Nhận dạng không gian lịch sử văn hóa Bắc Miền Trung trong sự đồng nhất và dị biến

NHÀN DANG KHÒNG GIAN LICH SU VÀN HÓA<br /> BÀC MIÈN TRUNG TRONG SU DÒNG NHÀT VA DI BIÉT<br /> • • •<br /> <br /> Nguyén Khàc Thàf<br /> <br /> <br /> \. Tu thuy dén chung va mot dòng chày Ijch su da chièu<br /> Trong ddng chày Ijch su, khu vyc BIC miln Trung (bao gòm càc dja phuong tu<br /> Thanh Fida dén Thùa Thién Hué) dà ed sy khdi diu luomg ddng vdi cà nude. Nhùng<br /> kéi qua nghién cuu vdi nhùmg tèn tuoi nói liing nhu E. Patte, H. Mansuy, J. Fromaget,<br /> M. Colani, Ha Van Tln, Trln Quòe Vugng va mot so nhà khoa hge duong dai dà<br /> kbàng djnh dàu In vàn hda cùa cdng dòng cu dàn Irèn vùng dll BIC miln Trung ma<br /> khdng gian vàn boa khdi dIu lù vàn hda Nùi Dg, dàm net vdi vàn hda Hoà Bình va<br /> ryc rò cùa vàn hoà Ddng Som. Tu dd, dà md ra trang su dIu tièn cho xù sd này va<br /> dd cùng là nèn mdng cùa cà mgl h? thòng vàn hoà - Ijch su ma cu dàn vùng này dà<br /> sàng tao va irao Iruyln qua nhilu Ibi h^'.<br /> Chi ngàn ly thdi cùng dà dù cho cgng dòng cu dàn BIC miln Trung ed cài khdi<br /> dàu de ndi nhùng dièu gì dd vi bl day Ijch su cùa mình.<br /> Nhung, sy khdi dIu sdm nhu vày van chua pbài là ili cà. Trèn ddng chày thdi<br /> gian lù thuy din chung, ben canh cài dòng nhit vdi dien yình Ijch su dàn tdc, BIC<br /> miln Trung lai là dja bàn chùa dyng rit nhilu ylu tò dj biét trong khdng gian va chu<br /> trinh Ijch su - vàn hda, ma, nlu khdng djnh vj dugc Ibi khd ed thi mang lai mgt<br /> càch nhin loàn dién va day dù vi Ijch su - vàn hda dàn toc. Vl mài Ijch su, day là<br /> vùng dlt khdi thuy mot giai doan va mgl khdng gian vàn hoà so su vdi lo chùe bànb<br /> chinh so khai Vi^t Thuàng Thi ma Bùi Duong Ljch trong Nghé An ky, thdng qua<br /> viéc vién dàn lù rIt nhilu Ihu lich cù trong dd ed hai bd quan trgng là Thuy kinh<br /> chù, Thòng giàm cuang muc do Chu Hy va Thòng chi do Trjnh Tilu ddi TÒng bién<br /> soan. dà co ging chùng minh Viét Thudng Thj là mgt Nhà nude ed dai ed khung<br /> nién dai gàn gùi vdi Vàn Lang - Àu Lacl Ròi thi dòng chày lich dai qua Ihu ljch dà<br /> hién dién trén mc)t nùa phia Nam cùa vùng dlt này cùng nhùng cài tén Làm Ap/<br /> <br /> <br /> * TS, Lién hièp càc Hòi Khoa hoc tinh Quàng Bình<br /> 1. Le Dình Phùc ( 1997), Tiin .su Quàng Bình, Nxb Khoa hoc xà hòi, H. 1997, tr. 119,<br /> 2. Bùi Duang Ljch ( ! 993), Nghé An k\', Nxb Khoa hoc xà hòi, tr.224.<br /> <br /> 525<br /> VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LAN THU TU<br /> <br /> <br /> Hoàn Vuong/Chièm Thành xuyén suol gin mgl thién nién ky trong sy Iranh chàp<br /> (va ed khi cà hón dung nùa) vdi càc trilu dai phong kién Trung Hoa dudi thdi ky<br /> BIC Ihudc. Nhilu nhà nghién cùu dà coi sy hién dién cùa càc qudc già phia Nam \ di<br /> bién vién là khu vyc BIC miln Trung, là cài là ehin ngàn chàn xu hudng Hàn hda<br /> thàm nhàp sàu vào phia Nam.<br /> Trong thién nién ky thù I sau Cdng nguyén, co elu chinh tri - hành chinh - vàn<br /> hda Viét phuong BIC chi vuon Idi song Ma, qua llm cùng chi ành hudng mgl phin<br /> Idi chàu Ihó song Lam, ibi khu vyc BIC miln Trung van dang nim trong pham vi<br /> chinh Irj - hành chinh - vàn hda cùa càc quòe già phia Nam, chù ylu là cùa ngudi<br /> Chàm. Khi Dai Viét ra ddi vào dIu thién nién ky thù II Ibi sy bòi nhàp vl ljch su va<br /> vàn hoà cùa vùng dlt này vdi quòe già Dai Viét hùng manh là mgt xu thè tal yéu<br /> cùa ljch su, da làm cho ddng chày vàn hoà - Ijch su trén dll BIC miln Trung vuol<br /> qua thdi ky luomg tàc cùa cà hai ddng vàn hda Viét - Chàm de din din ón djnh<br /> trong xu Ibi thuin Vigt. Din day, dà khdng cdn là sy "thy ùng" hay "dan xen" nhu<br /> mgt so hge già van thudng ndi nùa ma thyc sy trèn dlt Bàc miln Trung dà dién ra<br /> cà mgt qua trinh phyc sinh càc già tri vàn hoà - lich su vón ed lù thdi Viét Thudng<br /> va dugc hoàn thién trong khdng gian vàn hoà thòng nhIt Dai Viét. Ddng chày vàn<br /> hoà - Ijch su Bàc miln Trung trèn con dudng tu thuy din chung, tu day cùng khdng<br /> cdn nhùng chao dào nhu nhùng Ibi ky dIu cùa thién nién ky thù nhIt ma thuàn nhàt<br /> trong ddng vàn hoà Viét vdi nln tàng co bàn là làng va vàn hoà làng tilp nban lù<br /> phiaBlc.<br /> Vày là càc già tri vàn hoà - ljch su dà dugc bình thành, Irao truyln qua biln co<br /> l}ch su va trudng tèn trong mgt ddng chày tu thuy din chung khdng hoàn loàn là sy<br /> xlp Idp don thuIn ma biln thién theo sy ành hudng va uu Ibi cùa hai khu vyc Bàc -<br /> Nam qua lùng thdi ky, di bình thành nhùng net ddc dào trong sic thài vàn hoà va<br /> già tri ljch su BIC mièn Trung.