Những tiền đề của dòng thơ Nôm các chúa Trịnh

Nh÷ng tiÒn ®Ò cña dßng th¬ N«m<br /> c¸c chóa TrÞnh<br /> <br /> <br /> NguyÔn M¹nh hoµng (*)<br /> <br /> <br /> <br /> T rong bµi viÕt nµy chóng t«i tr×nh<br /> bµy nh÷ng tiÒn ®Ò chung cã tÝnh<br /> chÊt nÒn t¶ng, cã t¸c ®éng lín, s©u ®Ëm<br /> thùc quyÒn thuéc vÒ hä TrÞnh. Cã quyÒn<br /> lùc thùc tÕ, c¸c chóa TrÞnh thõa kh¶<br /> n¨ng ®Ó phÕ truÊt nhµ Lª, lËp ra triÒu<br /> ®Õn dßng th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh theo ®¹i riªng cña m×nh. Tuy nhiªn, hä ®·<br /> kinh nghiÖm nghiªn cøu t¸c gia, dßng kh«ng ®i vµo vÕt xe ®æ cña nhµ Hå<br /> v¨n häc cña khoa nghiªn cøu lÞch sö v¨n (1400-1407), nhµ M¹c (1527-1592).(*)C¸c<br /> häc. Tõ ®Þnh h−íng ®ã, chóng t«i chän 3 chóa TrÞnh ý thøc r»ng, sù nghiÖp trung<br /> vÊn ®Ò quan träng nhÊt (tõ xa ®Õn gÇn, h−ng ®Êt n−íc vÉn cÇn ph¶i dùa trªn<br /> tõ kh¸i qu¸t ®Õn cô thÓ) lµ: tiÒn ®Ò lÞch ¶nh h−ëng vµ uy tÝn cña nhµ Lª. Do ®ã,<br /> sö - x· héi, v¨n ho¸ - v¨n häc [vÊn ®Ò c¸c chóa TrÞnh ®· ¸p dông mét ®Þnh chÕ<br /> “thêi ®¹i s¸ng t¸c”]; tiÓu sö - sù nghiÖp mµ ë ®ã vua Lª vÉn ®−îc duy tr× ng«i vÞ<br /> c¸c chóa TrÞnh [vÊn ®Ò “chñ thÓ s¸ng trªn danh nghÜa, nh−ng thùc quyÒn l¹i<br /> t¸c”] vµ quan niÖm th¬ ca cña hä [vÊn n»m trong tay chóa TrÞnh. M« h×nh<br /> ®Ò “quan niÖm s¸ng t¸c”]. chÝnh trÞ nµy ph¶i lu«n ®¶m b¶o tÝnh æn<br /> 1. TiÒn ®Ò thêi ®¹i: bèi c¶nh lÞch sö - x· héi, v¨n ®Þnh, bÒn v÷ng ®Ó kh«ng thÓ bÞ ph¸ vì<br /> ho¸ - v¨n häc dÉn ®Õn t×nh tr¹ng phong kiÕn ph©n<br /> quyÒn. §ã lµ c¬ së thiÕt lËp nªn mét<br /> Trong bèi c¶nh lÞch sö x· héi phøc<br /> thiÕt chÕ hÕt søc ®Æc biÖt trong lÞch sö<br /> t¹p vµ ®Çy biÕn ®éng thêi Lª Trung<br /> phong kiÕn ViÖt Nam - thiÕt chÕ “l−ìng<br /> h−ng (1533-1788) cã thÓ thÊy næi lªn vÞ<br /> ®Çu” vua Lª - chóa TrÞnh(**). C¸c chóa<br /> trÝ vµ vai trß lÞch sö cña c¸c chóa TrÞnh.<br /> N¨m 1599, TrÞnh Tïng ®−îc vua Lª (*)<br /> ThS., ViÖn Th«ng tin KHXH.<br /> phong §« Nguyªn sóy Tæng quèc chÝnh (**)<br /> VÒ L−ìng ®Çu chÕ xin xem c¸c c«ng tr×nh<br /> Th−îng phô B×nh An v−¬ng, n¾m mäi nghiªn cøu: Lª Kim Ng©n (1974), V¨n hãa chÝnh<br /> quyÒn hµnh, më ®Çu nghiÖp chóa. Nhµ trÞ ViÖt Nam - chÕ ®é chÝnh trÞ ViÖt Nam thÕ kû<br /> XVII vµ XVIII, ViÖn §¹i häc V¹n H¹nh xuÊt b¶n,<br /> n−íc phong kiÕn §¹i ViÖt ®Õn ®©y chÝnh<br /> Sµi Gßn; TrÇn ThÞ Vinh (2012), ThiÕt chÕ vµ<br /> thøc tån t¹i song song hai bé m¸y quyÒn ph−¬ng thøc tuyÓn dông quan l¹i cña chÝnh<br /> lùc. TriÒu ®×nh (®Çy ®ñ “lôc bé”) do vua quyÒn Nhµ n−íc trong lÞch sö ViÖt Nam thÕ kû<br /> Lª ®øng ®Çu, Phñ liªu (®Æt ra “lôc XVII - XVIII, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt,<br /> Hµ Néi. Hai c«ng tr×nh ®ã cho thÊy c¸c chóa<br /> phiªn”) do chóa TrÞnh n¾m gi÷. V−¬ng TrÞnh duy tr× thÓ chÕ nµy lµ v× rót kinh nghiÖm<br /> triÒu Lª chØ tån t¹i trªn danh nghÜa, cßn thÊt b¹i cña nhµ M¹c. Nhµ M¹c v× ®· véi vµng døt<br /> Nh÷ng tiÒn ®Ò cña dßng th¬ N«m… 35<br /> <br /> <br /> TrÞnh vÒ c¬ b¶n gi÷ th¸i ®é hoµ kÝnh víi t−¬ng tµn”, nh÷ng sù xa hoa h−ëng l¹c<br /> vua Lª vµ c¸c vua Lª còng c¬ b¶n chÊp cña vua chóa quan l¹i, hay nh÷ng cuéc<br /> nhËn t×nh thÕ cña m×nh (dï cã thÓ gi¶ khëi nghÜa n«ng d©n,v.v... GÇn ®©y, mét<br /> t¹o vµ ®«i khi còng x¶y ra nh÷ng xung sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· cã