ<br /> Phұt giáo và các chi Minh Ĉҥo. Tӯ năm 1926 ÿӃn năm 1930, tҥi Nam KǤ<br /> “có tӯ 500 ngàn tӟi mӝt triӋu nông dân theo ÿҥo, trong lúc tәng sӕ dân là<br /> bӕn triӋu rѭӥi”(1). Vӟi sӕ lѭӧng tín ÿӗ nhѭ vұy, quҧ thұt ÿҥo Cao Ĉài ÿã<br /> thành công trong viӋc truyӅn bá tôn giáo mӟi này. Tӯ góc nhìn văn hóa<br /> hӑc, theo chúng tôi, sӵ thành công cӫa ÿҥo Cao Ĉài là do mӝt sӕ nguyên<br /> nhân sau:<br /> 1. Ĉҥo Cao Ĉài ÿã bҧo lѭu ÿѭӧc tөc thӡ Trӡi trong tín ngѭӥng dân<br /> gian. Tә tiên cӫa chúng ta tӯ ngàn xѭa sӕng bҵng nghӅ nông. Ngѭӡi làm<br /> nông nghiӋp rҩt xem trӑng môi trѭӡng thiên nhiên, sӕng hòa hӧp vӟi<br /> thiên nhiên và sùng bái thiên nhiên. NghӅ trӗng lúa cҫn nѭӟc. Ngày xѭa,<br /> khi trình ÿӝ khoa hӑc kӻ thuұt chѭa phát triӇn, ngѭӡi làm nông nghiӋp<br /> cho rҵng, mѭa là do các thҫn Mѭa, thҫn Sҩm, thҫn Chӟp, thҫn Gió tҥo ra,<br /> mà cai quҧn các vӏ thҫn ҩy là Trӡi. Tӯ ÿó tín ngѭӥng thӡ Trӡi ÿã hình<br /> thành trong tâm thӭc cѭ dân nông nghiӋp. Trӡi trӣ thành ÿҩng thҫn linh<br /> quyӅn uy có thӇ quan sát thѭӡng xuyên và cӭu giúp dân lành. Vì thӃ,<br /> *<br /> <br /> . ThS., Trѭӡng Ĉҥi hӑc Sài Gòn.<br /> <br /> 1JX\ʂQ 0ɞQK 7LɼQ 1JX\rQ QKkQ WKjQK F{QJ«<br /> <br /> <br /> <br /> trong dân gian mӟi có câu: “Trӡi cao có mҳt”. Vì chӭc năng cӭu giúp và<br /> gҫn gNJi, nên ngѭӡi làm nông nghiӋp xem Trӡi nhѭ cha cӫa mình vұy. ĈӇ<br /> tѭӣng nhӟ công ѫn, cѭ dân nông nghiӋp chӑn ngày mùng 9 tháng Giêng<br /> làm lӉ vía Trӡi. Trong quá trình giao lѭu vӟi văn hóa Trung Hoa, tөc thӡ<br /> Trӡi lҥi càng ÿѭӧc chú trӑng. Tөc thӡ Trӡi ÿѭӧc nâng lên tҫm mӭc quӕc<br /> gia. ViӋc cúng tӃ Trӡi là viӋc cӫa quӕc gia, vua chӏu trách nhiӋm chӫ tӃ<br /> tҥi các ÿàn Nam giao. Theo quan niӋm cӫa Nho giáo, vua là Thiên tӱ (con<br /> Trӡi), nên chӍ có vua mӟi ÿѭӧc phép tӃ Trӡi. LӉ tӃ Trӡi (hay tӃ Giao)<br /> ÿѭӧc các vӏ vua tә chӭc mӛi năm mӝt lҫn vào ngày Lұp Hҥ. ĈӃn ÿӡi vua<br /> Thành Thái (1889 - 1907), tӃ Giao ÿѭӧc tә chӭc ba năm mӝt lҫn.