<br /> <br /> 2. Mgt vj the dgc dja<br /> Nhìn trén bàn dò khdng gian lành Ihó Viét Nam, nlu ké càc tryc chinh xuyén<br /> Viét gèm tryc BIC Nam (Ha Ndi - Thành phó Hd Chi Minh), tryc cyc Ddng phia<br /> Bàc nói vdi cyc Tày phia Nam (Mdng Cài - Ha Tién), tryc cyc Tày d phia Bàc ndi<br /> vdi cyc Ddng d phia Nam (Dién Bién - Khành Hda) thi bit ngd thay, ili cà càc tryc<br /> khdng gian ly dIu pbài di qua dai dll BIC miln Trung va gap nbau trén làm diém<br /> Quàng Bình. Cd lln, mgt giào su dja ly làm viéc lai Dai hge Quòe già Ha Nói chi<br /> trèn bàn dò ma ndi ring, nlu lly cài dja hình chù S cùa dll nude Viét Nam là hinh<br /> thi trung làm vdi sy nói lén cùa Hai Nam d Dòng BIC va chim xuòng cùa Bién Ilo<br /> d Tày Nam Ibi khu vyc này ed hình Ibi ludng phàn, ludng bop cùa yiél ly àm duomg<br /> <br /> <br /> 526<br />  NHÀN DANG KHÒNG GIAN LjCH SU VÀN HÓA BÀC MIÈN TRUNG...<br /> <br /> <br /> ma mgi qua trinh chu chuyèn déu di qua tryc trung làm là Bàc mién Trung. Thàt là<br /> ngày ngd néu lày sy ngàu nhién dd de coi Bac mién Frung là "làm diém", nhung ed<br /> mot thyc té rò ràng là, d mgl vj thè "ddc dia" nhu vày ed thè mgi chu trinh vàn ddng<br /> ly nhién, ljch su - vàn hda trèn cà hai tryc Bàc-Nam/Ddng-Tày va ngugc lai, déu<br /> khdng thè trành khdi sy "va dàp" vào Bàc mién Trung.<br /> Bang chùng cùa sy "va dàp" ve mal ly nhién là sy Iranh chàp càc yéu tò sinh<br /> thài cùa hai xu hucmg, mgt lù BIC vào va mot lù Nam ra. Hai xu hudng này hòi ly d<br /> dal Bàc mièn Trung khdng theo hucmg "bòi nhàp" ma "Iranh chàp", vi nhu khi dà là<br /> rei Ibi vàn là cài rei té dai cùa mién Bàc, khi dà là nòng Ibi lai là cài nóng dién dào<br /> cùa mién Nam, gay ra cài càm giàc d Bàc mién Trung bòi dù cà hai cyc cùa ty<br /> nhién khdng xen làn, khóng hda trdn. Trong chu trinh lù Bàc vào Nam, mgi yéu Id<br /> ly nhién (lù càc yéu tò dja ly, mòi trudng, sinh thài dén lai nguyén) mang dàc trung<br /> phia Bac, dén bèi dja bàn BIC mièn Trung Ihì dùng lai. Trong khi dd, càc yéu Id<br /> trong chu trinh cùa khu vyc bòa ty nhién theo hucmg lù Nam ra Bàc cùng dùng lai d<br /> Bàc mién Trung.<br /> Bang chùng "va dàp" ve màt lich su là trong sudi mày thién nién ky, dja bàn<br /> Bàc mién Trung vàn thudng là diém gap gd cùa nhùng xung dot khóng phài lù ben<br /> trong ma là tu ben ngoài, là tu "trén trdi roi xudng" vày. Trong càc xung ddi va giao<br /> Ihoa giùa càc xu thè chinh tri va xu hudng vàn hda, BIC mièn Trung ludn ludn là<br /> diém gap gd ve vàn hda va diém chju tran ve chinh trj. Ve chinh Irj thi dd là Vàn<br /> Lang/Vi^t Thudng, Dai Vi?t/Chiém Thành, Trjnh/Nguyén va cà mièn Nam/mièn<br /> BIC trong thdi hién dai. Vl vàn hda Ibi dd là Ddng Som/Sa Huynh, Viét/Chàm,<br /> Dàng Trong/Dàng Ngoài, Thang Long/Phù Xuàn... Chinh lù sy va dàp ày ma bau<br /> bit càc "thién co" quan trgng nhIt dói vdi vùng dal này lai nIm d phia nghjch chù<br /> khdng d phia thuàn.<br /> Tinh "dgc dja" cùa BIC miln Trung cdn d cài vj ibi dja ly ed y nghTa quyét<br /> djnh (hoàc chi il cùng là liln de, khdi phàl) cho càc chu trinh chinh tri, ljch su, vàn<br /> hda. Ljch su dà chùng kiln vai Ird BIC mièn Trung quyét djnh dién tién ddng dai va<br /> quy md ljch dai cùa càc Ibi lyc d m quyèn xuyén sudi lù ed dai dén hién dai. Càc<br /> quóc già Idi ed nhu Vigt Thudng Thj/Vàn Lang, Àu Lac; Làm Àp, Hoàn Vuong/càc<br /> tàp doàn phong kiln phuong BIC ròi Dai Viét/Chiém Thành, Trjnh/Nguyen va cà<br /> trong thdi ky chiln Iranh càch mang nùa (VT luyén 17), khdng lue nào vùng dal Bàc<br /> miln Trung khdng ddng vai Ird bién vién/trung làm, chia càl/lranh chàp. Nghjch ly<br /> "dc>c dia" cùa vùng dll là d cho bao gid vùng dal này cùng déu d vào vj thè "bién<br /> vien" vl dia Ihl nhung lai ddng vai Ird trung làm cùa càc sy kién chinh Irj/ljch<br /> sù/vàn hda. Ve mal ljch dai, vùng dll này phàn ành thyc lyc va xu hudng phàl Irièn<br /> <br /> 527<br /> VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU'<br /> <br /> <br /> cùa càc thè lyc chinh tri (ben nào chièm dugc vùng này hoàc vugl qua dugc ranh giai<br /> vùng này là ed co boi de phàl Irién). Ve mài ddng dai thi vùng này là diém ndng<br /> phàn ành xung dot giai càp, xung dot dàn tgc. Khàeh quan ma ndi Ibi sy vàn ddng<br /> ljch su ludn dién ra loàn dién va day dù d vùng trung tàm (chinh trj - kinh tè - vàn<br /> hda) nhung diém hòc Id xung dot cùa càc nhàn td này lai nIm d vùng bién vién. Vi<br /> vày, chinh càc sy kién diém ndng d vùng bién vién lai ndi càc chu trinh Ijch su<br /> thành mot chinh thè cùa ddng chày ma BIC mién Trung dà va dang ddng vai trd trong<br /> vj thè là dia bàn "càu ndi".<br /> <br /> 3. Mgt khdng gian tu nhién "da dj"<br /> Bùi Huy Bich (1744-1818), mgl vj quan dà Iran nhàm d nhièu dja phuong<br /> trong khu vyc BIC Trung bd là Hiép tran Nghé An dà viét ve sy khàc nghi?t cùa<br /> vùng dàt Hoan, Ài trong trong tàc phàm Nghé An thi tàp (1783-1784) nhu sau:<br /> Hoan Dién thién da di /Hiru luàn dgo ly xa./ Ha lai phong tu hda / Thu khù vù<br /> nhu ma / Thàp nguyét giang hoàn Igo /Trùng duang cùc vi hoa / Lién khóng duy<br /> diép chuàng /Man dia tàn hàn sa...