Nhận diện một số hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc

NHẬN DIỆN MỘT SỐ HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG<br /> VĂN HÓA TRONG TRUYỀN THUYẾT THỜI KÌ VĂN LANG – ÂU LẠC<br /> ĐẶNG THỊ LAN ANH<br /> Trường Đại học Hải Dương<br /> Tóm tắt: Một số nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn<br /> Lang – Âu Lạc hoặc có cốt cách thần thoại hoặc có gốc tích từ nhân vật thần<br /> trong thần thoại đã chuyển hóa thành nhân vật trong truyền thuyết, có lai<br /> lịch, nguồn gốc xuất thân cụ thể. Các nhân vật này thoát thai từ trong thần<br /> thoại nhưng đã được nhào nặn lại, móc nối với những sự kiện, nhân vật lịch<br /> sử của đời sau để trở thành những hình tượng mới, mang đặc trưng của thời<br /> đại dựng nước. Nghiên cứu và phân tích hình tượng các nhân vật này, chúng<br /> ta sẽ dần bóc tách những lớp văn hóa trùm lên nhau qua các thời kì lịch sử và<br /> bóc tách những lớp văn hóa cổ xưa nhất của hình tượng. Hình tượng nhân<br /> vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc là sự<br /> xếp chồng các tầng ý nghĩa, các lớp văn hóa, các yếu tố tôn giáo và yếu tố<br /> thần thoại hòa quyện và thấm đượm vào nhau tạo nên một mẫu hình anh<br /> hùng văn hóa tiêu biểu thời kì Văn Lang – Âu Lạc.<br /> Từ khóa: Anh hùng văn hóa, Truyền thuyết, Văn Lang – Âu Lạc<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Truyền thuyết là những truyện kể dân gian có cái lõi lịch sử mang màu sắc huyền ảo,<br /> nội dung kể về các nhân vật và sự kiện lịch sử. Truyền thuyết dân gian cho đến ngày<br /> nay vẫn chưa bao giờ mất đi sức sống mãnh liệt và vai trò độc đáo của mình đối với<br /> cộng đồng, luôn được cộng đồng nâng niu, bảo vệ như một tài sản linh thiêng, quý báu<br /> bậc nhất. Ngày nay, chúng ta đang chứng kiến sự quan tâm ngày càng tăng của các nhà<br /> khoa học đối với việc tìm hiểu truyền thuyết dân gian thời kỳ Văn Lang – Âu Lạc. Thời<br /> kỳ Văn Lang – Âu Lạc chính là “thời kỳ anh hùng” của lịch sử Việt Nam với đầy đủ<br /> những đặc trưng của “thời kỳ anh hùng” theo định nghĩa của Friedrich Engels. Điều này<br /> khích lệ chúng tôi áp dụng các lý thuyết mới vào việc nghiên cứu và soi sáng nhiều vấn<br /> đề còn bỏ ngỏ của truyền thuyết dân gian thời kỳ Văn Lang – Âu Lạc, trong đó đặc biệt<br /> chú ý hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong chuỗi truyền thuyết thời kì Văn Lang<br /> – Âu Lạc.<br /> 2. NGUỒN CỘI CỦA HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỀN THUYẾT<br /> THỜI VĂN LANG- ÂU LẠC<br /> Theo các nhà nghiên cứu, nhiều truyền thuyết về anh hùng văn hóa thời kì Văn Lang –<br /> Âu Lạc vốn thoát thai từ thần thoại. Một số nhân vật vốn từ các nhân vật thần trong thần<br /> thoại đã chuyển hóa thành nhân vật trung tâm trong truyền thuyết. Do vậy, khi nhận<br /> diện hình tượng nhân vật, nếu chỉ xét trong khuôn khổ và đặc trưng của thể loại truyền<br /> thuyết thì hiển nhiên là thiếu hụt. Nghiên cứu và phân tích hình tượng các nhân vật anh<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 5-13<br /> <br /> 6<br /> <br /> ĐẶNG THỊ LAN ANH<br /> <br /> hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc, chúng tôi sẽ dần bóc tách<br /> những lớp văn hóa trùm lên nhau qua các thời kì lịch sử và bóc tách những lớp văn hóa<br /> cổ xưa nhất của hình tượng.