<br /> Tӯ lâu, tөc thӡ Trӡi ÿã ăn sâu vào tâm thӭc cӫa ngѭӡi ViӋt. “Cҧm<br /> thӭc vӅ quyӅn năng tӕi thѭӧng cӫa Trӡi ÿã thҩm nhiӉm mҥnh mӁ ý thӭc<br /> tôn giáo cӫa ngѭӡi ViӋt. Ngôn ngӳ bình dân cung cҩp nhiӅu chӭng tӯ vӅ<br /> niӅm tin vào quyӅn lӵc cӫa Trӡi nhѭ thӇ ngѭӡi ta cҫu khҭn Trӡi nhѭ mӝt<br /> chӭng nhân, nҥi ÿӃn Trӡi nhѭ mӝt quan án, chҥy ÿӃn Trӡi nhѭ mӝt vӏ cӭu<br /> tinh. Trӡi thҩy và biӃt, phán xét và trӯng phҥt. Trӡi phân xӱ yêu thѭѫng.<br /> Trӡi tác ÿӝng bҧo vӋ. Trӡi làm chӫ vұn mҥng con ngѭӡi”(2).<br /> Ĉҥo Cao Ĉài không chӍ bҧo lѭu tín ngѭӥng thӡ Trӡi, mà còn nâng<br /> cҩp tín ngѭӥng này lên thành mӝt tôn giáo: tôn giáo Cao Ĉài. Trӡi ÿѭӧc<br /> tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài xem nhѭ mӝt ngѭӡi cha quyӅn uy, gӑi là Ĉӭc Chí<br /> Tôn. Ĉҥo Cao Ĉài cNJng ÿӗng nhҩt cha mҽ bҵng Ĉҩt Trӡi. Tín ÿӗ Cao Ĉài<br /> gӑi Trӡi là Thҫy (tӭc là cha/bӕ theo cách gӑi ӣ mӝt sӕ ÿӏa phѭѫng ViӋt<br /> Nam). Hҵng năm, ÿҥo Cao Ĉài cNJng chӑn ngày mùng 9 tháng Giêng làm<br /> lӉ vía vӏ giáo chӫ cӫa mình mӝt cách trӑng thӇ. Ĉӭc Chí Tôn hay Ông<br /> Cha Trӡi quyӅn uy tӕi thѭӧng ÿѭӧc thӡ trong các thánh thҩt nguy nga cӫa<br /> ÿҥo Cao Ĉài.<br /> Theo giáo lý ÿҥo Cao Ĉài, Ĉӭc Chí Tôn là Ngӑc Hoàng Thѭӧng ĈӃ,<br /> ÿѭӧc sinh ra tӯ Khí Hѭ Vô. Tӯ ÿó, Ngài mӟi hóa sinh muôn loài vҥn vұt,<br /> cai quҧn vNJ trө, chӣ che và cӭu giúp con ngѭӡi. Ngài thѭӡng giáng cѫ<br /> (nhұp ÿӗng) xѭng là Thҫy và gӑi tín ÿӗ bҵng con. Chính cách xѭng hô<br /> này, tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài ÿã hình tѭӧng hóa Thѭӧng ĈӃ nhѭ mӝt ngѭӡi<br /> cha ÿҥi tӯ, ÿҥi ÿӝ cùng vӟi sӵ toàn tri, toàn năng chi phӕi mҥnh ÿӃn hành<br /> vi cӫa mӛi tín ÿӗ. Tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài gӑi Thѭӧng ĈӃ là Ĉҥi Tӯ Phө, hӃt<br /> lòng kính yêu và phөng sӵ Ngài vӟi tҩm lòng hiӃu kính. Ĉây là quan<br /> niӋm mӟi mҿ vӅ Thѭӧng ĈӃ cӫa ÿҥo Cao Ĉài. Nhұn xét vӅ quan niӋm<br /> Thѭӧng ĈӃ cӫa ÿҥo Cao Ĉài, Jayne Susan Werner viӃt: “Ĉҥo Cao Ĉài có<br /> <br /> 89<br /> <br /> <br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> quan