^ (nghTa là: Trdi chàu Hoan, chàu Dién ed nhièu<br /> dièu la; Chua ndi dén vige dudng sa xa xdi; Mùa ha dén Ibi gid ndng nhu lùa; Thu<br /> da qua ma mua vàn cù mua; Dà qua thàng 10 ma vàn cdn lyt; Mdng chin Ihàng<br /> ehin rdi ma cùc vàn chua nd; Nùi non Ibi trùng digp lién trdi; Dàt dai Ibi loàn là bài<br /> cài lanh..).<br /> Bùi Huy pich tran nhàm d xù Hoan Dién nèn ndi ve vùng dàt này, thyc chat là<br /> ndi chung ve sy khic nghi?t kiéu "da dj" d cà hai phia Hoành Som (Hoan Ài d phia<br /> BIC va Ò Ly d phia Nam).<br /> v i mài dja ly, d mién Trung ed mot phùc he sinh thài ma ed GS. Tran Quóc Vugng<br /> long kèl trong mot hing so Nùi - Dói - Dèo - Bién, Dàm - Phà - Con - Bau. Nhung<br /> ngay cà trong bang so này Ibi d phia Bàc cùa Bàc mièn Trung (Thanh, Nghé, Rnh).<br /> phùc he này trai déu trèn loàn bd dja bàn, ngugc lai d phia Nam cùa Bàc mién<br /> Trung (Bình Trj Thién), phùc he này lai nàm trong tinh trang mài tàp. Là mot dja<br /> bàn mang tièng là duyén hai nhung lai chùa dyng Idi bon 85% dién lich là rùng<br /> nùi va gd ddi vdi gàn mgl nùa trong sd dd là dja hình karsl, ké theo là càc khdi<br /> nùi dà md eòi, nùi dàt va dói bài ùp. Chua dùng lai d dd, dja hình Quàng Bình<br /> cdn bj xè vyn bdi nhùng con song chay cài ngang lù Trudng San ra bién va<br /> nhùng day nùi sùng sùng ma nhà dja ly Le Bà Thào vi nd là nhùng "bue Irucmg<br /> thành" chia cài".<br /> <br /> 1. Bùi Duang Ljch (1993), Nghé An ky, Sdd, tr.31.<br /> 2. Le Bà Thào ( 1997), Thién nhién Viét Nam, N.\b Khoa hoc va ky thuàt, Ha Nói, 1977, ir. 152.<br /> <br /> 528<br />  NHÀN DANG KHÓNG GIAN LjCH SU VÀN HÓA BAC MIÈN TRUNG...<br /> <br /> <br /> Chinh sy "chia eli" này làm cho dai dll dai va bep cùa BIC miln Trung khdng<br /> thuàn nhàt trong mgl vùng dja ly (nhu nhièu ngudi nhlm ludng, nèn ghép nd lai thành<br /> mgl khu vyc chinh trj/hành chinh).<br /> Phùc hgp này de ra càc ylu tò ly nhién "da dj", mang din cho chù nhàn cùa nd<br /> - nhùng con ngudi mién Trung càn cù va cam chju nhùng thù Ihàch ly, nhùng hién<br /> lugng ty nhién rat quài dàn. Thién nhién bit con ngudi noi day khi ibi thù ndng, thù<br /> lùa (mùa ndng Ibi ndng "dd lùa", nhièl dò lén Idi 40°), ròi lai thù lanh, thù nude<br /> (mùa lanh ibi mua nhu Irùt nude di lién vdi cài lanh Ihlu xuong, nhièl dò xuòng din<br /> dudi io"). Thién nhién cho Ihly cài "ed" chùa dyng trong lai nguyén nhung lai dal<br /> chù nhàn vùng dal này vào thù ihàch rat khòc lièi trong cài myc dich rIt bàn nàng là<br /> vuon lù sy "ed" Idi cài sy "giàu". Nhung khdng, cài sy "giàu" ly, bao ddi nay van<br /> nàm trong "liém nàng" chù chua bao gid thành hién thyc. Vi sao vày? Vi cài lilm<br /> nàng ày chua bao gid là cùa con ngudi miln Trung ma là cùa thién nhién miln<br /> Frung. Chi bdi mgi thù thàch di din vdi "dja Igi" noi day cù ludn ludn d phia Irudc,<br /> chua bao gid chju ddng hành vdi chù nhàn vùng dlt. Dja hình Ibi chia cài, xé vyn<br /> ma con ngudi thi muòn va phài lién kit lai di tèn lai. Thién nhién giàu ed nhung<br /> con ngudi thi dùng nhìn trong cài ddi thit rugt, ngam ngùi "àn cùa rìmg rung rung<br /> nude mll". Thién nhién ed thè theo xu huemg "biln dói khi bau" ma dem cài khIc<br /> nghi?l noi này dói cho noi khàc, nhung sy phùc hgp dja mao va chia eli dja hình<br /> nhu là màc djnh gin vdi so phàn con ngudi BIC miln Trung. Vày là cà cài khdi<br /> nghjch ly khóng le trong thành tò "Dia" (cùa clu trùc Thién - Dia - Nhàn) ludn ludn<br /> tón lai dudi dang nghjch ly. Rd ràng là ed cài "dja Igi" di khing djnh cài giàu co<br /> cùa lai nguyén, nhung "giàu" cùa tài nguyén va "ed" cùa con ngudi vàn chua song<br /> hành vdi nbau. Cài "dja Igi" ly ddi hdi d con ngudi phài ed tò chit khang cudng va<br /> tu? man mdi ed Ibi chinh phyc dugc cài khIc nghi?t cùa ylu tò "dja Igi" noi day, dd<br /> pbài là "nhàn kigt" vày. Vdi cài "dja Igi" ly, di trd thành "nhàn kiél", con ngudi<br /> Bàc mién Trung phài vài va biét nhudng nào.<br /> <br /> Chinh cài phùc hgp trai khoày cùa ty nhién dà làm cho Quàng Bình khdng ed<br /> rndl he sinh thài thuàn nhàt ma dugc chia nàm, xé bay thành càc khu vue sinh thài<br /> (nhu khu vyc da dang sinh hge Bàc Trudng Som...), vùng sinh thài (nhu vùng sinh<br /> thài lim vyc song Lam...), tiéu vùng sinh thài (tilu vùng sinh thài BIC Hai Vàn...),<br /> rdi nhd hon nùa là vi vùng (sinh thài dja hình karsl Ké Bang...). Rò ràng moi vùng<br /> s;inh thài là mot cài ndi nudi dudng cgng dòng, mòi vùng sinh thài se cho mot sic<br /> thài cgng dòng - dò là càch biéu dja vàn hda". Cà hai trang thài phàn làn va mal tàp<br /> cùa phùc he sinh thài dà tao nèn sy khàc nghièt dén khdn cùng cùa dièu kién sdng<br /> <br /> <br /> Nguyén Hùu Thòng va còng su (2007), Hoa trén dà nùi, Nxb Thòng ké. Ha Nói.