c¸ch tiÕp<br /> ®ét nhÊt ®Þnh gi÷a vua Lª vµ chóa cËn míi khi kh«ng cßn thuÇn tóy xem<br /> TrÞnh, nh−ng ch−a ®Õn møc ®æ vì) thêi Lª - TrÞnh lµ giai ®o¹n suy vong<br /> nh»m thu phôc nh©n t©m vµ chuyªn cña chÕ ®é phong kiÕn. Riªng vÒ c¸c<br /> t©m qu¶n lý ®Êt n−íc. Tr−íc thÓ chÕ ®ã, chóa TrÞnh, c¸c cuéc héi th¶o khoa häc<br /> céng víi thùc tÕ hiÓn hiÖn lµ c¸c vua Lª nh− C¸c chóa TrÞnh - vÞ trÝ vµ vai trß<br /> bÊt tµi, c¸c chóa TrÞnh míi cã thùc tµi lÞch sö (1995), Th©n thÕ vµ sù nghiÖp<br /> trÞ v× ®Êt n−íc, ng−êi d©n §¹i ViÖt (®Æc TriÕt v−¬ng TrÞnh Tïng (2008), TrÞnh<br /> biÖt lµ giíi trÝ thøc Nho häc) còng chÊp S©m - cuéc ®êi vµ sù nghiÖp (2008), Hä<br /> nhËn thÓ chÕ ®ã nh− mét lùa chän TrÞnh vµ di s¶n v¨n ho¸ thêi Lª - TrÞnh<br /> kh«ng thÓ kh¸c. trªn ®Êt H¶i Phßng (2009), TrÞnh C−¬ng<br /> Sau nµy, nhµ NguyÔn lªn cÇm - cuéc ®êi vµ sù nghiÖp (2010), Th¨ng<br /> quyÒn (víi xu h−íng sïng th−îng Nho Long thêi Lª - TrÞnh (2010),... ®· kh¼ng<br /> gi¸o chÝnh thèng) cho viÕt l¹i, söa l¹i sö ®Þnh mét sè ®ãng gãp kh«ng thÓ phñ<br /> chÝnh thèng cña §¹i ViÖt. Víi t©m thÕ nhËn cña c¸c chóa TrÞnh vµ thêi Lª -<br /> ®èi ®Çu TrÞnh - NguyÔn, nhiÒu sù kiÖn TrÞnh trong lÞch sö d©n téc.<br /> lÞch sö thêi chóa TrÞnh ®· ®−îc viÕt l¹i Thêi Lª - TrÞnh, ngoµi c¸c thµnh tùu<br /> víi thiªn kiÕn thÊy râ còng nh− d−íi c¸i kinh tÕ, chÝnh trÞ, ngo¹i giao..., c¸c chóa<br /> nh×n b¶o thñ cña Nho gi¸o. C¸c di s¶n TrÞnh ®· tá râ ý thøc x©y dùng mét nÒn<br /> thêi Lª - TrÞnh (trong ®ã cã v¨n hãa, v¨n v¨n hãa §¹i ViÖt ®éc lËp. V¨n hãa §¹i<br /> häc) tr¶i qua c¸c biÕn cè lÞch sö phøc ViÖt thêi kú nµy ®· ®Ó l¹i nh÷ng di s¶n<br /> t¹p, còng bÞ mai mét ®i rÊt nhiÒu. §iÒu to lín cho ®Êt n−íc nh−: lÔ nh¹c, v¨n<br /> ®ã dÉn tíi viÖc nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ sù ch−¬ng, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, gèm sø,<br /> nghiÖp c¸c chóa TrÞnh vµ thêi Lª - ©m nh¹c vµ vò ®¹o, trang phôc... Qua<br /> TrÞnh thiÕu mét sù kh¸ch quan khoa tªn tuæi c¸c danh nh©n nh− Phïng<br /> häc cÇn thiÕt. Kh¾c Khoan, NguyÔn BØnh Khiªm,<br /> Tr−íc ®©y, giíi sö häc ViÖt Nam NguyÔn Quý §øc, Lª Quý §«n, §Æng<br /> hiÖn ®¹i phÇn lín còng nh×n nhËn giai §×nh T−íng, Ninh Tèn, NguyÔn Danh<br /> ®o¹n lÞch sö Lª - TrÞnh nh− lµ thêi kú Nho, NguyÔn Huy O¸nh, Ng« Th×<br /> ®en tèi cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam NhËm,v.v... hËu thÕ cã thÓ thÊy ®−îc<br /> víi nh÷ng cuéc néi chiÕn “huynh ®Ö dÊu Ên v¨n ho¸, v¨n häc x¸n l¹n cña<br /> thêi kú nµy, cã sù kh¸c biÖt víi c¸c thêi<br /> kú tr−íc vµ sau ®ã.<br /> bá ®Õ nghiÖp nhµ Lª, thiÕt lËp triÒu ®¹i míi, nªn<br /> ph¶i ch«n vïi sù nghiÖp n¬i biªn ¶i Cao B»ng. C¸c VÒ ®¹i thÓ, v¨n hãa thêi Lª - TrÞnh<br /> chóa TrÞnh ®· lu«n ý thøc chØ cã gi−¬ng cao ngän<br /> kÕ thõa vµ kÕt nèi hÖ t− t−ëng thêi Lª<br /> cê “t«n phï Lª thÊt” míi cã thÓ thu phôc nh©n<br /> t©m, æn ®Þnh x· héi. ChÝnh ®−êng lèi chiÕn l−îc ®ã tõ thÕ kû XV: “c¸c thÕ lùc phong kiÕn dï<br /> ®· gióp hä TrÞnh chiÕn th¾ng ®−îc nhµ M¹c, dÑp ë §µng Trong hay §µng Ngoµi ®Òu lÊy<br /> tan mäi b¹o lo¹n, t¹o dùng nªn sù nghiÖp hiÓn Nho gi¸o lµm nÒn t¶ng t− t−ëng cña mäi<br /> h¸ch h¬n hai tr¨m n¨m. §Õn T©y S¬n - NguyÔn<br /> HuÖ khi kÐo qu©n ra B¾c tÊn c«ng hä TrÞnh còng thiÕt chÕ chÝnh trÞ, x· héi” (§inh Kh¾c<br /> ph¶i gi−¬ng