Những di vật đá có niên đại thời Hậu Lê ở một số ngôi chùa thuộc thiền phái Trúc Lâm

Nh÷ng di vËt ®¸ cã niªn ®¹i thêi HËu Lª<br /> ë mét sè ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m<br /> <br /> NguyÔn V¨n TiÕn(*)<br /> <br /> <br /> §¹o PhËt ®−îc truyÒn vµo ViÖt Nam tÝnh ®Õn nay ®· ®−îc ngãt ngµn<br /> n¨m. ThiÒn ph¸i Tróc L©m do TrÇn Nh©n T«ng khëi x−íng, ®−îc h×nh<br /> thµnh vµo cuèi thÕ kØ XIII. Nh÷ng ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m<br /> ®−îc ®Ò cËp trong bµi viÕt nµy chñ yÕu cã nguån gèc tõ thêi TrÇn. DÊu<br /> hiÖu nhËn biÕt c¸c ng«i chïa nµy lµ ë nhµ Tæ th−êng cã t−îng thê cña c¶<br /> ba vÞ s¸ng lËp ra thiÒn ph¸i Tróc L©m lµ TrÇn Nh©n T«ng, Ph¸p Loa vµ<br /> HuyÒn Quang, hoÆc t−îng thê cña mét trong ba vÞ Êy. Nh÷ng bia ®¸ thêi<br /> HËu Lª cßn l¹i ë mét sè ng«i chïa nµy ®· mang l¹i cho c¸c nhµ nghiªn<br /> cøu nhiÒu th«ng tin bæ Ých, gãp phÇn t×m hiÓu nhiÒu lÜnh vùc khoa häc<br /> kh¸c nhau nh−: lÞch sö, ®Þa lý, lÞch sö trïng tu chïa, lµm míi vµ t« l¹i<br /> t−îng PhËt, tªn gäi cña chïa qua c¸c thêi kú lÞch sö. §©y lµ nh÷ng di vËt<br /> rÊt cã gi¸ trÞ cÇn ph¶i ®−îc gi÷ g×n, b¶o qu¶n nh− nh÷ng b¸u vËt cña<br /> ®Êt n−íc.<br /> <br /> kiÕn tróc thêi TrÇn.(*)Thay vµo ®ã lµ c¸c<br /> Ph¸i thiÒn Tróc L©m ®−îc h×nh thµnh<br /> sau sù kiÖn vua TrÇn Nh©n T«ng c«ng tr×nh kiÕn tróc cña c¸c thêi ®¹i sau<br /> xuÊt gia tu hµnh vµo cuèi thÕ kØ XIII, t¹i (thêi HËu Lª vµ thêi NguyÔn). C¸c di vËt<br /> nói Yªn Tö, tØnh Qu¶ng Ninh. Tõ ®©y, cã niªn ®¹i thêi TrÇn chØ cßn l¹i mét sè<br /> TrÇn Nh©n T«ng lËp nªn mét ph¸i thiÒn rÊt Ýt (vµ chñ yÕu lµ ®−îc lµm tõ chÊt liÖu<br /> míi trong lÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, ®¸). Sè cßn l¹i cã niªn ®¹i thêi HËu Lª vµ<br /> thiÒn ph¸i Tróc L©m. Tr−íc ®ã, trong nhiÒu h¬n lµ thêi NguyÔn vµ NguyÔn<br /> kho¶ng nh÷ng thÕ kØ ®Çu sau C«ng muén. Tuy vËy, nh÷ng th«ng tin mµ mét<br /> nguyªn, t¹i ViÖt Nam ®· h×nh thµnh c¸c sè di vËt nµy mang l¹i l¹i cã nh÷ng gi¸ trÞ<br /> ph¸i thiÒn, nh−: ph¸i Tú Ni §a L−u Chi rÊt lín vÒ mÆt lÞch sö, ®Þa lÝ, t«n gi¸o.<br /> (n¨m 580), ph¸i V« Ng«n Th«ng (n¨m Nh÷ng nguån sö liÖu ®ã cã thÓ gióp cho<br /> 820) vµ thiÒn ph¸i Th¶o §−êng (n¨m c¸c nhµ nghiªn cøu lÞch sö, PhËt gi¸o,<br /> 1069). Sù h×nh thµnh thiÒn ph¸i Tróc ®Þa lÝ, qu©n sù kiÓm chøng l¹i nh÷ng sè<br /> L©m ®· chÊm døt mäi ph¸i thiÒn cã tr−íc liÖu, sö liÖu cßn cã sù nghi ng¹i tõ sö<br /> nã; ®i cïng víi sù h×nh thµnh thiÒn ph¸i liÖu d©n gian.<br /> Tróc L©m lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng ng«i 1. Vµi nÐt vÒ kh¸i niÖm vµ tiªu chÝ c¸c ng«i chïa<br /> chïa cña thiÒn ph¸i nµy. Tr¶i qua n¨m thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m<br /> th¸ng, nh÷ng ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i Nh− chóng ta ®· biÕt, PhËt gi¸o ViÖt<br /> Tróc L©m còng ®· biÕn ®æi rÊt nhiÒu so Nam (chñ yÕu lµ PhËt gi¸o ë khu vùc phÝa<br /> víi lóc ban ®Çu. Kh«ng cßn mét ng«i chïa<br /> nµo cña thiÒn ph¸i nµy cßn l¹i dÊu vÕt (*)<br /> TS., Tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi.<br /> Nh÷ng di vËt ®¸ cã niªn ®¹i... 43<br /> <br /> B¾c) lµ PhËt gi¸o §¹i Thõa víi ®Æc tr−ng lµ §øc th¸nh Bèi). Nh÷ng ng«i chïa nh−<br /> cã rÊt nhiÒu t−îng PhËt, t−îng bå t¸t vµ vËy sau nµy th−êng ®−îc gäi lµ chïa tiÒn<br /> t−îng c¸c thiªn thÇn trong PhËt ®iÖn. PhËt-hËu th¸nh. ë ®ång b»ng B¾c Bé cã<br /> PhËt gi¸o ViÖt Nam ë miÒn B¾c trong c¸c chïa: chïa ThÇy, chïa Bèi Khª, chïa<br /> suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh lu«n Tr¨m gian (Qu¶ng Nghiªm tù), chïa Lý<br /> héi ®ñ (pha trén) ba t«ng ph¸i chñ yÕu triÒu Quèc S− (Hµ Néi), chïa Keo (Nam<br /> cña PhËt gi¸o Ên §é, ®ã lµ: ThiÒn t«ng, §Þnh), chïa Keo (Th¸i B×nh)… (2, tr.188-<br /> MËt t«ng, TÞnh ®é t«ng. Trong ®ã, ThiÒn 191). Nh÷ng ng«i chïa tiÒn PhËt-hËu<br /> t«ng ®ãng vai trß chñ ®¹o. Trong kiÕn th¸nh th−êng cã hai lo¹i cÊu tróc:<br /> tróc th«ng lÖ, kh«ng cã sù ph©n biÖt kiÓu Lo¹i thø nhÊt cã cÊu tróc phÝa tr−íc lµ<br /> kiÕn tróc chïa riªng cho mçi t«ng ph¸i toµ tam b¶o vµ phÝa sau cã mét c«ng tr×nh<br /> nh− PhËt gi¸o Ên §é, PhËt gi¸o Trung kiÕn tróc riªng biÖt ®Ó thê th¸nh. Thuéc<br /> Hoa. Nh−ng ë ViÖt Nam, ng−êi ta ®· ®−a cÊu tróc lo¹i nµy cã c¸c chïa nh−: chïa<br /> ra c¸c kh¸i niÖm ph©n biÖt ®Ó gäi tªn mét ThÇy, chïa Bèi Khª, chïa Tæng (Hµ Néi),<br /> sè lo¹i h×nh tù viÖn ®−îc h×nh thµnh hai chïa Keo ë Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh.<br /> trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh. VÝ<br /> Lo¹i thø hai kh«ng cã mét kiÕn tróc<br /> dô nh− lo¹i chïa tiÒn thÇn-hËu PhËt, lo¹i<br /> riªng ®Ó thê th¸nh. Th¸nh ®−îc thê<br /> chïa tiÒn PhËt-hËu th¸nh, lo¹i chïa<br /> chung víi PhËt trong toµ tam b¶o. Lo¹i<br /> thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m.<br /> nµy cã c¸c chïa nh−: chïa Tr¨m gian -<br /> TiÒn thÇn-hËu PhËt lµ lo¹i chïa mµ Qu¶ng Nghiªm tù, chïa C¶ - Trung H−ng<br /> lóc ®Çu lµ c¸c ng«i nhµ ®−îc dùng lªn ®Ó tù, chïa Ng·i CÇu, chïa Thiªn Vò, chïa<br /> thê c¸c thÇn n«ng nghiÖp nh−: thÇn m©y, L¸ng - Chiªu ThiÒn tù, chïa Lý triÒu<br /> thÇn m−a, thÇn sÊm, thÇn chíp. ViÖt Quèc S− (Hµ Néi) (2).<br /> Nam vèn lµ n−íc n«ng nghiÖp, trång c©y Lo¹i chïa thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m<br /> lóa n−íc lµ chñ yÕu, mµ lóa n−íc th× rÊt lµ lo¹i chïa thuÇn tuý thê PhËt, nh−ng ë<br /> cÇn n−íc, cho nªn con ng−êi ph¶i thê thÇn nhµ Tæ cã t−îng thê ba vÞ s− tæ ®Çu tiªn<br /> n−íc ®· ®−îc ho¸ th©n tõ c¸c hiÖn t−îng s¸ng lËp ra thiÒn ph¸i nµy lµ TrÇn Nh©n<br /> thiªn nhiªn nh− trªn. VÒ sau, khi PhËt T«ng, Ph¸p Loa vµ HuyÒn Quang, hoÆc lµ<br /> gi¸o ®−îc du nhËp vµo ViÖt Nam ë nh÷ng lo¹i chïa mµ ë nhµ Tæ thê mét trong ba<br /> n¨m ®Çu sau C«ng nguyªn, ng−êi ta ®· vÞ s− tæ s¸ng lËp nãi trªn. Nh÷ng ng«i<br /> ®Æt c¸c t−îng PhËt gi¸o vµo c¸c ®Òn thê chïa nh− vËy, theo nghiªn cøu míi ®©y<br /> c¸c thÇn n«ng nghiÖp, vèn ®· cã tõ tr−íc, nhÊt th× ®−îc gäi lµ chïa thuéc thiÒn ph¸i<br /> vµ b©y giê c¸c ®Òn thê thÇn nµy trë thµnh Tróc L©m (1).<br /> c¸c ng«i chïa, mµ sau nµy ng−êi ta quen<br /> Nh÷ng tiªu chÝ trªn sÏ ®−îc dïng ®Ó<br /> gäi lµ chïa tiÒn thÇn-hËu PhËt (vÝ dô chïa<br /> giíi thiÖu mét sè bia ®¸ cã niªn ®¹i thêi<br /> D©u, ThuËn Thµnh, B¾c Ninh) (3, tr.27).