niӋm mӟi mҿ vӅ Thѭӧng ĈӃ, mһc dù Ĉӭc Cao Ĉài ÿѭӧc coi là Ngӑc<br /> Hoàng Thѭӧng ĈӃ, mӝt ÿҩng quen thuӝc trong truyӅn thӕng dân gian<br /> ViӋt Nam, nhѭng vai trò và vӏ trí cӫa Thѭӧng ĈӃ ÿã ÿәi khác trong tín<br /> ngѭӥng Cao Ĉài. Thѭӧng ĈӃ ÿѭӧc tôn lên ӣ vӏ trí trung tâm cӫa ÿҥo và<br /> tín ÿӗ thѭӡng quen gӑi là Ĉӭc Chí Tôn (…). Thѭӧng ĈӃ không ÿѭӧc coi<br /> là mӝt ÿҩng thiêng liêng trong sӕ các ÿҩng thiêng liêng, mà ÿѭӧc coi là<br /> hình ҧnh mӝt ngѭӡi cha quyӅn uy và thҩy tҩt cҧ. Vai trò cӫa Ĉӭc Thѭӧng<br /> ĈӃ trong ÿҥo Cao Ĉài khác hҷn tұp quán tín ngѭӥng cӫa ngѭӡi ViӋt Nam<br /> trѭӟc kia vì lӁ Ngài có ÿѭӧc tính toàn tri, toàn năng. ĈiӅu này có ý nghƭa<br /> tác ÿӝng tӟi hành vi cӫa tín ÿӗ Cao Ĉài, vì hӑ rҩt sùng kính tôn thӡ Trӡi<br /> vӟi tri thӭc rҵng Trӡi có mӑi lúc, mӑi nѫi”(3).<br /> 2. Ĉҥo Cao Ĉài kӃ thӯa và phát huy tín ngѭӥng thӡ Mүu, mӝt tín<br /> ngѭӥng dân gian hình thành tӯ rҩt lâu ÿӡi. Tín ngѭӥng thӡ Mүu là sӵ tin<br /> tѭӣng và thӡ phөng nhӳng vӏ nӳ thҫn mà dân gian cho rҵng có quyӅn<br /> năng vô biên, có khҧ năng sáng tҥo, dѭӥng nuôi, che chӣ con ngѭӡi. Ĉó<br /> là nhӳng vӏ nӳ thҫn thiên nhiên ÿem lҥi mѭa thuұn gió hòa; nhӳng bà mҽ,<br /> bà vӧ ÿҧm ÿang, tұn tөy vì chӗng con; nhӳng bà hoàng, công chúa có<br /> công vӟi dân vӟi nѭӟc.<br /> Trong tín ngѭӥng dân gian cӫa ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi mҽ còn ÿѭӧc hiӇu là<br /> nhӳng sӵ vұt và hiӋn tѭӧng tӵ nhiên giúp ÿӥ, bҧo vӋ, che chӣ cho con<br /> ngѭӡi ÿӅu ÿѭӧc kính trӑng và tôn thӡ. Khi con ngѭӡi còn sinh sӕng bҫy<br /> ÿàn, nhӡ vào hái lѭӧm, rӯng là ngѭӡi mҽ dѭӥng nuôi, bҧo vӋ con ngѭӡi.<br /> “Ngѭӡi mҽ ÿҫu tiên nuôi sӕng, che chӣ cho con ngѭӡi ҩy là cây. Cây cho<br /> mҫm cho rӉ, cho hӝt, cho quҧ ÿӇ ngѭӡi ăn sinh sӕng, cho vӓ ÿӇ ngѭӡi<br /> mһc, cây cho cành, cho rӉ chҵng chӏt ÿӇ con ngѭӡi treo mình trên ÿó<br /> tránh thú dӳ qua ÿêm, qua nguy hiӇm”(4). Con ngѭӡi rҩt kiêng nӇ nhӳng<br /> cây cao, bóng mát. Có lӁ tӯ ÿó, trong dân gian mӟi lѭu truyӅn câu “thҫn<br /> cây ÿa, ma cây gҥo, cú cáo cây ÿӅ”. Cuӝc sӕng hái lѭӧm nhӡ vào rӯng<br /> núi, ÿѭӧc rӯng che chӣ, nuôi dѭӥng, nên rӯng ÿѭӧc xem nhѭ ngѭӡi mҽ<br /> và ÿѭӧc tôn vinh là Mүu Thѭӧng Ngàn, Mүu Sѫn Lâm và ÿѭӧc nhân dân<br /> dӵng ÿӅn thӡ cúng.