cao ngän cê “Phï Lª diÖt TrÞnh”. ThuËn, 2009, tr.38). §Ó cñng cè h¬n n÷a<br /> 36 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2014<br /> <br /> <br /> ®Þa vÞ cña Nho gi¸o trong nh©n d©n, C− Trinh, NguyÔn T«ng Khuª, Ninh<br /> n¨m 1663, chóa TrÞnh “®· më réng 24 Tèn,v.v... Dßng v¨n häc ch÷ N«m giai<br /> ®iÒu gi¸o huÊn cña Lª Th¸nh T«ng ®o¹n nµy còng ®· xuÊt hiÖn nh÷ng thÓ<br /> thµnh 47 ®iÒu gi¸o hãa, ph©n ph¸t cho lo¹i míi nh−: ca trï, diÔn ca, truyÖn th¬<br /> c¸c ®Þa ph−¬ng ®Ó gi¶ng gi¶i tËn ng−êi lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t vµ truyÖn th¬<br /> d©n. T«n ti trËt tù trong triÒu ®×nh ®−îc luËt §−êng...<br /> chÊn chØnh, c¸c s¸ch kinh ®iÓn cña Nho<br /> Trong sù ph¸t triÓn v¨n hãa, v¨n<br /> gia vÉn lµ néi dung chñ yÕu cña gi¸o<br /> häc phong phó nh− trªn, c¸c chóa TrÞnh<br /> dôc khoa cö” (§inh Kh¾c Thu©n, 2009,<br /> kh«ng chØ lµ nh÷ng nhµ chÝnh trÞ, qu©n<br /> tr.38). HÖ thèng gi¸o dôc Nho häc ë giai<br /> sù mµ cßn lµ nh÷ng nhµ th¬ tµi hoa,<br /> ®o¹n ®Çu vµ gi÷a thêi Lª - TrÞnh ph¸t<br /> chÝnh hä ®· ph¸t triÓn phong trµo s¸ng<br /> triÓn m¹nh mÏ. N¨m 1595, sau khi<br /> t¸c vµ ®−a th¬ N«m vµo nÒn v¨n häc<br /> ®¸nh b¹i nhµ M¹c, Kinh ®« Th¨ng Long<br /> chÝnh thèng §¹i ViÖt. Dßng th¬ N«m<br /> ®−îc thu håi, vua Lª - chóa TrÞnh cho<br /> TrÞnh v−¬ng kh¸ ch¶i chuèt, ®iªu luyÖn<br /> më §¹i khoa thi ®Çu tiªn ë Th¨ng Long.<br /> dï ®«i khi cã vÎ cÇu kú, khu«n s¸o; thÓ<br /> Sau ®ã ®Òu ®Æn cø ba n¨m mét lÇn thi<br /> th¬ sö dông chñ yÕu lµ §−êng luËt, sè Ýt<br /> §¹i khoa. Tuy nhiªn, vµo cuèi thêi kú<br /> lµm theo thÓ th¬ lôc b¸t hoÆc song thÊt<br /> nµy, ¶nh h−ëng thùc tÕ cña Nho gi¸o<br /> lôc b¸t. Phong c¸ch th¬ ca mang tÝnh<br /> trong nh©n d©n cã phÇn suy gi¶m. C¸c<br /> chÊt cung ®×nh, hoÆc ca ngîi triÒu ®¹i,<br /> t«n ti, trËt tù, lÔ gi¸o phong kiÕn b¾t<br /> c«ng tÝch, ©n huÖ trÞ d©n; hoÆc vÞnh<br /> ®Çu trë thµnh ®èi t−îng ®Êu tranh, ®¶<br /> c¶nh s«ng nói, chïa miÕu, thiªn nhiªn...<br /> kÝch cña nh©n d©n. Trong khi ®ã, ®¹o<br /> Néi dung t− t−ëng th−êng tËp trung vµo<br /> PhËt cã dÊu hiÖu phôc håi vµ ph¸t triÓn,<br /> c¸c vÊn ®Ò nh−: Quan niÖm tu th©n, tÒ<br /> ®¹o Thiªn chóa b¾t ®Çu du nhËp vµo<br /> gia, trÞ quèc; Gi¸o huÊn, khuyÕn khÝch<br /> n−íc ta qua c¸c gi¸o sÜ, th−¬ng nh©n<br /> bÒ t«i l−¬ng ®èng; §Ò vÞnh c¶nh vËt, ngô<br /> ph−¬ng T©y.<br /> høng...<br /> V¨n häc thêi Lª Trung h−ng vÉn kÕ 2. TiÒn ®Ò c¸ nh©n: TiÓu sö vµ sù nghiÖp c¸c t¸c gi¶<br /> thõa v¨n häc thêi Lª s¬ tõ thÕ kû XV.<br /> * TrÞnh C¨n 鄭 根 (1633-1709)<br /> §ã lµ nÒn v¨n häc §¹i ViÖt ph¶n ¸nh<br /> tinh thÇn cña mét d©n téc ®· c−êng TrÞnh C¨n lµ con trai tr−ëng cña<br /> thÞnh, víi nhiÒu t¸c phÈm rÊt cã gi¸ trÞ. T©y v−¬ng TrÞnh T¹c. Khi cßn lµ thÕ tö,<br /> V¨n häc ch÷ H¸n vÉn lµ dßng v¨n häc «ng ®· tõng lµm TrÊn thñ NghÖ An vµ<br /> chñ l−u nh−ng v¨n häc ch÷ N«m còng tham gia chiÕn tranh TrÞnh - NguyÔn.<br /> rÊt ph¸t triÓn. Th¬ N«m - dßng th¬ ca N¨m 1682, TrÞnh C¨n nèi nghiÖp chóa,<br /> tiÕng ViÖt mang ®Ëm b¶n s¾c d©n téc tõ sau ®−îc tiÕn phong lµ §¹i Nguyªn sóy<br /> tr−íc ®· cã ®Ønh cao rùc rì: Quèc ©m thi Tæng quèc chÝnh Th−îng th¸nh phô s−<br /> tËp (NguyÔn Tr·i), Hång §øc quèc ©m ThÞnh c«ng nh©n minh uy ®øc §Þnh<br /> thi tËp (Lª Th¸nh T«ng vµ v¨n thÇn thêi v−¬ng. D−íi thêi cÇm quyÒn cña m×nh,<br /> Hång §øc)..., ®Õn thêi Lª Trung h−ng chóa TrÞnh C¨n cã tiÕn hµnh nhiÒu c¶i<br /> tiÕp tôc ph¸t triÓn víi s¸ng t¸c cña c¸c c¸ch vÒ h×nh luËt, thi cö, ruéng ®Êt...