<br /> HËu Lª ë c¸c ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i<br /> TiÒn PhËt- hËu th¸nh lµ lo¹i chïa Tróc L©m, nh− chïa C«n S¬n, chïa<br /> ®Çu tiªn thê PhËt thuÇn tuý, sau ®ã ng−êi Thanh Mai (H¶i D−¬ng), chïa Quúnh<br /> ta l¹i thê thªm mét vÞ th¸nh (nh÷ng vÞ L©m, chïa Hoa Yªn (Qu¶ng Ninh), chïa<br /> th¸nh ë ®©y th−êng lµ nh÷ng ng−êi thùc, Phæ Minh (Nam §Þnh). Hy väng, víi sè<br /> nh−ng do ®−îc häc tËp tu d−ìng cã nhiÒu l−îng minh v¨n cßn kh¾c trªn bia ®¸ sÏ<br /> phÐp l¹, ®−îc t«n lµm th¸nh). VÝ dô nh−: mang l¹i nh÷ng th«ng tin lý thó trong<br /> Tõ §¹o H¹nh, D−¬ng Kh«ng Lé, NguyÔn nghiªn cøu thuéc c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau,<br /> Minh Kh«ng, NguyÔn B×nh An (th−êng gäi mµ c¸c nhµ nghiªn cøu th−êng quan t©m.<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2009<br /> <br /> 2. Nh÷ng bia ®¸ cã niªn ®¹i thêi HËu Lª Bia ®Æt t¹i nhµ bia thø 2, bªn ph¶i chïa<br /> C«n S¬n tõ cæng vµo.<br /> a. Bia ®¸ chïa C«n S¬n (H¶i D−¬ng)<br /> - Trïng tu T− Phóc tù bi: bia cã 2<br /> Chïa C«n S¬n ®−îc khëi dùng tõ thêi mÆt, khæ 1x0,65m, ch¹m rång, mÆt trêi,<br /> TrÇn. Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, chïa hoa l¸. MÆt 1 cã tªn “Trïng tu T− Phóc tù<br /> C«n S¬n cßn cã c¸c tªn gäi kh¸c nh−: bi” dÞch lµ Bia trïng tu chïa T− Phóc.<br /> Chïa T− Phóc vµ trong d©n gian cßn gäi MÆt 2 cã tªn lµ “C«n S¬n T− Phóc tù bi”<br /> lµ chïa Hun. Chïa g¾n liÒn víi sù ra ®êi dÞch lµ Bia chïa C«n S¬n T− Phóc. HiÖn<br /> cña thiÒn ph¸i Tróc L©m do TrÇn Nh©n nay, bia ®−îc ®Æt t¹i nhµ bia lín bªn<br /> T«ng khëi x−íng, vµ ®· qua nhiÒu lÇn ph¶i c¹nh chïa C«n S¬n. Bia cã niªn ®¹i<br /> trïng tu vµo c¸c n¨m 1603, 1607, 1608, n¨m Ho»ng §Þnh thø 14 (1614).<br /> 1614, 1651, 1657, 1719, 1921. N¨m 1962,<br /> - C«n S¬n Thiªn T− Phóc tù: bia cã 4<br /> chïa ®−îc Nhµ n−íc ViÖt Nam d©n chñ<br /> céng hoµ c«ng nhËn lµ di tÝch lÞch sö v¨n mÆt, khæ 0,56x0,36m, ch¹m rång, mÆt<br /> trêi, hoa l¸. MÆt 1 cã tªn “Trïng tu T−<br /> ho¸ cÊp quèc gia. N¨m 1964, chïa ®−îc<br /> Phóc tù bi” dÞch lµ Bia trïng tu chïa T−<br /> c«ng nhËn lµ di tÝch lín cña ®Êt n−íc.<br /> Phóc. MÆt 2 cã tªn lµ “C«n S¬n T− Phóc<br /> HiÖn nay, tÊt c¶ c¸c bia ®¸ cã niªn ®¹i tù” dÞch lµ Bia chïa C«n S¬n T− Phóc.<br /> kh¸c nhau cña chïa C«n S¬n ®· ®−îc quy HiÖn nay bia ®Æt t¹i nhµ bia lín bªn ph¶i,<br /> tËp vÒ vµ ®Æt t¹i 2 d·y ë s©n tr−íc cöa toµ c¹nh chïa C«n S¬n. Bia cã niªn ®¹i n¨m<br /> tiÒn ®−êng cña ng«i chïa nµy. Chóng t«i Ho»ng §Þnh thø 15 (1615).<br /> chØ giíi thiÖu nh÷ng bia ®¸ thêi HËu Lª, ®ã<br /> - C«n S¬n Thiªn T− Phóc tù : bia cã 4<br /> lµ nh÷ng bia cã niªn ®¹i trong kho¶ng thêi<br /> mÆt, khæ 0,56x0,36m, ch¹m rång, mÆt trêi,<br /> gian 1533- 1789 (Cã mét ®iÒu thuËn lîi lµ<br /> hoa l¸. MÆt 1 “C«n S¬n”, mÆt 2 “Thiªn”,<br /> nh÷ng minh v¨n trªn bia ®¸ chïa C«n S¬n<br /> mÆt 3 “T− Phóc”, mÆt 4 “tù”, dÞch lµ Chïa<br /> ®· ®−îc dÞch ra tiÕng ViÖt trong cuèn “Di<br /> C«n S¬n Thiªn T− Phóc. Bia t¹c t¹i nhµ<br /> s¶n H¸n N«m C«n S¬n - KiÕp B¹c -<br /> bia lín bªn tr¸i c¹nh chïa C«n S¬n. Bia cã<br /> Ph−îng S¬n”, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia Ên<br /> niªn ®¹i n¨m Ho»ng §Þnh thø 15 (1615).