<br /> <br /> 529<br /> VI$T NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU<br /> <br /> <br /> và chinh nd thù thàch con ngudi ma thành "nhàn ki^l". Va, xù này ed qua nhièu<br /> nhùmg "nhàn kiél" ed Ibi ed nguyén nhàn tu sy "da di" ty nhién này.<br /> <br /> 4. Su dào chièu lich sir và tài cau trùc vàn hóa<br /> • •<br /> <br /> <br /> <br /> Càc còng trinh nghién cùu dà còng bò cho thày chù thè cùa dai dàt mién Trung<br /> rIt phùc lap. Qua trinh hón dung cùa hai xu hucmg Nam tién và Bàc lién trong ljch<br /> su dà tao ra chù thi vàn hoà mang nhilu nguón góc. D I tón lai trong dièu kién dàu<br /> iranh xà bòi gay gli (dIu Iranh chinh trj, dàu tranh sàc toc, dàu Iranh làm linh...).<br /> càc chù Ibi da mang trong mình sy thay dói sic dò vàn hoà eòi nguón. Do dd, d day<br /> tinh dj biét Ibi hién trong chudi vàn hoà thilu lién tyc và tuong dói khu bi?l ngay cà<br /> trong mgt dja phuong.<br /> Tàc ddng ngau nhién cùa càc ddng chày vàn hda - Ijch su khdng thè né trành<br /> dugc sy va dàp vào thyc Ibi xà hdi khi di qua BIC mién Trung dà din dén kèl qua<br /> cùa phàn ùng hay thy ùmg, tilp nhàn hay chuyln hda de thành cài riéng cùa khu vyc.<br /> Trong lùc khàng djnh sy thòng nhIt vl mal lich su cùa dàn tgc Viét Nam thi<br /> cùng nhàn thiy miln Trung ed nhimg di biét vl qua trinh lich su. Néu mién BIC là<br /> chuói phàl triln lién tue cùa vàn minh sdng Hdng và vàn hoà Dai Viét Ibi mién<br /> Trung lai là vùng van hda ed nhilu biln dgng lich su, trong dd vàn hoà Vi?t Thudng<br /> (Bàc Trung Bd) và vàn hoà Chàm (Trung và Nam Bd) là chù thi khdi phàl. Hai khu<br /> vyc này sdm tao dugc dàc dang vàn hda giao Ihoa (bing lan toà, thàm nhàp, Ihdn<br /> tinh hay tilp bién giùa càc cyc Sa Huynh - D'òng Som, D?ii Vigt - Champa, Thang Long<br /> - Phù Xuàn và rgng hon nùa là Trung - Àn).<br /> Nim trén dudng ranh cùa sy tranh chip, ehi mgt chùt thién Igch vl so sành lyc<br /> lugng giùa ben này hay ben kia thi chù nhàn vùng dlt BIC miln Trung dà ed thè<br /> chuyln lù chù Ibi sang khàeh Ibi và ngugc lai. Vi nhu vdi sy md rgng quyln lyc<br /> hành chinh vl phia Nam, BIC miln Trung lù cho là dlt Viét Thudng d phia Nam da<br /> trd thành mgl don vj hành chinh bién vièn (bg Viét Thudng) cùa Vàn Lang phia<br /> BIC; mgt sy bùng phàl cùa ngudi Chàm, BIC miln Trung lai trd ve phia Nam trong<br /> vai trd BIC trln cùa Làm Àp; ròi Dai Viét hùng manh lai dua vùng dàt này trd lai<br /> vdi phia BIC. Chu trinh này làp di làp lai trong suol mày thi ky de rdi Bàc miln<br /> Trung lai là cài lln ranh chia eli Trjnh - Nguyén và chia càt Nam - Bàc Ihcri hién<br /> dai. Kéo theo sy chuyln djch quyln lyc hành chinh khdng chi là hành chinh ma cà<br /> vàn hda. Trong hoàn cành vd cùng nbay càm ày, ngudi Bàc mién Trung bude phài<br /> lya chgn nhùmg phàn ùng luomg hgp "thién thdi" trong dièu kién va dàp. Qua là mot<br /> "thién thdi" dj biét, àu là chi ed d Bàc mién Trung.<br /> Ndi vl con ngudi vùng xù phia Nam Hoành Som, càch day 5 thè ky, Duong<br /> Vàn An dà lly cài "khIng khài, hilu nghTa", "linh Ihuin, biéu hge" cùa ngucri xù<br /> <br /> 530<br />  NHÀN DANG KHÒNG GIAN LICH SU'VÀN HÓA BÀC MIÈN TRUNG.<br /> <br /> <br /> Hoan, Ài de so sành vdi xù ma cmg gdp thành Ò chàu, de rdi khàng djnh nhu "dinh<br /> ddng còl" ràng ngudi xù này "khóng thè so dugc vdi chàu Hoan, chàu Ài"'. Cùng<br /> ddi ircmg (chù kbòng phài ddi làp) hai phia Bàc - Nam Hoành San, ed cùng sy "da<br /> dj" cùa thién nhién nén chù thè vàn hda (nhàn) cùng khàc. Vi sao vày? Càn nguyén<br /> cùng lai cài vj thè dudng ranh ljch su, khién mot ben phia Bàc co dugc mot ddng<br /> chày lién lyc cùa vàn hda (Viét), nhd dd ma vàn hda cdng ddng cù xép làp lù nhièu<br /> thè he ké lyc nbau thành bé day vàn hda. Cdn phia Nam Hoành San Ibi sy dào chiéu<br /> lich sir lién tue dà bude con ngudi noi day phài thudng xuyén dièu chinh, ed khi<br /> phài "tài càu trùc" vàn hóa dudi tàc ddng cùa sy dào chièu ljch su, dào chiéu chinh<br /> trj nèn khóng thè nói day là vùng dàt ed bé day vàn hóa ma chinh là vùng dal da<br /> dgng và da sàc thài ve vàn hóa mdi dùng vdi bàn chat cùa nd'.