<br /> Thần thoại theo Marx nói đó là vẻ đẹp “một đi không trở lại” của loài người khi xã hội<br /> nguyên thuỷ kết thúc. E.M.Meletinsky đã định nghĩa thần thoại như sau: “Thần thoại có<br /> nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp… Thường người ta hiểu đó là những truyện về các vị thần,<br /> các nhân vật được sùng bái hoặc có quan hệ nguồn gốc với các vị thần, về các thế hệ<br /> xuất hiện trong thời gian ban đầu tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào việc tạo lập thế<br /> giới cũng như vào việc tạo lập nên những nhân tố của nó – thiên nhiên và văn hoá” [1].<br /> Sự thực thì trên thế giới, bất cứ dân tộc nào cũng có thần thoại. Nhưng ở nước ta do<br /> hoàn cảnh lịch sử mà các thần thoại đã không giữ được nguyên vẹn. Bù lại chúng ta lưu<br /> giữ được một kho tàng truyền thuyết khá dày dặn về thời kì đầu dựng nước. Các nhà<br /> nghiên cứu đã tìm thấy những nét gần gũi đặc biệt giữa thần thoại và truyền thuyết thời<br /> kì đầu, bởi chỗ dựa chủ yếu của truyền thuyết thời kì này chính là nguồn thần thoại.<br /> “Khi ý thức lịch sử của cộng đồng ngày càng phát triển, người ta mượn lại những hình<br /> tượng vang bóng một thời trong thần thoại vốn là niềm tự hào của cộng đồng, nhào nặn<br /> lại, móc nối nó với những sự kiện và nhân vật lịch sử có thật ở đời sau, làm thành một<br /> nguồn truyện kể vừa đậm yếu tố kì ảo vừa đậm màu sắc lịch sử, vừa li kì và hấp dẫn vô<br /> cùng” [3]. Nhân vật của truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc là những nhân vật có<br /> diện mạo khổng lồ về hình dáng, tầm vóc, sức mạnh, hành động và chiến công.<br /> Có thể coi những bản truyền thuyết về Lạc Long Quân và Âu Cơ thời kì Văn Lang - Âu<br /> Lạc là những mảnh vụn của hệ huyền thoại (mythology) và huyền tích (legend) Đông<br /> Sơn bị vỡ trong diễn trình lịch sử, được lưu giữ lại trong kí ức của dân gian và được bồi<br /> đắp không ngừng theo dòng chảy của thời gian. Chắc chắn rằng nhân vật Lạc Long<br /> Quân, Âu Cơ thoát thai từ ý niệm về vật tổ và những thần thoại về đấng sáng tạo. Tìm<br /> trong những bản sử thi - thần thoại Ẳm ẹt luông của dân tộc Thái, Bài ca trời đất của<br /> dân tộc Lô Lô, Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường, thần thoại Khúa Kê của dân tộc<br /> H’mông... có thể kể đến các vị thần khai sáng, tạo dựng vũ trụ: ở người Thái là Xô<br /> Công Phạ, Xô Công Đin, ở người Lô Lô là ông bà Két Dơ, GaGia, ở người Mường là<br /> ông Thu Tha và bà Thu Thiên... Đó là những cặp đôi sáng tạo vạn vật.