<br /> hµnh n¨m 2006. Nh÷ng bia ®¸ cña nh÷ng<br /> ng«i chïa cßn l¹i vÉn ch−a ®−îc dÞch). - Phông lÖnh dô cung cÊp tam b¶o t¹o<br /> lÖ bi kÝ: bia cã 2 mÆt, khæ 1,70x0,90m,<br /> - Thanh H− ®éng: bia cã 2 mÆt, khæ ch¹m rång, m©y, hoa, l¸. MÆt 1 “Phông<br /> 1,70x0,90m ®Æt trªn l−ng rïa cã trang trÝ lÖnh dô cung cÊp tam b¶o t¹o lÖ bi kÝ”<br /> hoa v¨n. Trªn tr¸n bia cã ch÷ triÖn ®Ò: dÞch lµ Bµi kÝ bia phông lÖnh dô lµm t¹o<br /> “Long Kh¸nh ngù th−”. MÆt 1 ®Ò “Thanh lÖ cung cÊp tam b¶o. MÆt 2 “Kh«i t¹o<br /> H− ®éng” theo lèi ch÷ lÖ. Bia ®Æt t¹i nhµ trïng tu PhËt Tæ C«n S¬n T− Phóc tù”<br /> bia ®Çu tiªn bªn tr¸i chïa C«n S¬n tõ dÞch lµ Kh«i t¹o trïng tu PhËt Tæ chïa<br /> cæng vµo. Bia ®−îc t¹o t¸c vµo ®Çu thÕ kØ PhËt Tæ C«n S¬n T− Phóc. Bia ®Æt t¹i<br /> XVII n¨m Ho»ng §Þnh thø 4 (1604). MÆt nhµ bia ®Çu tiªn phÝa bªn ph¶i chïa C«n<br /> 2 cña bia cã tªn “C«n S¬n T− Phóc tù bi”. S¬n tõ cæng vµo. Bia cã niªn ®¹i gi÷a thÕ<br /> MÆt 2 cã niªn ®¹i nh− mÆt 1. kØ XVII n¨m ThÞnh §øc thø 1 (1653).<br /> - C«n S¬n T− Phóc tù bi: bia nµy cã 6 - C«n S¬n Thiªn T− Phóc tù... : bia cã<br /> mÆt, khæ 1,2x0,32m, ch¹m rång m©y, 2 mÆt khæ 0,95x0,65m, ch¹m rång, mÆt<br /> ®−îc t¹o t¸c n¨m Ho»ng §Þnh thø 8 trêi, hoa, l¸. MÆt 1 “C«n S¬n Thiªn T−<br /> (1608). 6 mÆt cña bia lÇn l−ît ®−îc gäi Phóc tù” dÞch lµ Chïa C«n S¬n Thiªn T−<br /> theo tªn bia lµ: C«n, S¬n, T−, Phóc, tù, bi. Phóc. MÆt 2 “Phông lÖnh t¹o lÖ bi kÝ” dÞch<br /> Nh÷ng di vËt ®¸ cã niªn ®¹i... 45<br /> <br /> lµ Bia ghi viÖc phông lÖnh chØ lµm t¹o lÖ. VÜnh Hùu thø 4 (1738), hiÖn ®−îc ®Æt t¹i<br /> Bia ®Æt t¹i nhµ bia lín, bªn ph¶i c¹nh nhµ bia phÝa bªn tr¸i c¹nh chïa C«n S¬n.<br /> chïa C«n S¬n. Bia cã niªn ®¹i gi÷a thÕ kØ - T¹o lÖ C«n S¬n tù bi kÝ: bia cã 2 mÆt,<br /> XVII n¨m ThÞnh §øc thø 4 (1656). khæ 0,71x0,46m, ch¹m rång, mÆt trêi,<br /> - C«n S¬n T− Phóc tù kÝ: bia cã 2 mÆt, m©y. MÆt 1 “T¹o lÖ C«n S¬n tù bi kÝ” dÞch<br /> khæ 0,92x0,56m, ch¹m mÆt trêi, m©y. MÆt lµ Bµi kÝ bia t¹o lÖ chïa C«n S¬n. MÆt 2<br /> 1 “C«n S¬n T− Phóc tù kÝ” dÞch lµ Bµi kÝ “HËu PhËt bi kÝ” dÞch lµ Bµi kÝ bia hËu<br /> chïa C«n S¬n T− Phóc. MÆt 2 “Phông tù PhËt. Bia ®−îc t¹o t¸c n¨m C¶nh H−ng<br /> hËu PhËt bi” dÞch lµ Bia phông thê hËu thø 13 (1752), hiÖn ®−îc ®Æt t¹i nhµ bia<br /> PhËt. Bia ®Æt t¹i nhµ bia lín bªn tr¸i lín bªn ph¶i chïa C«n S¬n.<br /> c¹nh chïa C«n S¬n, ®−îc t¹o t¸c n¨m - C«n S¬n tù t¹o lÖ bi: bia cã 4 mÆt,<br /> VÜnh ThÞnh thø 7 (1711). khæ 0,65x0,4m, kh«ng trang trÝ hoa v¨n.<br /> - §¨ng Minh b¶o th¸p: bia cã 2 mÆt, MÆt 1 “C«n S¬n tù t¹o lÖ bi”, dÞch lµ Bµi<br /> kÝ ghi viÖc t¹o lÖ chïa C«n S¬n. MÆt 2<br /> khæ 0,7x0,5m vµ 0,7x0,4m, kh«ng cã<br /> “Kh¶i luËn quan ®ån ®iÒn bi kÝ” dÞch lµ<br /> trang trÝ. MÆt 1 “§¨ng Minh b¶o th¸p”<br /> dÞch lµ Bia §¨ng Minh b¶o th¸p. MÆt 2 Bµi kÝ ghi kh¶i luËn ruéng ®ån ®iÒn c«ng.<br /> MÆt 3 chØ ghi ngµy th¸ng kh¾c v¨n bia lµ<br /> kh«ng cã tªn. Bia ®Æt t¹i th¸p §¨ng Minh<br /> ngµy 29/10 n¨m C¶nh H−ng thø 24<br /> sau chïa C«n S¬n, ®−îc t¹o t¸c n¨m VÜnh<br /> ThÞnh thø 15 (1719). (1763). MÆt 4 chØ ghi ngµy kh¾c minh v¨n<br /> lµ ngµy mïng 6/10 n¨m C¶nh H−ng thø<br /> - T¹o lËp C«n S¬n tù: bia cã 2 mÆt, khæ 30 (1769). Nh− vËy, vÒ mÆt niªn ®¹i cña<br /> 0,8x0,58m, ch¹m rång, mÆt trêi, hoa, l¸. chiÕc bia ®¸ nµy sím nhÊt lµ n¨m C¶nh<br /> MÆt 1 “T¹o lËp C«n S¬n tù” dÞch lµ V¨n H−ng thø 24 (1763) vµ n¨m kh¾c minh<br /> bia x©y dùng chïa C«n S¬n. MÆt 2 “Phông v¨n mÆt 4 c¸ch ®ã 6 n¨m, tøc 1769.