<br /> <br /> Bdi rdi trudc sy Ihiéu thuàn nhàt cùa ddng chày vàn hda, nhièu nhà khoa hge<br /> dà ly giài bang nhièu càch nhu là tièp càn "dja vàn hda"; nhu là de xudng vùng giao<br /> Ihoa, thy ùng; nhu là tao dyng ly Ihuyél cho mot trung làm vàn hda riéng (vàn hda<br /> xù Thuàn, vàn hda xù Quàng...). Day là dièu cdn phài bàn nhièu nhung lù thyc té<br /> oài oàm này ed thè thày dugc ràng, con ngudi noi day là san phàm da vàn hda (cùng<br /> nhu là thién nhién "da dj" vày). Vàn hda noi day lai là phùc hgp cùa sy tièp nhàn và<br /> chuyèn giao càc già trj vàn hda theo cà hai chièu ddng dai và Ijch dai. Ve m§t lich<br /> dai Ibi dd là sy di qua càc già trj Ddng Som - Sa Huynh, Viét - Chàm, Dàng Trong -<br /> Dàng Ngoài, Thàng Long - Phù Xuàn... Ve màt ddng dai Ibi nd là sy tuong hgp<br /> giùa hai Icrp vàn hda, Idp nèn là vàn hda bàn dja và \àp phù là vàn hda di dàn. Do<br /> vày, cdng dòng dàn cu d day da ngudn góc, da sic thài vàn hda. Ngudi bàn dja vàn<br /> là cài cbll càn cù theo kiéu cam chiù, ngudi di cu mang dén cài chat tao bao, thoàng<br /> dat và ljch làm. Sy hda trdn nhilu Ibi h^ dà san sinh ra td chIt cln cù, sàng tao,<br /> cuong cudng nhung cùng rat dung dj, dn hda. Dd là dàc diém thudng thày d nhùng<br /> tò chùe hgp quln. Chinh sy da ngudn góc vàn hda cùng vdi sy lich hgp càc già tri<br /> ed ducrc lù tilp biln, giao Ihoa và thy img vàn hda hai mién là co sd de xuàl hign<br /> "nhàn kiél". Và, nlu "nhàn kiél" d vùng vàn hda Hoan - Ài là san phim vàn hda ed<br /> bl day Ihuin nhll Ibi "nhàn kiél" d vùng vàn hda Nam Hoành Som là san phIm vàn<br /> hda "da sic thài", he qua cùa sy tài clu trùc thudng xuyén làp lai.<br /> <br /> Rd ràng BIC miln Trung khdng chi là vùng dll khIc nghièt dén mùc ddc<br /> dào cùa vi Ibi ty nhién ma cdn da dang dén mùc ddc dào ve vàn hoà. Do dd. khdng<br /> hàn co mc)l vùng vàn hoà (cultural area) ma là mgl dai vàn hda (cultural range).<br /> <br /> <br /> 1. Ducrng Vàn An (2001 ), Ò chàu càn lue, Nxb Thuàn Hóa, 2001, tr. 1 .S.<br /> 2. Nguyén Khàc Thài (2012), "Danh nhàn Quàng Bình. Bình dàn và bàc hoc", Tap chi Thòng tin<br /> Khoa hoc. còng nghé Qucmg Bình, so 4/2012.<br /> 531<br /> VIÉT NAM HQC - KY YÉU H Q I THÀO QUÓC TÉ LÀN THlTTU<br /> <br /> <br /> bay, nhu ed làn Idi dà ggi là "dai tàn vàn hda" (cultural frequency) dugc chia ra thành<br /> nhùmg vùng vàn hda khà dj biét.<br /> Dà là dai hay mgt dai tàn Ibi tinh tàp trung (concentration) khdng cao, cdn tinh<br /> khuyich tàn (diflusion) là phó biln. San phIm vàn hoà cùa mdi vùng, mdi dja phuong<br /> trong dai dàt mién Trung này là kèt qua cùa sy tièp bién vàn hoà (acculluralion),<br /> hay ndi mgt càch de hilu hon là giao Ihoa vàn hda. Do vày, tinh di biét ve Ijch su dà<br /> quy djnh tinh khdng ddng nhàt ve vàn hda. Ò day, vàn hda khdng khàc nbau ve sàc<br /> dg ma là khàc nbau ve sic thài.<br /> Và, dd là cài càn nguyén de din Idi mgt he qua xà hdi là su di bi$t ve phuang<br /> thùc biéu càm và sinh hogt cgng dòng.<br /> Cd thè thày mgl net chung vàn hoà mién Trung là vàn hoà bình dàn. Dù ràng<br /> ed mgl chinh trièu tàp quyèn chùa Nguyén và nhà Nguyén nhung dà là giai doan<br /> mugn. Trong qua trinh hình thành nln tàng co sd cùa sinh boat cgng ddng và vàn<br /> hoà Bàc miln Trung, vàn hoà dàn gian và tàm linh là co bàn (ké cà vàn hoà Chàm).<br /> Do vày, phuong thùc biéu càm chung vàn là phuong thùc bình dàn. Tinh dj biét thè<br /> hi?n d day là khdng ed nhiìng tinh càch mang trong biéu càm (ké cà trong kién trùc,<br /> my thuàt, san khàu, dàn nhac, trd choi dàn gian và le hdi...). Dièu dd quy djnh ngdn<br /> ngù tò chùe kiln trùc, thièt che van hoà, giai di?u dàn nh^c và càc Ioai hình vàn hoà<br /> ngh? thuàt khàc. Tlt cà dIu bdc Ig phong càch dung dj, mdc mac, lièi tàu chim, ngudi<br /> và il tuong phàn.<br /> Qua trinh nghién cùu sinh boat cgng dong và vàn hoà khu vyc mién Trung,<br /> cho thày, ed sy phàn dj rIt rd ràng giùa càc dja phuang trong khu vyc ve tinh vàt<br /> ehit cùa làng vàn hda (con ngudi van hoà, td chùe thièt che vàn hoà, san phàm vàn<br /> hoà ...) vdi tinh thin cùa vàn hda làng (dàc tnmg, hình thài, phuong thùc, làp<br /> quàn...). Và, nlu di y, se thày trong khi d mièn BIC, làng vo trdn trong cài khudn<br /> "ludng cao còng kin"... t^o ra sy kèt ty nbinig yéu td dàm dàc cùa chat vàn hoà làng,<br /> dugc phàn bi?t vdi nbau bIng càc yéu td vàn hoà ddc quyèn (làng Dình Bang, làng<br /> Lim, DÒng Ky, Bình Dà, Cao Vién...) Ibi hàu nhu tinh md ve mài ngoai dién cùa<br /> làng mién Trung làm cho chat vàn hoà làng md nhal, ma chat vàn hda vùng, mién<br /> lai dàm dàc hon, ndi trdi hon. Mgt san phàm vàn hda thudng là san phàm chung cùa<br /> cà mgl vùng, mién chù khdng là cùa riéng mgl làng. Nhu vày, vàn hóa làng chùa<br /> dyng ndi hàm vàn hóa vùng mién. Dd chinh là bé qua tryc tièp cùa sy tièp bién vàn<br /> hda và dd là yéu td thuàn Igi de xày dyng nhùng md tip vàn hda ed tinh phd bién d<br /> Bàc mién Trung.<br /> Mgl yéu tò ed thè là thè manh liém àn trong vàn hda Bàc mién Trung là sy di<br /> biét phàn ành sy da dang, nhung sy da dang lai nàm trong mot long thè dòng nhàt -<br /> <br /> 532<br />  NHÀN DANG KHÓNG GIAN LICH SU'VÀN HÓA BAC MIÈN TRUNG...