<br /> Tên gọi Lạc Long Quân và Âu Cơ cũng được các nhà nghiên cứu giải thích là có cội<br /> nguồn từ tín ngưỡng vật tổ. Lạc Long Quân là nòi rồng, Âu Cơ là giống chim. Hình<br /> tượng Lạc Long Quân và Âu Cơ trong truyền thuyết của người Việt, gắn liền với những<br /> sáng tạo khởi thủy trong huyền thoại cổ xưa.<br /> Tiếp đến là các kì tích diệt con cá lớn đã thành tinh (Ngư Tinh), giết con cáo chín đuôi<br /> đã thành tinh (Hồ Tinh), giết con tinh ở trên cây (Mộc Tinh) của Lạc Long Quân là<br /> những câu chuyện đậm dấu ấn thần thoại. Lạc Long Quân là hình tượng được huyền<br /> thoại hóa mang sức mạnh, tầm vóc của cả cộng đồng trong công cuộc bảo vệ địa bàn cư<br /> trú, khai phá đất đai thời bình minh của lịch sử. Hình ảnh Lạc Long Quân có nét gần gũi<br /> với hình ảnh người anh hùng chinh phục thiên nhiên trong thần thoại Mường là vị vua<br /> Dịt Dàng với chiến tích chặt cây Chu Đồng, săn con muông Tìn Vìn Tượng Vượng<br /> <br /> NHẬN DIỆN MỘT SỐ HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA<br /> <br /> 7<br /> <br /> được kể trong sử thi thần thoại Đẻ đất đẻ nước hay chàng khổng lồ Ải Lậc Cậc với công<br /> việc khai phá các cánh đồng lớn ở Tây Bắc của người Thái…<br /> Nhắc tới các nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc<br /> không thể không nhắc đến hình tượng Sơn Tinh. Sơn Tinh trước hết được tôn vinh là<br /> một vị thần Núi, là sự hình tượng hóa và thần thánh hóa một hiện tượng tự nhiên (núi)<br /> gắn với tục thờ núi (bái vật giáo). “Ấn Độ có sông Hằng đồng thời có nữ thần sông<br /> Hằng. Việt Nam có núi Tản đồng thời có thần núi Tản Viên” [4]. Từ trong truyện kể và<br /> trong tâm thức dân gian, ông Tản đồng nhất với Sơn Tinh, một thần tượng tổng hợp sức<br /> mạnh của đất và núi mà người nguyên thuỷ đã hằng tín ngưỡng. Sơn Tinh cũng đồng<br /> thời là hình ảnh người khổng lồ kiến tạo núi non mang đậm dấu ấn kì vĩ của nhân vật<br /> thần thoại. Thuở hồng hoang, con người choáng ngợp trước độ rộng rãi, vẻ hoành tráng<br /> của tự nhiên, bởi thế trí tưởng tượng đã được đẩy tới độ không cùng khi dân gian xây<br /> dựng tầm vóc, diện mạo, tư thế của những chủ nhân đào sông, đắp núi. Nhân vật Sơn<br /> Tinh mang bóng dáng và tầm vóc của Ông Khổng lồ, đứng sừng sững trên đất trung du<br /> và đồng bằng mênh mông, vượt lên trên những con nước lớn để quai đê chặn lũ, bước<br /> một bước từ đỉnh núi này sang đỉnh núi nọ. Sự tích Đồi Đùm đứt quai, Đồi Vai lọt sọt<br /> lưu truyền vùng Ba Vì đã tái hiện công tích quảy đất đắp núi chống lũ, kiến tạo hình<br /> dáng núi non của Sơn Tinh. Hình ảnh này có mẫu hình từ Nữ Oa – Tứ Tượng, chàng<br /> khổng lồ Prong pha đạp đất núi – hình tượng khổng lồ kiến tạo vũ trụ thuở hồng hoang.