<br /> tù hËu PhËt bi” dÞch lµ Bia phông thê hËu Chóng t«i cho r»ng niªn ®¹i cña bia lµ<br /> PhËt. Bia ®−îc ®Æt t¹i nhµ bia lín phÝa bªn n¨m 1763. Bia hiÖn ®Æt t¹i nhµ bia lín<br /> tr¸i c¹nh chïa C«n S¬n, ®−îc t¹o t¸c n¨m bªn ph¶i chïa C«n S¬n.<br /> VÜnh ThÞnh thø 16 (1720).<br /> b. Bia ®¸ chïa Thanh Mai (H¶i<br /> - Kh«i t¹o trïng tu PhËt Tæ C«n S¬n D−¬ng)<br /> T− Phóc tù: bia cã 2 mÆt, khæ 1,4x0,8m Chïa Thanh Mai ®−îc khëi dùng tõ<br /> ch¹m rång, mÆt trêi, m©y, hoa, l¸. MÆt 1 thêi TrÇn, lµ mét trong nh÷ng ng«i chïa<br /> tªn gäi “Kh«i t¹o trïng tu PhËt Tæ C«n thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m, hiÖn to¹ l¹c<br /> S¬n T− Phóc tù” dÞch lµ V¨n bia kh«i t¹o t¹i mét ngän ®åi ë ®é cao 250m so víi mÆt<br /> trïng tu chïa PhËt Tæ C«n S¬n T− Phóc. n−íc biÓn. HiÖn nay, chïa thuéc ®Þa phËn<br /> MÆt 2 tªn gäi “ThËp ph−¬ng c«ng ®øc”. x· Hoµng Hoa Th¸m, huyÖn ChÝ Linh,<br /> Bia ®Æt t¹i nhµ bia lín, phÝa bªn ph¶i tØnh H¶i D−¬ng. Chïa ®· ®−îc söa ch÷a<br /> c¹nh chïa C«n S¬n, ®−îc t¹o t¸c n¨m B¶o nhiÒu lÇn vµ ®−îc xÕp h¹ng lµ di tÝch lÞch<br /> Th¸i thø 2 (1721). sö v¨n ho¸ cÊp quèc gia n¨m 1992. Chïa<br /> - LÖnh dô t¹o lÖ bi kÝ: bia cã 2 mÆt, Thanh Mai cã hÖ thèng bia ®¸ víi niªn<br /> khæ 1,55x0,9m, ch¹m rång, mÆt trêi, hoa, ®¹i tr¶i dµi tõ thêi TrÇn ®Õn thêi NguyÔn.<br /> l¸, m©y. MÆt 1 “LÖnh dô t¹o lÖ bi kÝ” dÞch Chóng t«i xin giíi thiÖu nh÷ng bia ®¸ cã<br /> lµ Bµi kÝ bia lÖnh dô t¹o lÖ. MÆt 2 “L−u niªn ®¹i thêi HËu Lª.<br /> huÖ hËu PhËt bi kÝ” dÞch lµ Bµi kÝ bia ®Ó - Trïng tu Thanh Mai tù bi: bia cã 2<br /> ruéng hËu PhËt. Bia ®−îc t¹o t¸c n¨m mÆt, khæ 1,05 x 0,6 m, tr¸n bia cã trang<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2009<br /> <br /> trÝ rång, mÆt trêi, m©y, ®ao m¸c. MÆt 1 t¸i t¹o Tiªn Du s¬n ®Ö nhÊt Quúnh L©m<br /> “Trïng tu Thanh Mai tù bi” dÞch lµ Bia tù bi”. MÆt 2 “An Nam cæ tÝch danh lam<br /> ghi trïng tu chïa Thanh Mai. MÆt 2 cã ®Ö nhÊt Quúnh L©m PhËt thiªn trô quèc<br /> kh¾c tªn nh÷ng ng−êi ®ãng gãp tiÒn cña triÒu bi kÝ” dÞch lµ Bia ghi l¹i sù tÝch<br /> trïng tu chïa Thanh Mai. Bia ®−îc t¹o danh lam næi tiÕng chïa Quúnh L©m -<br /> t¸c n¨m Ho»ng §Þnh thø 10 (1610), hiÖn n¬i cöa PhËt cña quèc triÒu An Nam. Bia<br /> ®−îc ®Æt t¹i phÝa bªn tr¸i tr−íc cöa tiÒn hiÖn ®Æt ë trªn ®−êng ®i vµo chïa Quúnh<br /> §−êng chïa Thanh Mai, c¹nh chiÕc bia L©m phÝa bªn tr¸i t¹i nhµ bia, ®−îc t¹o<br /> ®¸ cã niªn ®¹i TrÇn (1362). t¸c n¨m VÜnh Té thø 6 (1624).<br /> - Trïng tu phËt tÝch s¬n Thanh Mai - Bia thø hai: bia nµy cã 4 mÆt, cã m¸i<br /> tù bi ký: bia cã 2 mÆt, cã m¸i che, khæ che, phÝa trªn cïng lµ mét nËm r−îu, d−íi<br /> 0,60 x 0,45m. Tr¸n bia cã trang trÝ rång, ch©n ®Õ cã mét hµng c¸nh sen. Bia cao<br /> mÆt trêi, ®ao m¸c. MÆt 1 “Trïng tu phËt 1,5m (c¶ nËm r−îu), réng 0,60m. Bia ®−îc<br /> tÝch s¬n Thanh Mai tù bi kÝ” dÞch lµ Bia ®Æt c¹nh bia thø nhÊt t¹i nhµ bia phÝa<br /> ghi viÖc söa ch÷a chïa Thanh Mai vµ tu bªn tr¸i trªn ®−êng ®i vµo. Bia cã niªn ®¹i<br /> bæ t−îng phËt. MÆt 2 “Trïng quang tËp n¨m B¶o Th¸i thø 2 (1721).