<br /> Ĉӕi vӟi nhӳng ngѭӡi sӕng trên miӅn sông nѭӟc, ngѭӡi mҽ nâng ÿӥ,<br /> cung cҩp thӫy sҧn nuôi dѭӥng con ngѭӡi là nѭӟc. Nѭӟc ÿѭӧc gӑi là Mүu<br /> Thoҧi (ÿӑc chӋch cӫa tӯ Thӫy). Vӏ nӳ thҫn này ÿѭӧc lұp ÿӅn thӡ ӣ nhiӅu<br /> nѫi trên ÿҩt nѭӟc ViӋt Nam, nhҩt là khu vӵc MiӅn Bҳc.<br /> <br /> 90<br /> <br /> 1JX\ʂQ 0ɞQK 7LɼQ 1JX\rQ QKkQ WKjQK F{QJ«<br /> <br /> <br /> <br /> Ĉӕi vӟi nghӅ làm nông nghiӋp, ÿҩt dѭӥng nuôi hoa màu tѭѫi tӕt. Cѭ<br /> dân nông nghiӋp tôn vinh ÿҩt là mҽ, gӑi là Ĉӏa Mүu và rҩt mӵc tôn thӡ.<br /> Ĉӕi vӟi nghӅ làm nông nghiӋp, ÿӇ có mùa màng bӝi thu, bên cҥnh yӃu tӕ<br /> ÿҩt ÿai tѭѫi tӕt còn cҫn yӃu tӕ thӡi tiӃt thuұn hòa. Cѭ dân nông nghiӋp<br /> cNJng tin tѭӣng rҵng mѭa thuұn gió hòa là do các vӏ nӳ thҫn. Ĉó là bӕn bà<br /> (Tӭ Pháp): Pháp Vân, Pháp VNJ, Pháp Lôi, Pháp ĈiӋn. Bӕn bà có nhiӋm<br /> vө vұn chuyӇn nѭӟc ÿӃn ÿӗng ruӝng nuôi sӕng cây trӗng. Cai quҧn bӕn<br /> bà này là mӝt vӏ nӳ thҫn tӕi cao, Bà Trӡi (Mүu Thiên).<br /> Ĉó là nhӳng bà mҽ thiên nhiên ÿѭӧc nhân dân kính tín tôn thӡ. Bên<br /> cҥnh ÿó, nhân dân cNJng tôn thӡ nhӳng bà mҽ nhân gian ÿӭc hҥnh có công<br /> lao vӟi cӝng ÿӗng, ÿҩt nѭӟc. Ĉó là Quӕc Mүu Âu Cѫ, Mүu Man ThiӋn<br /> (mҽ Hai Bà Trѭng), Ĉәng Xung Thiên Vѭѫng Mүu (mҽ Thánh Gióng),<br /> Thánh Mүu Ӹ Lan, Thánh Mүu LiӉu Hҥnh,v.v…<br /> Khi mӟi thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã tiӃp nhұn ngay tín ngѭӥng thӡ Mүu<br /> truyӅn thӕng và quan ÿiӇm xem trӑng vai trò phө nӳ. Xét vӅ bҧn chҩt, “ÿҥo<br /> Cao Ĉài cNJng bӝc lӝ truyӅn thӕng âm tính, trӑng phө nӳ cӫa văn hóa dân<br /> tӝc”(5). ViӋc làm ÿҫu tiên có ý nghƭa trӑng ÿҥi và ҧnh hѭӣng sâu sҳc ÿӃn<br /> niӅm tin cӫa tín ÿӗ Cao Ĉài là các nhà sáng lұp tôn giáo này ÿã long trӑng<br /> tә chӭc Hӝi YӃn Diêu Trì Cung vào