<br /> Với nhân vật Thánh Gióng, thoạt đầu Gióng là vị thần khổng lồ có nguồn gốc từ thần đá<br /> và thần tre trúc, được nhân dân nhắc nhớ, gìn giữ, lưu truyền qua các thế hệ rồi trở<br /> thành anh hùng dân tộc, gắn với sự hình thành liên minh Âu Lạc, ẩn chứa trong mình cả<br /> hai thành tố Âu, Lạc. Thánh Gióng còn có tên gọi là Phù Đổng Thiên Vương. Phù Đổng<br /> thực chất là thần khổng lồ của người Việt Mường cổ (chữ Đổng là biến âm Hán Việt<br /> của chữ Đùng trong ngôn ngữ Việt Mường cổ. Phù Đổng có thể giải thích là bỗng chốc<br /> trở nên khổng lồ). Như vậy, Thánh Gióng là hiện thân của một vị thần khổng lồ trong<br /> thế giới tâm linh Việt Mường cổ. Trong bối cảnh liên tục phải đấu tranh chống giặc<br /> ngoại xâm, Thánh Gióng được người đời sau gắn thêm với sự tích giúp vua Hùng chống<br /> giặc ngoại xâm. Vì là con thần (mẹ Gióng dẫm vào dấu chân thần mà sinh ra Gióng)<br /> nên sau khi đánh tan giặc, Thánh Gióng đã hiển linh về trời. Gióng trở thành vị thần phù<br /> trợ cuộc sống ấm no cho nhân dân, đặc biệt linh ứng khi nhân dân quanh vùng cầu mưa.<br /> Sau khi về trời, Gióng lại hóa thân thành thần tự nhiên, làm mưa tưới nhuần đồng<br /> ruộng. Bởi thế trong tâm thức dân gian Gióng vừa là anh hùng chống giặc vừa là anh<br /> hùng văn hóa.<br /> Vùng Cổ Loa còn đọng lại khá nhiều truyền thuyết và những mẫu thần thoại đã hóa<br /> thạch đan lồng, chồng xếp lên nhau về nhân vật An Dương Vương – vua Chủ. Truyền<br /> thuyết vùng Cổ Loa kể rằng, ngày còn trẻ, khi đi gánh nước, bạn bè chưa đến bờ sông<br /> đã gặp Thục Phán quẩy nước về. Té ra Phán không đi vòng chân núi, mà núi tự xẻ đôi<br /> cho Phán vượt qua. “Mô típ núi tự xẻ làm đôi để Thục Phán có lối đi là hồi quang đã<br /> phân giải của một mảnh thần thoại, đọng lại ở đây để chiếu nhân vật trung tâm trong<br /> truyền thuyết Cổ Loa lên màn ảnh của trí tưởng tượng dân gian, thành một con người có<br /> <br /> 8<br /> <br /> ĐẶNG THỊ LAN ANH<br /> <br /> tầm thước siêu phàm” [6]. Có thể nói dấu vết thần thoại của hình tượng nhân vật còn<br /> đọng lại khá rõ ở chi tiết này. Trong truyền thuyết, nhân vật An Dương Vương không<br /> được tái hiện với diện mạo của người khổng lồ, vươn mình đứng dậy thành tráng sĩ cao<br /> lớn như Thánh Gióng, cũng không phải hình ảnh người khổng lồ hai chân đạp lên hai<br /> bờ sông Hồng, khoắng gươm xuống dòng nước, chém giải đứt làm ba đoạn như người<br /> anh hùng làng Chèm Lí Ông Trọng. An Dương Vương được vẽ bằng nét vẽ đơn giản<br /> của dân gian để tái dựng bản chất siêu thực của nhân vật. Núi vùng Cổ Loa đã phải tự<br /> xẻ thành đường cho Thục Phán đi. Thiên nhiên đã tự bị khuất phục, tự nhường bước<br /> trước Thục Phán. “Vua Chủ đã mang những nét của một Hanuman trong anh hùng ca<br /> Ấn Độ” [6].<br /> Khi quân Triệu Đà phá cửa thành, ùa vào, An Dương Vương lên ngựa chạy ra biển thì<br /> nước biển rẽ ra, thần Kim Qui đón người anh hùng thất thế xuống biển cả. Như vậy,<br /> trong tâm thức dân gian, vị vua Chủ luôn sẵn bản sắc thần linh, có năng lực giao tế với<br /> thần linh, có năng lực siêu phàm luôn được phù trợ. Tại khu vực đền Cuông, nhân dân<br /> quanh vùng Mộ Dạ còn lưu truyền mẩu chuyện kể về kết cục của An Dương Vương.