<br /> chóa TrÞnh vµ nhiÒu danh nho kh¸c nh− t¹o ra mét thêi kú thÞnh v−îng cña ®Êt<br /> NguyÔn BØnh Khiªm, M¹c Thiªn TÝch, n−íc. §Æc biÖt, «ng ®· cho sö thÇn tôc<br /> Bïi X−¬ng Tù, NguyÔn Quý §øc, §Æng biªn quèc sö, vµ cho hoµn thµnh viÖc<br /> §×nh T−íng, Hoµng Ngò Phóc, NguyÔn kh¾c in bé §¹i ViÖt sö ký toµn th− vµo<br /> Nh÷ng tiÒn ®Ò cña dßng th¬ N«m… 37<br /> <br /> <br /> n¨m ChÝnh Hßa 1697. Cuéc ®êi vµ sù víi c¸c TÓ t−íng ngµy ®ªm trï tÝnh.<br /> nghiÖp cña TrÞnh C¨n ®−îc xem lµ g¹ch Phµm viÖc binh, d©n, tiÒn cña, thuÕ<br /> nèi gi÷a thêi TrÞnh - NguyÔn ph©n kho¸ ®Æt ra râ rµng ®Çy ®ñ” (Phan Huy<br /> tranh vµ thêi thÞnh trÞ ë §µng Ngoµi. Chó, 2007, tr.253).<br /> Nhµ sö häc Phan Huy Chó (1782-1840) TrÞnh C−¬ng còng ®−îc biÕt ®Õn lµ<br /> ®¸nh gi¸ vÒ Chiªu tæ Khang v−¬ng mét t¸c gia víi Lª triÒu ngù chÕ quèc ©m<br /> TrÞnh C¨n nh− sau: “VÒ chÝnh trÞ th× thi (黎 朝 御 制 國 音 詩). §©y lµ tËp th¬<br /> th−ëng ph¹t râ rµng, mèi gi−êng chØnh N«m víi ba phÇn râ rÖt: TuÇn tØnh ký<br /> ®èn, söa sang nhiÒu viÖc, cÊt dïng anh tr×nh khóc, Quan tØnh Hoa tr×nh ký,<br /> tµi, thµnh tÝch tr«ng thÊy râ rÖt” (Phan Thêi tuÇn tøc sù ký. Mçi phÇn ®Òu cã<br /> Huy Chó, 2007, tr.253). néi dung nhÊt qu¸n ph¶n ¸nh vÒ mét<br /> Chóa TrÞnh C¨n cßn ®Ó l¹i thi tËp cuéc hµnh tr×nh tuÇn du ë ®Þa ph−¬ng<br /> Kh©m ®Þnh th¨ng b×nh b¸ch vÞnh (欽 定 cña t¸c gi¶. Toµn bé t¸c phÈm gièng nh−<br /> 昇 平 百 詠). Nãi lµ “b¸ch vÞnh”, nh−ng mét thiªn ký sù b»ng th¬, thÓ hiÖn ®−îc<br /> thùc chØ cã 90 bµi th¬, trong ®ã cã 88 bµi nh÷ng g× t¸c gi¶ nghe, thÊy vµ c¶m<br /> th¬ N«m viÕt theo thÓ th¬ thÊt ng«n b¸t nhËn ®−îc trªn con ®−êng tuÇn tØnh cña<br /> có. Trong sè ®ã, nhiÒu bµi cã ghi kÌm m×nh. §äc th¬ TrÞnh C−¬ng, ng−êi ®äc<br /> theo lêi dÉn kh¸ dµi b»ng H¸n v¨n. cã thÓ m−êng t−îng quang c¶nh ®Êt<br /> Nh÷ng lêi dÉn nµy ®Òu cña chÝnh t¸c n−íc ViÖt Nam thêi vua Lª - chóa TrÞnh<br /> gi¶, nãi râ nguyªn cí, hoµn c¶nh lµm bµi qua nhiÒu danh lam th¾ng c¶nh.<br /> th¬, ®ång thêi cã ngô c¶ ë nh÷ng lêi dÉn * TrÞnh Doanh 鄭 楹 (1720-1767)<br /> cã ý thuyÕt ®¹o ng«n chÝ. §©y lµ tËp th¬<br /> ca mang s¾c th¸i v¨n hãa cung ®×nh, néi TrÞnh Doanh lµ con trai thø cña<br /> dung chñ yÕu ca ngîi triÒu ®¹i th¸i b×nh chóa TrÞnh C−¬ng, em ruét chóa TrÞnh<br /> thÞnh trÞ... Giang. N¨m 1740 «ng ®−îc t«n lªn ng«i<br /> chóa thay TrÞnh Giang, sau ®−îc tiÕn<br /> * TrÞnh C−¬ng 鄭 棡 (1686-1729) phong lµ §¹i nguyªn sóy Th−îng s−<br /> N¨m 1709 TrÞnh C−¬ng lªn ng«i phô Anh ®o¸n v¨n trÞ vò c«ng Minh<br /> chóa, sau ®−îc tiÕn phong §¹i nguyªn v−¬ng. Ngay khi lªn cÇm quyÒn, «ng<br /> sóy Tæng quèc chÝnh Th−îng s− An chÊn chØnh bé m¸y cai trÞ, b·i bá nh÷ng<br /> v−¬ng. So víi c¸c vÞ chóa TrÞnh kh¸c, chÝnh s¸ch hµ kh¾c thêi TrÞnh Giang vµ<br /> khi cÇm quyÒn TrÞnh C−¬ng kh«ng tá ra dïng nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó níi søc d©n.