ngày rҵm tháng Tám năm Ҩt Sӱu (tӭc<br /> ngày 02/10/1925). Ĉây ÿѭӧc xem là lӉ hӝi ÿҫu tiên cӫa ÿҥo Cao Ĉài. Sau<br /> này, ÿҥo Cao Ĉài tә chӭc Hӝi YӃn Diêu Trì Cung vào ngày rҵm tháng Tám<br /> âm lӏch hҵng năm. Cӝng ÿӗng ÿҥo Cao Ĉài cho xây dӵng Báo Ân Tӯ, mӝt<br /> cung ÿiӋn nguy nga, ÿӇ thӡ Diêu Trì Kim Mүu; thành lұp Hӝi thánh Cӱu<br /> Trùng ÿài Nӳ phái ÿӇ lãnh ÿҥo nӳ tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài. Diêu Trì Kim Mүu<br /> chính là các vӏ Thánh Mүu trong dân gian ÿѭӧc tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài kính<br /> tín và nâng lên hàng Phұt Mүu. “Theo ÿҥo Cao Ĉài, quá trình tiӃn tu ҩy<br /> phҧi tiӃn lên 5 bұc, ÿi tӯ Nhân ÿҥo ÿӃn Thҫn ÿҥo, Thánh ÿҥo, Tiên ÿҥo và<br /> Phұt ÿҥo. Khi hình tѭӧng, thiêng hóa các Mүu, ÿѭa lên vӏ trí tôn vinh các<br /> Mүu ӣ Nam Bӝ, ta thҩy có danh xѭng Thánh Mүu (Linh Sѫn Thánh Mүu,<br /> Chúa Xӭ Thánh Mүu, Thiên Hұu Thánh Mүu), còn vӏ trí tӕi thѭӧng, cao<br /> nhҩt trong 5 bұc, ÿѭӧc nâng lên hàng Phұt, tѭѫng xӭng vӟi Phұt Mүu<br /> dành cho Diêu Trì Kim Mүu, vì trong ÿҥo Cao Ĉài chӫ trѭѫng “Tam giáo<br /> quy nguyên”, trong ÿó có Phұt giáo. Nhѭ vұy, ngoài danh xѭng Thánh<br /> Mүu phә biӃn cho các Mүu, thì cNJng thҩy có Phұt Mүu. Do ÿó, tӯ tín<br /> ngѭӥng nӳ thҫn, qua quá trình dung hӧp văn hóa, tӯ ÿӏa bàn chuyӇn cѭ<br /> MiӅn Bҳc vào Nam, Nam Bӝ là vùng ÿҩt cuӕi cùng cӫa Tә quӕc, ÿã tích<br /> <br /> 91<br /> <br /> <br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> hӧp, dung chӭa trong nó bӭc tranh khá toàn cҧnh vӅ quá trình phát triӇn<br /> tâm thӭc vӅ Mүu, ÿã thӇ hiӋn 5 bұc thang tiӃn hóa, hѭӟng thѭӧng, dành<br /> cho mӝt sӕ nӳ thҫn ӣ Nam Bӝ, có liên quan ÿӃn các yӃu tӕ Trӡi, Ĉҩt,<br /> Nѭӟc ÿѭӧc tôn vinh, ÿѭӧc ÿѭa lên vӏ trí cao hѫn nӳ thҫn, ÿӇ trӣ thành<br /> Thánh Mүu, Phұt Mүu”(6).<br /> Ĉҥo Cao Ĉài cho lұp Báo Ân Tӯ ÿӇ thӡ Phұt Mүu bên cҥnh ÿӅn Thánh,<br /> nѫi thӡ Ĉӭc Chí Tôn “thӇ hiӋn ý thӭc thӡ tӵ cһp ÿôi, ÿӕi sánh Âm - Dѭѫng,<br /> Trӡi - Ĉҩt qua viӋc ÿһt thӡ vӏ trí tӕi cao dành cho Ngӑc Hoàng Thѭӧng ĈӃ<br /> (Cha Trӡi) và Diêu Trì Kim Mүu (Mҽ Ĉҩt)”(7).