<br /> Theo lời kể của cụ Trần Chu (nguyên là người coi giữ đền Cuông và nay đã mất): sau<br /> khi chém Mỵ Châu, An Dương Vương phi ngựa lên đỉnh núi Mộ Dạ. Từ trên đó, Ngài<br /> đã cởi mũ, cởi cờ, cởi áo khoác, tháo kiếm và yên ngựa rồi tung ra bốn phía. Kỳ lạ thay,<br /> tất cả các thứ đó biến thành 5 ngọn núi có hình giống như cái mũ, cái kiếm, chiếc vành<br /> khăn v.v… châu tuần quanh núi Mộ Dạ. Không những thế, Ngài còn dẫm mạnh chân<br /> xuống một tảng trên đỉnh núi và để lại một vết chân rồi mới gieo mình xuống biển tự tử.<br /> Nơi ấy một thời gian sau nổi lên phiến đá có hình bàn cờ tướng và dân đi biển thi<br /> thoảng vẫn thấy hình bóng An Dương Vương cùng thần Kim Quy ngồi đánh cờ trên đó.<br /> Đây là những hình ảnh thật kì vĩ mang bóng dáng một vị thần tạo lập diện mạo núi non,<br /> vũ trụ.<br /> Khi nghiên cứu về nhân vật truyền thuyết, chúng tôi nhận thấy các nhân vật truyền<br /> thuyết có cội nguồn thần thoại hiện lên với những mức độ kì vĩ khác nhau. Nếu như<br /> hình tượng Lạc Long Quân, Âu Cơ là hình ảnh toàn vẹn mang dáng dấp của tổ tiên khởi<br /> nguyên, nếu như Thánh Gióng, Sơn Tinh giữ được những mảnh hào quang chói sáng<br /> của hình tượng người anh hùng kì vĩ, thì hình tượng An Dương Vương hiện lên chỉ là<br /> phảng phất cốt cách nhân vật thần thoại. Chúng tôi đồng tình với quan điểm của Trần<br /> Quốc Vượng “Ở đây, thần thoại đã tan vỡ khi vấp phải bậc thềm lịch sử” [6]<br /> 3. ĐẶC TRƯNG THỜI ĐẠI CỦA HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỀN<br /> THUYẾT THỜI KỲ VĂN LANG- ÂU LẠC<br /> Thời kỳ Văn Lang – Âu Lạc chính là “thời kỳ anh hùng” của lịch sử Việt Nam với đầy<br /> đủ những đặc trưng của “thời kỳ anh hùng” theo định nghĩa của Friedrich Engels. Một<br /> số nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc thoát thai<br /> từ trong thần thoại nhưng đã được nhào nặn lại, móc nối với những sự kiện, nhân vật<br /> lịch sử của đời sau trở thành những hình tượng mới, mang đặc trưng của thời đại dựng<br /> nước. Tất nhiên hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kì Văn Lang – Âu Lạc sẽ<br /> còn bao chứa nhiều lớp văn hóa trùm lên nhau qua các thời kì lịch sử nhưng hình tượng<br /> <br /> NHẬN DIỆN MỘT SỐ HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA<br /> <br /> 9<br /> <br /> những nhân vật này khoác một tấm áo từ “thời kì anh hùng” của lịch sử dựng nước khá<br /> rõ nét, không bị mờ nhòe theo thời gian.<br /> Theo đánh giá tiền sử học thì phần lớn các huyền thoại cổ nhất của Việt Nam, bắt đầu<br /> với truyền thuyết Âu Cơ – Lạc Long Quân và các truyện kể liên quan đến thời Hùng<br /> Vương đều ra đời trong khoảng thế kỷ 4-3 tr.CN. Đây chính là thời điểm cực thịnh của<br /> văn hóa Đông Sơn, thời điểm hình thành ổn định một xã hội trồng lúa Việt cổ. Cuộc<br /> hôn phối Âu Cơ – Lạc Long Quân là sự hình tượng hóa cuộc giao hòa giữa hai khối cư<br /> dân Việt sinh sống ở vùng cao cạn (Âu) và thấp ngập (Lạc). Những truyền thuyết về<br /> Sơn Tinh – Thủy Tinh (sơn – thủy), Chử Đồng Tử - Tiên Dung (Chử - đầm lầy, Tiên rừng núi) đều nằm trong cùng một môtíp lớn Âu – Lạc đó.