<br /> <br /> <br /> dòng nhàt trong da dang. Quan sài vàn hda Iruyén thòng miln BIC, de dàng phàl hi?n<br /> sy lrc)i ndi cùa mot so Ioai hình vàn hda chuyèn biét (vi nhu quan bg BIC Ninh),<br /> trong mot khdng gian cùng chuyèn biét (vùng Kinh BIC), ggi là dja vàn hda. Cdn d<br /> mién Frung ibi do tièp bién vàn hda ma nd thudng chuyln hda cho nbau, gin gùi<br /> nhau trcmg cà mgt vùng rgng Idn (vi nhu vùng vàn hda BIC Gianh, vàn hda vùng<br /> Le Ninh).<br /> <br /> ... và con do nhirng khoàng trong phia trudc càc nhà khoa hge<br /> Ndi vày nhung chùng la mdi chi nhin nhàn càc già tri vàn hoà - Ijch su cùa<br /> vùng dal này trèn nhùng sy kién và dIu In nói trdi. Ljch su dà tùng tòn lai khàeh<br /> quan nhu bài cù mgl chu trinh ly nhién nào khàc, nhung con ngudi dà dành mll di<br /> nhùmg thòng tin ve nd, de rdi ed biét bao càc già trj dà chim dim cùng vdi thdi gian,<br /> de lai nhùng khoàng tròng vàn hoà - ljch su. Phia trudc càc nhà nghién cùu vàn hda<br /> - lich su cdn ménh mdng nhùng vln de ma khoa hge cln ly giài, khdng chi di xlp<br /> Icrp dly dù nhùng td ljch cùa mày thién nién ky Ijch su càc tinh BIC miln Trung, ma<br /> hom thè, là làm rÒ nhùmg già trj vàn hoà - ljch su cùa vùng dll này nhu mgt sic thài<br /> khdng thè Ihièu, gdp phIn vào hg thòng già trj trudng tón cùa vàn hoà - Ijch su dàn<br /> toc Vi?t Nam.<br /> Khoàng trong thù nhàt phia trudc càc nhà nghién cùu lich su - vàn hoà gin<br /> vdi khdng gian và bòi cành Viét Thuàng Thi, mgt cài tèn khdng de gì bdc tàch ra khdi<br /> vùng dàt này.<br /> Bude ra khdi thdi ky tiln su, cgng dòng dàn cu Bàc miln Trung là ai và hg<br /> dà tdn lai trong khdng gian nào? Càu tra Idi mdi chi là Vigt Thudng Thj. Dù<br /> Vi?t I hudng Thj timg dugc coi nhu mgt quóc già so khai nhu Chu Hy da timg viét<br /> trong Thòng giàm cuang muc, nhu Trjnh Tilu (thdi TÒng) vili trong Thòng chi.<br /> nhu Tu Ma Thién viét trong Sir ky, nhu Bùi Duong Lich vili trong Ngh^ An ky hay<br /> Viét Thudng Thj chi là I trong 15 bg cùa Vàn Lang nhu Thj lang Ngd Sy Lién viét<br /> trong Dai Viét su ky toàn thu, thi rdt cudc càc ITnh vyc khoa hge xà bòi ndi chung<br /> và su hge ndi riéng cùng chua chùng minh dugc nhùng vln di vl cuong vyc, tó<br /> chùe ,xà bòi, vàn hoà, càc mdi quan bé ben trong và ben ngoài, vai trd ljch su cùa nd<br /> trong lién trinh ljch su BIC mièn Trung ndi riéng và Viét Nam ndi chung. D I ndi<br /> làm quan trgng cùa viéc nghién cùu làm sàng td Viét Thudng Thi, và cùng de khàng<br /> djnh ràng nghién cùu ljch su - vàn hoà dja bàn BIC mién Trung ma khdng nghién<br /> cùu Viét Thudng Thi ibi e ràng khd ed thè dal mgl sy khdi dàu dùng nghTa cho ljch<br /> su vùng dàt này. Xin dugc dàn ra day mgl thdng tin lù su già ndi tièng Tu Ma Thién:<br /> "Viét Thudng hudng nucVc bang ngàn nàm, hàng tram bàc hién thành Iruyén cho<br /> nhau xem tinh ihàn thuàn hoà chung due ma diém lành ly ùng, vua sàng, idi hién<br /> <br /> 533<br /> VifT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN T H I T T U<br /> <br /> <br /> phong lyc thuIn, din nay cdn ed Ibi ludng thIy..."'. Rd ràng dà biln thj mgt già trj<br /> vàn hoà ryc rd ma pham vi ành hudng cùa nd vugt ra khdi gidi han dja ly cùa Viét<br /> Thudng và dà dugc trao truyln trong hàng nghìn nàm vày.<br /> Thilt nghT, khoàng tròng dd trong ljch su và vàn hoà Bàc miln Trung (bcm thè<br /> nùa nd lai là ljch su khai thilt), là qua u quan trgng ma khoa hge ngày nay chua ed<br /> sy tilp càn dly dù. Trong nhilu sy kién khoa hge ljch su dlt nude, tàc già bài này<br /> cùng dà nhilu lln xdi xào vln de Viét Thudng Thj, nhung ròi cùng khóng nhàn<br /> dugc sy hudng ùng cùa gidi khoa hge.<br /> Khoàng trèng thù hai trong ddng chày vàn hoà - Ijch su BIC miln Trung duc7c<br /> md dIu bIng su hién di?n cùa di quèc (hay nói theo quan diém mài han là su hién<br /> dién cùa càc tiéu vuang quèc) thuge de quèc Làm Àp/Hoàn Vuang/Chièm Thành.<br /> Nlu thdi ky Vigt Thudng Thj chi di lai trong thu ljch nhùng ddng ghi chép và<br /> nhàn djnh cdn thd giàn thi sy hign dign cùa ngudi Cham cùng vdi vàn hoà cùa hg<br /> trong gin mgt thién nién ky dà di lai trén vùng dlt càc tinh phia trong cùa dai dàt<br /> Bàc miln Trung nhùng bIng chùng van hoà v$t chIt khóng thi chdi càil Dd là<br /> nhùng thành quàch, din thàp, cdng trinh kiln trùc dàn sy và quàn sy và khdng Ioai<br /> trù khà nàng cdn cà nhùng phi tich cùa nln hành chinh và thilt chi kinh ti xà hdi<br /> vdi nhùng tén ggi "phI dd", "rugng phò/càng thi". Theo sàch Thuy kinh chù thi vào<br /> nàm VTnh Hoà (347), "Pham Vàn dành Nh?t Nam xin thù su Giao chàu là Chu<br /> Phién lly nùi Hoành Son d bàc qu^n Nh|it Nam làm dja giói"^.. Nhu vày, chi il thi<br /> ed mgt the chi nào dd cùa ngudi Chàm da hi?n di?n d vùng dlt này lù thi ky thù III<br /> (nàm 249) khi Làm Àp lày dugc Thg Lanh, da ón djnh chilm ddng vào Ibi ky thù<br /> IV. Nlu khoàng tròng thù nhll di xuyén qua hai thién nién ky dIu tién, hoàc hon<br /> thi, thi khoàng tròng thù hai dà gin mgt thién nién ky, kéo dai tu cuòi thè ky thù III<br /> - IV din cuòi thi ky thù XI. Trong thdi ky này, ed qua nhilu càu hdi ve Ijch su - van<br /> hoà dàt ra phia trudc càc nhà khoa hge ma khi nghién cùu Hcb su - vàn boa vùng<br /> dll này khdng Ibi khdng di càp (nlu khdng ndi là phài llp dly). Nhùng cdng<br /> trinh nghién cùu cùa E.Huber, L. Pinot, L. Cadière, V. Goloubew, L. Aurousseau.