<br /> qu¸ lÊn ¸t c¸c vua Lª vµ cã phÇn gi÷ lÔ §Ó dÑp lo¹n, TrÞnh Doanh ®· träng<br /> h¬n nªn ®−îc giíi Nho häc tin phôc. dông vµ −u ®·i t−íng sÜ ®Ó khuyÕn<br /> ¤ng ®· ban hµnh hµng lo¹t c¸c c¶i c¸ch, khÝch sù h¨ng h¸i cña hä. NhiÒu danh sÜ<br /> ®Æc biÖt lµ c¶i c¸ch vÒ thuÕ kho¸, nh− xuÊt th©n khoa b¶ng còng ®−îc «ng<br /> ¸p dông thuÕ T« dung ®iÖu häc cña träng dông nh− Lª Quý §«n, Ng« Th×<br /> Trung Quèc nh»m h¹n chÕ nh÷ng bÊt SÜ, NguyÔn Huy O¸nh,v.v... V× thÕ<br /> c«ng vÒ thuÕ kho¸ tõ ®êi tr−íc. TrÞnh TrÞnh Doanh thµnh c«ng trong viÖc ®¸nh<br /> C−¬ng còng chó träng ®Õn viÖc bæ dông dÑp c¸c cuéc næi dËy ë §µng Ngoµi, æn<br /> vµ lµm trong s¹ch bé m¸y quan l¹i. ®Þnh l¹i t×nh h×nh chÝnh trÞ vèn suy yÕu<br /> Phan Huy Chó tõng ®¸nh gi¸ vÒ Hy tæ trÇm träng thêi TrÞnh Giang. Nhµ sö häc<br /> Nh©n v−¬ng TrÞnh C−¬ng: “Trong khi Phan Huy Chó nhËn xÐt vÒ NghÞ tæ ¢n<br /> chóa ch¨m chØ lo toan viÖc n−íc, cïng v−¬ng TrÞnh Doanh: “Chóa lµ ng−êi<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2014<br /> <br /> <br /> th«ng minh, qu¶ quyÕt. Lóc míi cÇm Canh Tý (1780) - con tr−ëng lµ TrÞnh<br /> quyÒn, bèn ph−¬ng trém c−íp ®ang d÷ T«ng ®Þnh chiªu binh lµm lo¹n, «ng<br /> déi, chóa míi thay ®æi viÖc chÝnh, cÊt truÊt ng«i thÕ tö cña TrÞnh T«ng vµ lËp<br /> dïng hiÒn tµi, sai t−íng ®em qu©n quÐt TrÞnh C¸n lóc ®ã míi 3 tuæi lµm thÕ tö.<br /> s¹ch giÆc gi·, trong kho¶ng 10 n¨m Phñ chóa TrÞnh nghiªng ng¶ tõ ®ã.<br /> trong n−íc l¹i ®−îc yªn thÞnh, c«ng<br /> TrÞnh S©m næi tiÕng víi bé T©m<br /> nghiÖp trung h−ng r¹ng rì h¬n tr−íc”<br /> thanh tån duþ tËp (心青 存 肄 集), nh−ng<br /> (Phan Huy Chó, 2007, tr.254).<br /> hiÖn nay nguyªn b¶n bÞ thÊt truyÒn.<br /> VÒ v¨n häc, TrÞnh Doanh cã Cµn Chïm th¬ Th¨m ®éng H−¬ng TÝch cña<br /> Nguyªn ngù chÕ thi tËp (乾 元 御 制 詩 集). «ng ®−îc hËu thÕ ca tông. Bót tÝch th¬<br /> TËp th¬ nµy do con trai lµ chóa TrÞnh cña «ng cßn l−u dÊu trªn nhiÒu v¸ch ®¸,<br /> S©m ®Æt tªn vµ quan ThÞ th− ViÖn hµn hang ®éng xø Thanh vµ mét sè n¬i kh¸c.<br /> l©m kiªm T− nghiÖp Quèc Tö Gi¸m lµ<br /> Phan Lª Phiªn biªn so¹n, viÕt bµi kh¶i 3. TiÒn ®Ò quan niÖm nghÖ thuËt: Quan niÖm th¬<br /> d©ng s¸ch. C¶ tËp th¬ cã 263 bµi, trong ca cña c¸c chóa TrÞnh<br /> ®ã cã 241 bµi th¬ N«m vµ 22 bµi th¬ ch÷ ý thøc hÖ v¨n häc trung ®¹i ViÖt<br /> H¸n. TËp th¬ xoay quanh 3 néi dung Nam chñ yÕu gåm ba triÕt thuyÕt: Nho<br /> chÝnh: Quan niÖm vÒ tu th©n, tÒ gia, trÞ gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gia. Thêi Lý - TrÇn<br /> quèc; ChØ b¶o, khuyÕn khÝch bÒ t«i lµm tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIV, ë ViÖt Nam<br /> trßn nhiÖm vô; §Ò, vÞnh c¶nh vËt, bµy tá tån t¹i m« h×nh “tam gi¸o tÞnh hµnh”,<br /> c¶m xóc. Nh÷ng néi dung trªn phÇn lín “tam gi¸o ®ång nguyªn”. Tuy nhiªn, ®Õn<br /> do yªu cÇu chÝnh trÞ, qu©n sù vµ hoµn kho¶ng gi÷a thêi TrÇn, ¶nh h−ëng cña<br /> c¶nh cô thÓ quy ®Þnh. PhËt gi¸o ®· b¾t ®Çu suy gi¶m, cßn Nho<br /> * TrÞnh S©m 鄭 森 (1737-1782) gi¸o ngµy cµng ph¸t triÓn. Sang thÕ kû<br /> XV, vÞ thÕ chñ ®¹o cña Nho gi¸o vèn ®·<br /> N¨m C¶nh H−ng thø 28 (1767),<br /> tõng b−íc ®−îc x¸c lËp tõ cuèi thêi<br /> TrÞnh S©m lªn nèi ng«i chóa, sau ®−îc<br /> TrÇn, ®Õn thêi Hå (1400-1407) ®−îc<br /> phong lµ §¹i nguyªn sóy Tæng quèc<br /> cñng cè vµ ®Õn ®Çu ®êi Lª (®Æc biÖt thêi<br /> chÝnh TÜnh §« v−¬ng. TrÞnh S©m lµ<br /> Lª Th¸nh T«ng) th× ®¹t ®Õn sù ®éc t«n.