<br /> ký” dÞch lµ Mét bµi kÝ ghi viÖc tu bæ chïa. - Bia thø 3: bia hiÖn ë ®»ng sau g¸c<br /> Bia ®−îc t¹o t¸c n¨m VÜnh ThÞnh thø 3 chu«ng chïa, ®−îc ®Æt trªn bÖ h×nh<br /> (1707), hiÖn ®−îc ®Æt ë bªn ph¶i s¸t toµ vu«ng. MÆt tr−íc cña bÖ cã ch¹m con<br /> tiÒn ®−êng chïa Thanh Mai. Long M·, ®©y lµ bia bµi vÞ. Trªn bµi vÞ cã<br /> - Trïng tu phËt tÝch s¬n bi kÝ: bia cã 2 dßng ch÷ “§«ng H¶i chuyªn gi¸p qu¶<br /> mÆt, khæ 0,5 x 0,35m. Tr¸n bia cã trang chøng viªn minh thuþ phóc ®øc t«n s−”.<br /> trÝ rång, mÆt trêi, ®ao m¸c. MÆt 1 “Trïng Tr¸n bia ch¹m mét b«ng hoa cóc to víi<br /> tu phËt tÝch s¬n bi kÝ”. Bia ®−îc t¹o t¸c nh÷ng ®ao m¸c, hai diÒm bia ch¹m c¸c<br /> n¨m VÜnh ThÞnh thø 2 (1706), hiÖn ®Æt con vËt vµ hoa l¸. C¨n cø vµo nh÷ng nÐt<br /> t¹i phÝa bªn ph¶i chïa Thanh Mai. m¸c cña bia, chóng t«i cho r»ng bia cã<br /> c. Bia ®¸ chïa Quúnh L©m (Qu¶ng niªn ®¹i thêi HËu Lª.<br /> Ninh) - Bia thø 4: lµ mét bia hËu PhËt, bia<br /> HiÖn nay, chïa Quúnh L©m thuéc ®Þa cã 4 mÆt vµ cã m¸i che. MÆt chÝnh cña bia<br /> phËn x· Trµng An, huyÖn §«ng TriÒu, t¹c t−îng mét ng−êi phô n÷ cã tuæi trong<br /> tØnh Qu¶ng Ninh. Chïa ®· ®−îc xÕp h¹ng t− thÕ hai bµn tay ®Ó ngöa trªn lßng ®ïi.<br /> lµ di tÝch lÞch sö- v¨n ho¸ cÊp quèc gia C¸c mÆt cßn l¹i cã ch÷. D¹ng bia nµy,<br /> n¨m 1991. Chïa ®· ®−îc trïng tu míi chóng ta th−êng gÆp lµ lo¹i bia hËu PhËt,<br /> trong thêi gian gÇn ®©y. HiÖn nay chïa th−êng xuÊt hiÖn vµo thêi HËu Lª. Bia<br /> cßn l−u gi÷ ®−îc mét sè bia ®¸ cã niªn ®¹i ghi tªn c«ng ®øc ng−êi cóng tiÕn, söa<br /> thêi HËu Lª vµ thêi NguyÔn. Mét sè bia ®¸ ch÷a chïa Quúnh L©m. Bµ lµ ng−êi<br /> cã niªn ®¹i thêi HËu Lª ®¸ng chó ý nh−: huyÖn L−¬ng Tµi, tØnh B¾c Ninh.<br /> - Bia thø nhÊt: bia cã tªn gäi “Trïng d. Bia ®¸ chïa Hoa Yªn (Qu¶ng<br /> tu t¸i t¹o Tiªn Du s¬n ®Ö nhÊt Quúnh Ninh)<br /> L©m tù bi” dÞch lµ Bia ghi l¹i viÖc trïng Chïa Hoa Yªn n»m ë ®é cao h¬n<br /> tu t¸i t¹o chïa Quúnh L©m- danh lam ®Ö 500m so víi mÆt n−íc biÓn. Chïa cã 4 ®¬n<br /> nhÊt nói Tiªn Du. Bia cã 2 mÆt, ®−îc nguyªn, kiÕn tróc chÝnh n»m trªn mÆt<br /> trang trÝ mét ®«i rång chÇu mÆt trêi, hoa, b»ng kho¶ng 200m2. Chïa cã tõ thêi TrÇn<br /> l¸ c¸ch ®iÖu vµ ®ao m¸c. MÆt 1 “Trïng tu vµ ®· qua nhiÒu lÇn trïng tu. §iÓm næi<br /> Nh÷ng di vËt ®¸ cã niªn ®¹i... 47<br /> <br /> bËt ë chïa Hoa Yªn lµ hÖ thèng th¸p mé lu«n cã ®é bÒn c¬ häc cao, nh−ng kh«ng<br /> s−, cã tíi 99 th¸p. Bia ®¸ ë chïa Hoa Yªn ph¶i lµ vÜnh viÔn. Chóng ta cÇn ph¶i gi÷<br /> kh«ng cßn nhiÒu, cã thÓ kÓ ra mét sè bia g×n, tËp hîp chóng l¹i ®Ó b¶o qu¶n ë c¸c<br /> ®¸ cã niªn ®¹i thêi HËu Lª ë ®©y, nh−: nhµ bia. Nh÷ng th«ng tin mµ chóng<br /> - Bia thø nhÊt: bia cã tªn gäi “Hoa mang l¹i rÊt cã Ých cho nhiÒu lÜnh vùc<br /> Yªn tù bi”, cã 4 mÆt, chiÒu cao 1,3x0,8m, nghiªn cøu cña nhiÒu ngµnh khoa häc<br /> cã m¸i che. 4 mÆt bia cã 4 niªn ®¹i kh¸c kh¸c nhau. Theo minh v¨n cña bia “C«n<br /> nhau. MÆt ch÷ “bi” cã niªn ®¹i Ho»ng s¬n T− Phóc tù bi” niªn ®¹i 1614 cho biÕt,<br /> §Þnh thø 6 (1606), mÆt ch÷ “yªn” cã niªn vµo thêi kú nµy chïa C«n S¬n thuéc ®Þa<br /> ®¹i ThÞnh §øc nguyªn niªn (1653), mÆt phËn x· Chi Ng¹i, huyÖn Ph−îng Nh·n,<br /> ch÷ “tù” lµ VÜnh TrÞ thø 3 (1678), mÆt ch÷ phñ L¹ng Nguyªn. Ngoµi ra, minh v¨n<br /> “hoa” cã niªn ®¹i Quang H−ng thø 20 bia “C«n s¬n Thiªn T− Phóc tù” niªn ®¹i<br /> (1597). Bia ®Æt tr−íc mÆt chïa Hoa Yªn. 1615 l¹i cho biÕt: chïa C«n S¬n lóc nµy<br /> ®−îc më réng tíi 83 gian, ®ång thêi t¹c<br /> - Bia thø hai: cao 1,4x0,9m. Bia cã tªn<br /> nhiÒu t−îng PhËt. §¸ng chó ý lµ chïa<br /> “Phông sù hËu PhËt bi”, cã niªn ®¹i B¶o<br /> lµm míi c©y th¸p Cöu phÈm liªn hoa.