<br /> Trln Quóc Vugng, Nguyén Hùu Thdng cùng càc cdng sy... dà il nhièu de càp dén<br /> Ijch^ su và vàn hoà Cbàmpa trèn dlt BIC miln Trung (cùng ed nghTa là ljch su Bàc<br /> miln Trung lù Ibi ky thù II din Ibi ky thù XI ) nhung cùng chi nhìn nhàn giai<br /> doan này thdng qua di tich, cdn ndi hàm cùa nd Ibi vln dang là mgl khoàng trdng<br /> <br /> <br /> 1. Bùi Duang Ljch ( 1993), Nghé An ky, Sdd , U.224.<br /> 2. Xem: Phàn vién nghién cùu Vàn hóa nghé thuàt Viét Nam lai Hué (2001), Thành lùy co d<br /> khu vue Bình Tri Thién, Ky ylu Hòi thào Khoa hoc.<br /> 3. Bùi Duang Ljch (1993), Nghé An ky, Sdd, U.25.<br /> <br /> 534<br />  NHÀN DANG KHÓNG GIAN LICH SU VÀN HÓA BAC MIÈN TRUNG...<br /> <br /> <br /> trong khoa hoc ljch su và vàn boa'. Trong cài khoàng trdng ménh mdng dd, khoa<br /> hoc chua nhàn biét dirgc (dù chi là khài quàl, long thè) hinh thài xà hdi phia Nam<br /> Dèo Ngang trong giai doan hién dién cùa thè che Cbàmpa ra sao, sy vàn dc)ng ljch<br /> su dién ra nhu thè nào, vàn hoà cùa hai cdng ddng Viét - Chàm tdn lai ra sao trong<br /> sudi mot thdi gian dai nhu vày? hón dung hay dan xen, giao Ihoa hay thy ùng? sy<br /> ành hudng qua lai giùa hai nén vàn minh và hai ddng vàn hoà thè nào. Ngudi Vi^t<br /> di dàu và sdng thè nào trong khi (néu) ngudi Chàm là chù Ibi trong dd dàc biét là<br /> càc già trj kinh tè - xà bòi/ hành chinh - vàn hoà dudi trilu dai Indrapura hùng manh<br /> dén nhu vày? Vi sao, sau sy kién 1069-1075, Ibi chi Chàm (hay ngudi Chàm) "mll<br /> bóng" trèn vùng dal này ma khdng de lai mot dàu In vàn hoà nào (trù mgl so il phI<br /> lich ghi nhàn thdi ky tdn lai cùa hg lù thè ky thù Vili trd vl sau), v.v...<br /> Khoàng tròng thù ha trong tién trinh lù thuy dén chung cùa ljch su BIC miln<br /> Trung chinh là khdng gian vàn hoà Viét trong thién nién ky cuoi cùng dudi thdi càc<br /> Iriéu dai phong kién Viét Nam giành dugc chù quyln ddc làp dàn tgc. Trong giai<br /> doan này, càc nhà su hge d Khoa Su Dai hge Khoa hge Hul, Dai hge Su pham Hué,<br /> nhdm nghién cùu cùa Phàn vién Nghién cùu Vàn hda miln Trung lai Hul và mot so<br /> nhà nghién cùu ddc làp d mién Trung... dà cdng bò mgt so cdng trinh nghién cùu vi<br /> dién trinh ljch su và nhùng già trj vàn hoà truyln thòng trén co sd vàn hoà Viét dà<br /> djnh hình vdi sy hình thành vàn hoà làng xà dudi thdi Ly, Trln, Le và sy chuyèn<br /> hoà chinh tri/vàn hoà dudi thdi Nguyén. Nhùng kit qua dd là rIt dàng ghi nhéui.<br /> Tuy nhién, di djnh vj khdng gian và già trj vàn hoà Ijch su cùa giai doan này thi con<br /> qua nhiéu vi^c phài làm. Dù ljch su Bàc mièn Trung ed kéo dai din dàu chàng nùa<br /> Ibi giai doan hình thành càc già trj ljch su vàn hoà khdi ngudn tu khi vùng dlt nam<br /> Dèo Ngang bòi nhàp ve qudc già Dai Vi^t và nhùng chinh sàch kinh ti - xà hdi dudi<br /> sy hung ihinh cùa càc trièu dai Ly, Tran, Le dà md ra cho cgng ddng cu dàn xù sd<br /> này mgt khdng gian chinh tri/chinh sàch, hành chinh/thilt chi, kinh tl/ddi song, van<br /> hoà/sinh boat ma làm nèn hIng sd vàn hoà - Ijch su, dugc trao truyln cho Idi ngày<br /> nay. Ve mài nhàn hge, Nguyén Qudc Ldc, Nguyén Vàn Manh, Nguyén Xuàn HÒng<br /> và riéng Nguyén Hùu Thdng trong mgl chuyèn luàn ve vùng dal này dà cdng bò<br /> mgt chu trinh thién di càc nhdm và cdng ddng ngudi lù phia Bàc vào mièn Trung<br /> Viét Nam'.<br /> Chu trinh này cho la mgl càch ly giài ve sy hién dién cùa càc nhdm dàn ldc il<br /> ngudi sinh song trén day nùi Bàc Trudng Son. Càch ly giài dd làm sàng td mot<br /> phàn sy hinh thành càu trùc cgng ddng trèn vùng dàt này và ngudn gdc dàu àn Viét<br /> <br /> 1. Nguyén Hùu Thòng và cgng su (2002), Di tich vàn hoà Chàmpa ò Quàng Bình, Trung tàm<br /> TH à TT khoa hoc, còng nghé Quàng Bình.<br /> 2. Nguvén Hùu Thòng và còng su (2002), Di tich vàn hoà Chàmpa ò Quàng Bình. Sdd, tr. 24-39.<br /> <br /> 535<br /> VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ' TU<br /> <br /> <br /> trong vàn hoà càc dàn tgc il ngudi d phia Tày. Thi nhung, càu bài anh là ai cho<br /> cdng dòng Chùt, ngudi Ngudn và mgt vài tgc ngudi nùa van dang bd ngd. Tal cà<br /> nhùmg ngi dung vùa kl trèn là ndi hàm lich su cùa cà mot thién nién ky, kéo dai tu<br /> thi ky II cho Idi thi ky XIX cùa thién nién ky thù hai, cho din nay vàn chua ed ai<br /> quan tàm dén.