<br /> ng−êi th«ng minh, quyÕt ®o¸n, cã ®ñ tµi<br /> Nho gi¸o ë ViÖt Nam ngay tõ cuèi thÕ kû<br /> v¨n vâ, am hiÓu kinh sö th¬ v¨n. Lªn<br /> XIV ®· cã dÊu hiÖu chuyÓn hãa tõ Nho<br /> cÇm quyÒn, tõ kû c−¬ng triÒu néi ®Õn<br /> gi¸o nguyªn thuû (vµ H¸n Nho) sang<br /> chÝnh sù c¶ n−íc, «ng cho söa ®æi l¹i,<br /> Tèng Nho. Sang triÒu Lª s¬, Nho gi¸o<br /> kh«ng theo lÖ cò. TrÞnh S©m quyÕt liÖt<br /> §¹i ViÖt tiÕp tôc con ®−êng Tèng ho¸ vµ<br /> ®¸nh dÑp nhiÒu cuéc khëi nghÜa n«ng<br /> ®Õn thêi Lª Trung h−ng th× mang ®Ëm<br /> d©n. §Æc biÖt, n¨m 1774, «ng ®Ých th©n<br /> tÝnh chÊt Tèng Nho h¬n n÷a. §iÒu nµy cã<br /> cÇm qu©n kÐo vµo NghÖ An, sau ®ã<br /> ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn quan niÖm<br /> ®¸nh b¹i qu©n chóa NguyÔn chiÕm ®−îc<br /> th¬ ca cña c¸c t¸c gi¶ ®−¬ng thêi, trong<br /> Phó Xu©n - ThuËn Ho¸. Tõ ®©y, TrÞnh<br /> ®ã cã c¸c chóa TrÞnh.<br /> S©m cã phÇn tù kiªu vµ tháa m·n víi<br /> c«ng tr¹ng ®¹t ®−îc. ViÖc bè phßng ë Tèng Nho lµ thêi kú mµ c¸c nhµ<br /> ph−¬ng Nam kh«ng ®−îc chó träng. triÕt häc nh− Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu<br /> Trong cung, «ng sñng ¸i Tuyªn phi Hy... nç lùc gia t¨ng tÝnh triÕt häc (nhÊt<br /> §Æng ThÞ HuÖ, yªu con thø cña Tuyªn lµ vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn vèn trèng v¾ng<br /> phi lµ TrÞnh C¸n. Nh©n vô ¸n n¨m trong Nho gi¸o thêi Khæng - M¹nh)<br /> Nh÷ng tiÒn ®Ò cña dßng th¬ N«m… 39<br /> <br /> <br /> b»ng c¸ch tiÕp nhËn vµ c¶i ho¸ nhiÒu t− tr×nh lý häc hãa Nho gi¸o ViÖt Nam.<br /> t−ëng, kh¸i niÖm, ph¹m trï cña PhËt HÇu hÕt c¸c g−¬ng mÆt nhµ Nho lín cña<br /> gi¸o vµ §¹o gia vµo trong Nho gi¸o. B¶n thêi kú nµy nh−: NguyÔn Huy O¸nh, Lª<br /> s¾c cña Tèng Nho lµ häc thuyÕt lý - khÝ, Quý §«n, Phan Lª Phiªn, Ng« Th×<br /> trong ®ã lý lµ ph¹m trï trung t©m. NhËm, Ph¹m NguyÔn Du, Phan Huy<br /> Ph¹m trï lý cña Tèng Nho gåm thiªn lý Ých, Bïi Huy BÝch, Ninh Tèn, Bïi<br /> vµ tÝnh lý. Thiªn lý lµ c¸i lý ë trong sù D−¬ng LÞch,v.v... ®Òu mang nÆng t−<br /> vËt, chØ quy luËt vµ phÐp t¾c vËn hµnh, t−ëng lý häc” (NguyÔn Thanh Tïng,<br /> ho¹t ®éng cña sù vËt. Nã lµ c¸i nhÊt thÓ 2010, tr.123). Ch¼ng h¹n, Lª Quý §«n<br /> nh−ng cã mu«n h×nh v¹n tr¹ng, biÓu trong V©n ®µi lo¹i ng÷ cã h¼n ch−¬ng<br /> hiÖn trong mäi sù vËt, hiÖn t−îng. Cßn s¸ch bµn vÒ häc thuyÕt “lý - khÝ”. ¤ng<br /> tÝnh lý lµ c¸i thiªn lý trong con ng−êi, còng mét mùc ®Ò cao Chu Hy, Tr×nh Dy<br /> chØ ®¹o ®øc, lu©n lý, lý tÝnh... Con ng−êi - ®¹i diÖn tiªu biÓu cña “lý häc”: “häc<br /> cã sù chÝnh t©m, thµnh ý th× sÏ tri nhËn thuyÕt cña Tr×nh Tö vµ Chu Tö s¸ng vÒ<br /> ®−îc thiªn lý(*). b¶n thÓ, ®¹t vÒ thùc dông” (Lª Sü<br /> §¹i diÖn tiªu biÓu cña Tèng Nho lµ Th¾ng, 1997, tr.70).<br /> Chu Hy (1130-1200), tõng lý gi¶i vÒ th¬<br /> theo quan niÖm “lý häc” trong Tùa Kinh Bµi Kh¶i cña Phan Lª Phiªn viÕt<br /> Thi tËp truyÖn: “NÕu ai hái ta r»ng: Thi cho Cµn Nguyªn ngù chÕ thi tËp cña<br /> v× sao mµ lµm? Ta liÒn ®¸p lµ: C¸i tÜnh TrÞnh Doanh lµ mét vÝ dô: “... ThÇn<br /> cña con ng−êi ta, vèn do tÝnh trêi; c¶m trém nghÜ: ®iÒu th¬ muèn nãi kh«ng<br /> xóc víi sù vËt th× ®éng, ®ã lµ do c¸i dôc ph¶i g× kh¸c lµ gèc ë tÝnh t×nh mµ bao<br /> cña tÝnh vËy. ¤i! §· cã dôc th× tÊt ph¶i gåm vËt lý. Th¬ ®Ó d¹y, lµ ®Ó cho trän<br /> suy nghÜ; ®· cã suy nghÜ th× tÊt ph¶i nãi; hiÕu kÝnh mµ ®Çy ®ñ nh©n lu©n. Tõ khi<br /> ®· nãi th× lêi kh«ng thÓ hÕt, v× vËy ph¶i ba tr¨m thiªn (Kinh thi) ®· liÖt vµo<br /> ph¸t ra ë ng©m nga vÞnh th¸n, tÊt cã ©m hµng lôc kinh, th× th¬ ngò ng«n thÊt<br /> h−ëng tiÕt tÊu tù