<br /> Th¸i thø 4 (1723). Trong lßng bia t¹c 3<br /> HiÖn c©y th¸p nµy kh«ng cßn ë chïa C«n<br /> t−îng ë d¹ng phï ®iªu, ®Æt gän trong lßng<br /> S¬n, nh−ng ë chïa Bót Th¸p (B¾c Ninh)<br /> mét mÆt bia, xÕp thµnh hai hµng, hµng<br /> vµ chïa §«ng Ngä (H−ng Yªn) th× vÉn<br /> trªn mét t−îng, hµng d−íi hai t−îng.<br /> cßn. §¸ng chó ý h¬n lµ c©y th¸p Cöu<br /> - Bia h×nh voi ®¸: bia ®Æt c¹nh hai bia phÈm liªn hoa cã liªn quan chÆt chÏ tíi<br /> ®¸ trªn, cã hai con voi ®¸ ®−îc t¹c b»ng dßng MËt t«ng, mét t«ng ph¸i kh¸ ph¸t<br /> mét khèi ®¸ nguyªn h×nh ch÷ nhËt dµi triÓn cña PhËt gi¸o Ên §é. Sù cã mÆt cña<br /> 1m, cao 0,5m. C¨n cø vµo chÊt liÖu ®¸ x©y c©y th¸p Cöu phÈm liªn hoa trong c¸c<br /> c¸c th¸p mé xung quanh chïa Hoa Yªn, ng«i chïa ë ViÖt Nam chøng tá dßng MËt<br /> chóng t«i cho r»ng bia cã niªn ®¹i thÕ kØ t«ng ®· liªn tôc ph¸t triÓn tõ thêi Lý-<br /> XVII thêi HËu Lª. TrÇn sang thêi HËu Lª. Nã ®· biÕn d¹ng,<br /> e. Bia ®¸ chïa Phæ Minh (Nam §Þnh) nh−ng vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ ®−îc<br /> Chïa Phæ Minh lµ mét trong nh÷ng ®«ng ®¶o PhËt tö tin theo. C©y th¸p Cöu<br /> ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i Tróc L©m, phÈm liªn hoa ë chïa C«n S¬n l¹i ®−îc tu<br /> hiÖn ë th«n Tøc M¹c, x· Léc V−îng, ngo¹i bæ míi vµo ®Çu thÕ kØ thø XVIII (theo bia<br /> thµnh Nam §Þnh. Chïa cã tõ thêi TrÇn, “Kh«i t¹o trïng tu PhËt Tæ C«n S¬n T−<br /> chïa cßn c©y th¸p Phæ Minh cao 14 tÇng, Phóc tù” niªn ®¹i 1721). Ngoµi ra, bia nµy<br /> lµ mét danh lam lín vµo bËc nhÊt cña cßn cho biÕt thªm: chïa C«n S¬n cßn lµm<br /> phñ Thiªn Tr−êng. Chïa cßn mét bia ®¸ míi §¨ng Minh b¶o th¸p, d¸t vµng 3 pho<br /> duy nhÊt thêi HËu Lª. t−îng Tæ Tróc L©m, t« l¹i trªn 500 pho<br /> t−îng PhËt. Ngµy nay, 3 pho t−îng Tæ<br /> Bia nµy ®Æt ë nhµ bia bªn tr¸i s©n<br /> Tróc L©m ®−îc d¸t vµng vµo ®Çu thÕ kØ<br /> chïa, cã khæ 2,37x1,5m. MÆt bia ch¹m kÝn<br /> XVIII ®· bÞ mÊt. §¨ng Minh b¶o th¸p<br /> minh v¨n vµ hoa v¨n trang trÝ. Bia ®−îc<br /> thêi TrÇn ®−îc thay thÕ b»ng §¨ng Minh<br /> t¹o t¸c vµo n¨m C¶nh TrÞ thø 6 (1668).<br /> b¶o th¸p thêi HËu Lª ®Çu thÕ kØ XVIII.<br /> 3. Mét vµi nhËn xÐt Minh v¨n cña bia th¸p Viªn Th«ng ë<br /> Nh÷ng bia ®¸ thêi HËu Lª cßn l¹i ë chïa Thanh Mai (H¶i D−¬ng) cßn cho<br /> c¸c ng«i chïa thiÒn ph¸i Tróc L©m lµ chóng ta biÕt thªm, ë chïa nµy cã ®óc<br /> t−¬ng ®èi nhiÒu. Nh÷ng v¨n tù lo¹i nµy mét pho t−îng Thiªn thñ ®¹i bi (tøc lµ<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2009<br /> <br /> t−îng Quan ¢m ngh×n m¾t ngh×n tay). hiÖn ®Æt ë phÝa bªn tr¸i s©n chïa phÝa<br /> Theo Gi¸o s− Hµ V¨n TÊn, ®©y lµ lÇn ®Çu tr−íc c©y th¸p Phæ Minh næi tiÕng, viÕt<br /> tiªn tµi liÖu PhËt gi¸o ViÖt Nam nh¾c ®Õn r»ng “nhµ Lý x©y dùng chïa, nhµ TrÇn t«<br /> lo¹i t−îng nµy (3, tr. 49). Nh− vËy cã thÓ ®iÓm” (1). Nh− vËy, râ rµng lµ tr−íc khi<br /> nghÜ r»ng, lo¹i t−îng Quan ¢m ngh×n c¸c vua TrÇn cho më mang chïa Phæ<br /> m¾t ngh×n tay ®· xuÊt hiÖn sím nhÊt vµo Minh, n©ng cÊp h−¬ng Tøc M¹c thµnh<br /> thêi TrÇn. Vµo c¸c thÕ kû sau, lo¹i t−îng phñ Thiªn Tr−êng th× ë n¬i nµy, vµo thêi<br /> nµy ®· kh¸ ph¸t triÓn vµ ®· ®−îc t¹c Lý ®· cã mét ng«i chïa cæ råi.