<br /> Tӯ viӋc kӃ thӯa tín ngѭӥng thӡ Mүu truyӅn thӕng ÿӃn viӋc lұp ÿiӋn<br /> thӡ Phұt Mүu và Hӝi thánh Nӳ phái, ÿҥo Cao Ĉài thұt sӵ gây ÿѭӧc cҧm<br /> tình ÿӕi vӟi mӝt bӝ phұn cѭ dân tҥi Nam Bӝ lúc bҩy giӡ, ÿһc biӋt là giӟi<br /> nӳ. Hӑ nhұn thҩy, ÿҥo Cao Ĉài là chӛ dӵa niӅm tin và có thӇ gӱi gҳm tâm<br /> tѭ nguyӋn vӑng cӫa mình.<br /> 3. Ĉҥo Cao Ĉài ÿã thӯa kӃ tinh thҫn dung hòa tәng hӧp cӫa cѭ dân<br /> nông nghiӋp. Khi mӟi thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã ÿѭa ra tôn chӍ “Tam<br /> giáo quy nguyên, NgNJ chi phөc nhҩt”. Theo ÿҥo Cao Ĉài, Tam giáo gӗm<br /> Thánh giáo, Phұt giáo, Tiên giáo (Nho, Thích, Ĉҥo). NgNJ chi gӗm Nhân<br /> ÿҥo, Thҫn ÿҥo, Thánh ÿҥo, Tiên ÿҥo, Phұt ÿҥo. Vӟi tôn chӍ này, ÿҥo Cao<br /> Ĉài dӉ dàng dung hòa tiӃp nhұn các tôn giáo khác ÿӇ tҥo ra mӝt tôn giáo<br /> vӯa mӟi lҥ, vӯa bҧo lѭu tín ngѭӥng truyӅn thӕng. Giáo chӫ ÿҥo Cao Ĉài<br /> có danh xѭng là “Cao Ĉài Tiên Ông Ĉҥi Bӗ Tát Ma Ha Tát”. “Tӵ thân<br /> danh hiӋu này ÿã là sӵ tәng hӧp cӫa ba tôn giáo cѫ bҧn: Nho (Cao Ĉài),<br /> Ĉҥo (Tiên Ông), Phұt (Ĉҥi Bӗ Tát Ma Ha Tát)(8). Hình ҧnh cӫa Thѭӧng<br /> ĈӃ ÿѭӧc thӇ hiӋn qua biӇu tѭӧng “Thiên Nhãn” (Mҳt Trӡi). Thiên Nhãn<br /> là “biӇu tѭӧng cho tâm linh vô hình, Mҳt Trӡi là duy nhҩt và thӕng nhҩt ӣ<br /> khҳp mӑi nѫi (không nhѭ tranh tѭӧng mӛi nѫi làm mӛi khác), là mӝt sҧn<br /> phҭm cӫa tinh thҫn tәng hӧp vҥn giáo”(9).<br /> VӅ nghi thӭc thӡ tӵ, ngoài thӡ Ĉӭc Chí Tôn (Ngӑc Hoàng Thѭӧng<br /> ĈӃ) qua biӇu tѭӧng Thiên Nhãn, ÿҥo Cao Ĉài còn thӡ giáo chӫ Tam giáo<br /> là Phұt Thích Ca, Khәng Tӱ và Lão Tӱ. Bên cҥnh ÿó, ÿҥo Cao Ĉài cNJng<br /> thӡ Quán ThӃ Âm, Lý Thái Bҥch, Quan Thánh ĈӃ Quân, Giêsu, Khѭѫng<br /> Tӱ Nha. “Tinh thҫn tәng hӧp văn hóa Ĉông - Tây còn bӝc lӝ rõ qua viӋc<br /> trѭng bày ӣ ÿҥi sҧnh các tòa thánh bӭc tranh Tam Thánh vӁ hình nhà tiên<br /> tri danh tiӃng ViӋt Nam Trҥng Trình NguyӉn BӍnh Khiêm cùng hai ngѭӡi<br /> <br /> 92<br /> <br />