nhiªn, kh«ng thÓ hÕt ng«n ®Òu ®−îc c¸c ®êi −a chuéng. NgÉm<br /> ®−îc. Thi lµm lµ v× vËy” (ViÖn Nghiªn nghÜ, quèc triÒu ta dùng n−íc, s½n cã<br /> cøu H¸n N«m, 2004, tr.145). Dôc cña ®−êng lèi v¨n hiÕn, c¸c bËc th¸nh thÇn<br /> tÝnh mµ Chu Hy nãi chÝnh lµ t×nh. Quan truyÒn nèi, ®Òu t«n träng ®¹o “tinh nhÊt<br /> niÖm th¬ nh− thÕ ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ v¨n chÊp trung”. (...) §Ó söa sang ®¹o hãa<br /> häc trung ®¹i, trong ®ã cã c¸c t¸c gi¶ th× t×m râ ®Çu mèi ë chÝn kinh; ®Ó nung<br /> thêi Lª Trung h−ng t¸n ®ång. C¸c chóa ®óc tÝnh linh th× th−êng thÊm nhuÇn<br /> TrÞnh ë vµo thêi ®ã nªn sù nghiÖp s¸ng lôc nghÜa (phong, nh·, tông, phó, tû,<br /> t¸c, còng nh− quan niÖm th¬ ca cña hä høng trong Kinh Thi); lßng chøa chan lý<br /> ch¾c ch¾n chÞu ¶nh h−ëng xu thÕ chung thó, t×nh d¹t dµo v¨n th¬, r¨n c¸c t−íng,<br /> cña ý thøc hÖ thêi ®¹i. §Æc ®iÓm chÝnh khuyªn c¸c qu©n, theo lèi cò cña th¬<br /> cña thêi kú nµy lµ sù lan táa cña ý thøc Th¸i DÜ, th¬ Xa C«ng; nhí ng−êi ®i sø,<br /> hÖ Nho gi¸o víi tÝnh chÊt “lý häc” râ nÐt. khen ng−êi nhiÒu tuæi, râ lµ phong th¸i<br /> Cã thÓ nãi ®©y lµ thêi kú “hoµn tÊt qu¸ cña th¬ Hoµng Hoa, th¬ Hµng VÜ; tá<br /> lßng thµnh kÝnh, nh− th¬ V©n H¸n; ngô<br /> høng vui ch¬i, nh− th¬ QuyÒn A; trong<br /> VÒ Lý häc cña Tèng Nho xin xem thªm: Phïng<br /> (*)<br /> <br /> H÷u Lan (2007), LÞch sö triÕt häc Trung Hoa, tËp 1 cung cÊm th× b¶o ban nghiªm chØnh,<br /> (Lª Anh Minh dÞch), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi. nªu phÐp th−êng nh− th¬ T− Trai; ngoµi<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2014<br /> <br /> <br /> triÒu ®×nh th× hái han khuyªn r¨n, theo §−êng, thÊy th¬ cña c¸c danh gia ®¹i ®Ó<br /> m−u hay nh− th¬ Pháng L¹c. ë ng«i l−u ý ®Õn thanh ©m niªm luËt khÐo hay<br /> vua 28 n¨m, lµm th¬ ®−îc h¬n 200 bµi. vông. Nh©n ®äc bµi tùa TruyÖn Kinh<br /> ViÖc ®Òu lµ tu tÒ trÞ b×nh, theo thãi tèt Thi cña Chu Tö, cã nãi ‘Th¬ lµ do c¶m<br /> cña thêi Tam §¹i; lêi ®Òu hßa nh· träng xóc trong lßng ng−êi ta mµ thµnh ra lêi<br /> hËu, dùng nªn tiªu chuÈn cho b¸ch nãi. Lßng c¶m xóc cã tµ cã chÝnh, nªn<br /> v−¬ng. Sang s¶ng nh− tiÕng cung tiÕng thµnh ra lêi nãi, cã ph¶i cã tr¸i’, bÊy giê<br /> vò chen nhau, lãng l¸nh nh− sao Khª ta míi biÕt ®−îc mÊu chèt cña viÖc häc<br /> sao L©u cïng s¸ng. Thùc lµ v¨n ch−¬ng Kinh Thi. Phµm th¬ vèn lµ ®Ó nãi chÝ<br /> rùc rì ®¸ng theo; nªn c¬ nghiÖp tæ tiªn m×nh, ë trong lßng lµ chÝ, ph¸t ra lêi lµ<br /> ®−îc thÞnh” (TrÇn V¨n Gi¸p, 1990, tËp th¬. Cho nªn ba tr¨m thiªn trong Kinh<br /> 2, tr.109). Bµi Kh¶i cho biÕt nguån gèc Thi, mét lêi cã thÓ bao trïm hÕt, lµ:<br /> cña th¬ lµ t×nh nh−ng ®Ò cao tÝnh lý, lÊy ‘NghÜ kh«ng thiªn lÖch’. Th¬ lµ mét thø<br /> t×nh hîp víi tÝnh, lÊy tÝnh hîp víi ®¹o, t©m häc th«i, cã kÓ g× thanh ©m niªm<br /> coi träng biÓu hiÖn cña lý hay nãi kh¸c luËt khÐo vông! Tõ ®Êy, ta hÕt lßng suy<br /> ®i lµ cña ®¹o trong v¨n ch−¬ng. Phan Lª nghÜ, h»ng ngµy ®em nh÷ng lêi d¹y vÒ<br /> Phiªn cho r»ng th¬ chóa TrÞnh Doanh t©m cña th¸nh hiÒn ®êi tr−íc, suy ®i xÐt<br /> thÓ hiÖn ®¹o “tinh nhÊt chÊp trung”(*) - l¹i kü cµng, råi tù xÐt vµo th©n m×nh,<br /> ®¹o ®óng ®¾n cña c¸c vÞ vua x−a. hµm d−ìng tõ khi t− lù ch−a n¶y ra,<br /> NÕu cuèi thÕ kû XIV, ®Çu thÕ kû XV, xem xÐt mçi khi sù vËt ®· tiÕp xóc: chØ<br /> quan niÖm xem v¨n häc lµ ph−¬ng tiÖn lµ ng¨n lßng tµ, gi÷ lßng thµnh, söa<br /> quan phong, mü thÝch cßn t−¬ng ®èi m×nh theo lÔ, ®Ó vun trång lÊy cçi gèc.