<br /> nhiÒu trong c¸c ng«i chïa ViÖt Nam, nh−<br /> Kh«ng nh÷ng cung cÊp th«ng tin trªn<br /> chïa Bót Th¸p (B¾c Ninh). ë ng«i chïa<br /> lÜnh vùc lÞch sö, mµ dùa vµo tªn gäi cña<br /> nµy hiÖn cßn l−u gi÷ pho t−îng Quan ¢m<br /> bia, ta cã thÓ suy ra tªn gäi cña chïa. Bia<br /> thiªn thñ thiªn nh·n, do nhµ ®iªu kh¾c<br /> ë chïa C«n S¬n cã tªn lµ: “Trïng tu T−<br /> hä Tr−¬ng t¹c vµo n¨m 1646, vèn ®· rÊt<br /> Phóc tù bi” dÞch lµ Bia trïng tu chïa T−<br /> næi tiÕng vÒ nghÖ thuËt ch¹m kh¾c.<br /> Phóc. Râ rµng, ngoµi tªn gäi chïa C«n<br /> Ngoµi nh÷ng th«ng tin trªn ë chïa S¬n (v× chïa n»m trªn nói C«n S¬n), chïa<br /> C«n S¬n, minh v¨n cña bia “C«n s¬n cßn cã mét tªn gäi kh¸c lµ chïa T− Phóc.<br /> Thiªn T− Phóc tù” (bia ®−îc t¹o t¸c n¨m Tªn gäi cã thÓ cã nhiÒu, sù thay ®æi vÒ tªn<br /> 1615, cã 4 mÆt), ë mÆt thø 3 minh v¨n cho gäi cã thÓ x¶y ra ë nhiÒu thêi ®iÓm lÞch sö<br /> biÕt: cã nhµ s− hä Mai lµ Mai Chi B¶n cã kh¸c nhau, nh−ng râ rµng r»ng sù ghi<br /> c«ng më mang chïa C«n S¬n réng tíi 83 nhËn trªn bia ®¸ còng lµ mét lo¹i h×nh t−<br /> gian. Lµm míi t−îng PhËt trªn c©y th¸p liÖu l−u tr÷ v÷ng bÒn cña ng−êi x−a. Ch¶<br /> Cöu phÈm liªn hoa tíi 385 pho, lµm míi thÕ mµ cha «ng ta ®· tõng kh¾c tªn<br /> t−îng Quan ¢m ngh×n m¾t ngh×n tay. ë nh÷ng ng−êi ®· thi ®ç tõ tiÕn sÜ trë lªn<br /> ®©y cã thÓ thÊy r»ng, lo¹i t−îng Quan ¢m vµo bia ®¸ ®Ó ë V¨n MiÕu cho ng−êi ®êi<br /> ngh×n m¾t ngh×n tay vèn ®· xuÊt hiÖn tõ noi theo.<br /> thêi TrÇn, ®Õn thêi HËu Lª ®· rÊt ph¸t<br /> triÓn. Chïa C«n S¬n vµ chïa Bót Th¸p lµ<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> hai chïa øng nghiÖm thµnh c«ng lo¹i<br /> t−îng nµy, nh−ng tiÕc r»ng ngµy nay 1. NguyÔn V¨n TiÕn (chñ nhiÖm). Nghiªn<br /> chóng ta chØ cßn pho t−îng lo¹i nµy ë cøu mét sè ng«i chïa thuéc thiÒn ph¸i<br /> chïa Bót Th¸p mµ th«i. Tróc L©m, nh÷ng gi¸ trÞ lÞch sö- v¨n<br /> Trong lÜnh vùc lÞch sö, minh v¨n trªn ho¸. §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp<br /> bia ®¸ cña mét sè ng«i chïa thiÒn ph¸i Bé. Tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi,<br /> Tróc L©m cßn cung cÊp cho chóng ta 2008, 211tr.<br /> nh÷ng th«ng tin vÒ sù thay ®æi tªn gäi 2. NguyÔn V¨n TiÕn. Chïa ThÇy (Thiªn<br /> hay vÒ niªn ®¹i x©y dùng, trïng tu chïa. Phóc tù). H.: Khoa häc x· héi, 2004,<br /> Ch¼ng h¹n, ai còng biÕt r»ng, chïa Phæ 310tr.<br /> Minh ®−îc x©y dùng vµo thêi TrÇn.<br /> Nh−ng liÖu chïa Phæ Minh ®−îc më réng 3. Hµ V¨n TÊn, NguyÔn V¨n Cù, Ph¹m<br /> Ngäc Long. Chïa ViÖt Nam. H.: Khoa<br /> vµo thêi TrÇn, th× tr−íc nã vµo thêi Lý ®·<br /> häc x· héi, 1993, 330tr.<br /> xuÊt hiÖn ng«i chïa nµy ch−a? C©u tr¶ lêi<br /> chÝnh x¸c chØ cã thÓ t×m thÊy ®−îc th«ng 4. Di s¶n H¸n N«m C«n S¬n - KiÕp B¹c -<br /> qua minh v¨n trªn bia ®¸ cßn l¹i ë chïa Ph−îng S¬n. H.: ChÝnh trÞ quèc gia,<br /> nµy. Minh v¨n cña bia cã niªn ®¹i 1668, 2006, 850tr.<br /> Nh÷ng di vËt ®¸ cã niªn ®¹i... 49<br />