<br /> Khoàng trèng thù tu I^i là vln di ed y nghìa ly luàn và phuong phàp luàn.<br /> Xua nay vàn hoà hge và su hge van thudng nhìn nhàn vàn de thdng qua càc bién ed<br /> ljch su và hién tuong van hoà. Chua mgt cdng trinh nào vili vl vùng dll này trong<br /> cài vi thi ty nhién cùa nd. Di hdi nhàp và phàl triln, khdng thi khdng ly giài he qua<br /> Ijch su trong mly nghìn nàm tòn t^\. Trong bàn chIt, con ngudi BIC mién Trung ed<br /> nhùmg thuge tinh nào. Vj thi dia ly, dilu kign ty nhién, càc chu trinh ljch su - vàn<br /> hoà khu vyc dà tàc dgng nhu thi nào din con ngudi BIC miln Trung. Và trong sy<br /> vàn dgng di tèn tai, con ngudi Bàc miln Trung lày cài gì làm chinh, cdng ddng hay<br /> cà thi, huemg ngi hay hudng ngo^i, chugng thich nghi hay uà càch tàn... Hình thè<br /> dja vyc da gdp gì vào qua trinh hun due bàn ITnh con ngudi Bàc miln Trung. Tlt cà<br /> nhùng ngi dung nói trèn. Tran Quóc Vugng và mgt vài ngudi dà ggi nd là dia vàn<br /> hoà. Cd le, dia vàn hoà cùng dang là khoàng tròng trong phuong phàp nhìn nhàn<br /> Ijch su - vàn hoà vùng dlt Quàng Bình hi?n nay.<br /> Khoàng trèng thù nàm là cài khoàng hoàn... toàn tròng! Khoàng tròng này do<br /> ba nhà nghién cùu vàn hda - lich su nói tilng dua ra di rèi làm khd cho càc Ibi<br /> h? hàu sinh. Dàu tién GS. Ha Van Tàn xàc làp thuàt ngù "tièp bién vàn hóa", rèi<br /> GS. Trln Quóc Vugng vdi càc luàn de vl mgt vùng "giao thoa", cdn hge già Son<br /> Nam thi ggi là miln "thu img" giùa hai khu vyc Bàc - Nam, nhimg ròt cuge nd là<br /> cài gì Ibi chua ai ly giài cho xù sd dang mang trèn lung càc thuàt ngù này. Dùng<br /> v§y, ed mgt sy tilp nhàn và trao truyln càc già tri Ijch su - vàn hda tu BIC vào Nam<br /> và ngugc lai. Nhimg, kl cà ngudi de xudng thuàt ngù và thi he hàu sinh say sua<br /> khuyich làn càc thuàt ngù dd. Ibi cùng chua mot ai chùng minh vùng dlt miln Trung<br /> da "nhàn" cài gì và "trao" cài gì cho hai miln, dà "tièp" cài gì di ròi "bièn" thành<br /> cài gì, "thu" cài gì ròi "ùng" ra cài gì? Cài con ile cùa sy giao Ihoa qua lai vùng dal<br /> miln Trung suòt cà mly thién nién ky dà di lai cho còng dòng noi day nhùng già trj<br /> gì là nói bàC<br /> Và, day là dilu nghjch ly trong mgi sy phi ly: vùng tilp biln, thy ùng, giao<br /> thoa, lè ra là vùng càch tàn manh me nhll Ihì ngugc lai, khóng noi nào ed thè bào<br /> tèn (và bào thù) han vùng này. Cd ngudi da lly cài "ly thuyèt bào tón ngogi bièn" ra<br /> de ly giài hién lugng bào tòn càc già tri tiln Viét - Mudng, Viét - Mudng và Viét ed<br /> trèn vùng dll miln Trung, di ròi kéo nhau vl day dilu nghién ngdn ngù, vàn hda<br /> bàn dia ma khdng cln di lim cài càn nguyén ddng bang càc già tri ày trong khi ggi<br /> <br /> <br /> 536<br />  NHÀN DANG KHÓNG GIAN LICH SU VÀN HÓA BAC MIÈN TRUNG.<br /> <br /> <br /> nd là vùng dàt giao thoa. Néu khoa hge là dja hai cùa ly sy rie ròi thi day chinh là<br /> chd ràc ròi nhàt ma khoa hoc dang làng trành.<br /> Khóng thè phù nhàn nhùng kèt qua nghién cùu vl vùng dlt BIC miln Trung<br /> da ducrc ccmg bò trong hàng chyc nàm qua, nhll là trong nhùng nàm gin day. Tuy<br /> nhién, néu dal nò trong cà mot lién trinh ljch su lù thuy din chung cùa xù sd này Ibi<br /> nhùng kèt qua nghién cùu dà cdng bd mdi chi là sy khdi dIu. Phia trudc càc nhà<br /> nghién cùu ljch su - vàn hoà cdn ménh mdng nhùng khoàng tròng, lai là nhùng<br /> khoàng tròng khoa hge ma ben trong nd lai chùa dyng nhùng vln de hit sue co bàn<br /> de hcìàn thién dòng chày ljch su, d i lim và hilu bàn cbll, nói hàm vàn hoà, di nhàn<br /> biét nàng lyc hién hùu tón tich qua ljch su, lilm In trong còng dòng BIC miln Trung<br /> trèn con dudng phàl Irièn.<br /> <br /> <br /> Tài lieu tham khàc<br /> <br /> 1. Bùi Duong Lich, 1993, Nghé An ky, Nxb. KHXH.<br /> 2. Cadière.L.,(1904), Vestiges de loceupation Chame au QuangBinh, BEFEO, IV, N°.l-2.<br /> 3. Colani. M, 1936, Notes pré et protohistoriques province du Quang Binh, BAVH 23è<br /> année, Janviers-mars.<br /> 4. Duang Vàn An, 2001, Ó chàu con lue, Nxb Thuàn Hóa.<br /> 5. Ha Vàn fin, 1992, "Vàn hoà Hoà Bình - Nhùmg vln di sau nàm 1960", Khào eè hoc,<br /> so 2-1992.<br /> 6. Lè Bà Thào, 1997. Thién nhién Viét Nam, Nxb. KH&KT, Ha Npi.<br /> 7. Le Dinh Phùc, 1997, Tiin su Quàng Bình, Nxb. KHXH, H..<br /> 8. Nguyén Hùu Thdng và cpng sy, 2007, Hoa trèn dà nùi, Nxb Thóng kè. Ha Nói.<br /> 9. Nguyén HOm Thòng và còng su. Di tich vàn hoà Chàmpa à Qucmg Bình. Tài li?u do<br /> Trung tàm TH &. TT khoa hoc, còng ngh? Quàng Bình d^l hàng.<br /> 10. Phàn vién NCVHNTVN lai Hul, 2001, Thìinh lùy eè ò khu vue Binh Tri Thién<br /> 11. Vién Vàn hóa Thóng tin, 2004, Tiip càn vàn hóa, nghé thuàt miin Trung. Hul.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 537<br />