<br /> Thời kì này là thời kì của những chiến tích chinh phục thiên nhiên, khai phá rừng rú, núi<br /> sông, mở mang địa bàn sinh tụ. Truyền thuyết về vua Rồng xứ Lạc với những chiến<br /> công chinh phục Hồ Tinh, Mộc Tinh, Ngư Tinh của người Lạc Việt phản ánh công cuộc<br /> đấu tranh chinh phục thiên nhiên, khai phá các vùng đất của người Việt cổ, từ đồng<br /> bằng đến rừng núi, vùng biển làm địa bàn sinh tụ cho nhân dân song song với việc diệt<br /> trừ tai họa. Theo bước chân Long Quân, hàng loạt địa danh mới được hình thành. Trên<br /> mảnh đất này, con người trong quá trình khai phá thuở hồng hoang đã chống lại những<br /> mối đe dọa từ kẻ thù bốn chân và hai chân để gây dựng cơ nghiệp và tạo dựng bản sắc<br /> văn hóa cho riêng tộc người này. Đó là sự phản ánh dưới hình thức huyền thoại quá<br /> trình chinh phục thiên nhiên, mở mang đất nước của tổ tiên người Việt. Đáng lưu ý<br /> trong nguồn mạch truyền thuyết thời kì Văn Lang – Âu Lạc còn có truyện kể An Dương<br /> Vương với việc dời đô từ vùng rừng núi về giữa đồng bằng màu mỡ. An Dương Vương<br /> có công trước hết là vị vua đã chọn được địa thế đắc địa để tụ cư và đóng đô. Địa điểm<br /> Cổ Loa chính là Phong Khê, lúc đó là một vùng đồng bằng trù phú. Việc dời đô từ vùng<br /> núi Phong Châu về đây đã đánh dấu một giai đoạn phát triển của dân cư Việt cổ. Việc<br /> An Dương Vương xây thành Cổ Loa đã thể hiện ý chí và quyết sách sáng suốt của An<br /> Dương Vương, tầm thế của vị vua Chủ. Như vậy, công tích của An Dương Vương đặc<br /> biệt quan trọng, là tư thế của người đứng đầu, vị anh hùng văn hóa xây thành, tạo dựng<br /> nền móng vững chắc để gây dựng giang sơn xã tắc. Tên gọi Thục Phán của vua Chủ là<br /> tiếng Tày cổ, có thể phục nguyên là Túc Phắn nghĩa là Thủ lĩnh đi mở đất, mở mường<br /> (“Phanh/Phắn Mương).<br /> Trong diễn trình lịch sử, khi các cư dân Việt cổ di trú từ miền núi, trung du xuống đồng<br /> bằng, công cuộc khai sơn phá thạch ấy gặp nối tiếp những trở ngại. Chủ đề chống sức<br /> nước của truyện “Sơn Tinh Thủy Tinh” trong chuỗi truyền thuyết thời kì Văn Lang –<br /> Âu Lạc là sự phản ánh tinh thần chống lũ lụt của con người giành giữ những vùng đất,<br /> đồng thời cũng là sự phản ánh công cuộc khơi dòng, đắp đê hai bên sông để ngăn lũ.<br /> Sơn Tinh tượng trưng cho sức mạnh và khát vọng trị thuỷ của nhân dân, đã quảy núi<br /> ngăn dòng, chặn đứng mũi tiến công ác liệt của thần Nước. Sơn Tinh dạy dân gánh đất<br /> đắp đê, đan phên cạp bờ, bỏ đá làm kè để chống lại sức công phá của nước. Trong<br /> truyền thuyết “Tuấn Cương và Quế Hoa đánh giặc nước”, Tản Viên còn hiện diện với tư<br /> cách là vị thần khiến vua Thủy phải kiêng sợ, không dám ra mặt dâng nước. Tản Viên<br /> <br />