<br /> ®Ëm nÐt th× ®Õn gi÷a thÕ kû XV, quan Cßn nh− ng©m vÞnh tÝnh t×nh th× mét<br /> niÖm xem v¨n häc nh− mét thø t©m häc mùc lÊy Phong, Nh· (Quèc phong vµ<br /> chuyªn thÓ hiÖn ®¹o lý bªn trong, Ýt chó §¹i Nh·, TiÓu Nh· trong Kinh Thi) lµm<br /> ý ®Õn t¸c ®éng bªn ngoµi ®· phæ biÕn vµ t«n chØ, kh«ng hÒ chØ ch¨m ch¨m dông ý<br /> c©n b»ng víi quan niÖm trªn. §Õn c¸c vµo viÖc ®èi c©u s¸nh viÖc, n¾n nãt tõng<br /> chóa TrÞnh thêi Lª Trung h−ng quan lêi. Nh−ng biÕt kh«ng khã, lµm ®−îc<br /> niÖm ®ã còng hiÖn h÷u. Bµi Tù tùa cña míi khã. CÇu ®−îc c¸i vÎ «n hßa, mÒm<br /> TrÞnh S©m trong tËp T©m thanh tån m¹i, thµnh thùc, träng hËu cña ba tr¨m<br /> dôy tËp kh¼ng ®Þnh khi s¸ng t¸c v¨n thiªn Kinh Thi th× ch−a cã thÓ kÞp ®−îc.<br /> ch−¬ng, «ng chØ ch¨m chó thÓ hiÖn c¸i V¶ ch¨ng, Khæng Tö cã nãi: ‘Chç ra vµo<br /> t×nh (ë ®©y lµ chÝ khÝ vµ lý t−ëng) chø Ýt cña t©m, kh«ng biÕt ë h−íng nµo, biÕt<br /> chó ý ®Õn t¸c ®éng cña ngo¹i giíi, ®Õn gi÷ th× cßn, bá ®i th× mÊt’ (...).” (TrÇn V¨n<br /> t×nh c¶m tù nhiªn: “Ta lóc trÎ xem th¬ Gi¸p, 1990, tËp 2, tr.109).<br /> <br /> Quan niÖm trªn võa kÕ thõa quan<br /> “Tinh nhÊt chÊp chung” - MÖnh ®Ò nµy cã ngän<br /> (*)<br /> niÖm v¨n ch−¬ng cè h÷u cña Nho gia,<br /> nguån tõ Kinh Th−, nguyªn v¨n: 人 心 惟 危 道 心 惟 võa bæ sung vµo ®ã quan niÖm chó träng<br /> 微 惟 精 惟 一 允 執 厥 中 (Nh©n t©m duy nguy, ®¹o<br /> yÕu tè t©m lý con ng−êi (chñ yÕu lµ<br /> t©m duy vi, duy tinh duy nhÊt, do·n chÊp quyÕt<br /> trung). Nh©n t©m th× rÊt nguy hiÓm khã l−êng, nh©n tè lý tÝnh). Nãi kh¸c ®i, quan niÖm<br /> cßn ®¹o t©m th× l¹i vi diÖu khã mµ cã thÓ hiÓu th¬ cña c¸c chóa TrÞnh ®· chó träng h¬n<br /> t−êng tËn ®−îc. V× thÕ, bËc qu©n v−¬ng, tù th©n ®Õn tÝnh chñ quan cña v¨n ch−¬ng, coi<br /> m×nh ph¶i thµnh kÝnh, ph¶i nhÊt t©m mµ thi<br /> hµnh c¸i ®¹o trung chÝnh, th× míi cã thÓ trÞ v× v¨n ch−¬ng lµ mét thø t©m häc ®Ó tu<br /> ®Êt n−íc. d−ìng ®¹o ®øc, tÝnh t×nh. Chóa TrÞnh<br /> Nh÷ng tiÒn ®Ò cña dßng th¬ N«m… 41<br /> <br /> <br /> gÇn víi Tèng Nho ë quan niÖm chñ t¶ng mét x· héi phong kiÕn t−¬ng ®èi æn<br /> tr−¬ng b¶o tån tÝnh lý mµ trõ bá dôc ®Þnh, lÊy Nho gi¸o lµm nÒn t¶ng t−<br /> väng, lµm cho t©m ng−êi ®−îc chuÈn t−ëng, kÕ thõa thµnh tùu nghÖ thuËt<br /> mùc, khu«n phÐp. v¨n häc thêi Lª s¬, xuÊt ph¸t tõ vÞ thÕ<br /> Ngoµi ra, c¸c chóa TrÞnh còng cã ý c¸c chÝnh trÞ gia - thi nh©n - Nho gia mµ<br /> thøc g¾n viÖc s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng víi n¶y në vµ quay l¹i ph¶n ¸nh chÝnh c¸i<br /> sù nghiÖp chÝnh trÞ. Xin dÉn bµi Tùa nÒn t¶ng v¨n ho¸ x· héi, t− t−ëng, ®Þa<br /> cña TrÞnh C¨n trong Kh©m ®Þnh th¨ng vÞ ®ã
<br /> b×nh b¸ch vÞnh ®Ó minh häa: “Ta kÝnh<br /> nèi nghiÖp nhín, vui tin tËn s¸ng (...)<br /> T«n ng«i giêi ®Ó d¹y d©n, ®em v¨n minh TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> ®Ó b¶o kÎ d−íi. Thanh gi¸o thÊm kh¾p 1. Phan Huy Chó (2007), LÞch triÒu<br /> tr¨m quan, ®øc nghiÖp xa ra chÝn câi. hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, TËp 1 (Tæ<br /> Dïng ng−êi giái, tuyªn luËt lÖ. §Æt c¸ch phiªn dÞch ViÖn Sö häc dÞch), Nxb.<br /> chÝnh t©m tu th©n, më phÐp trÞ quèc Gi¸o dôc, Hµ Néi.<br /> b×nh thiªn h¹. Nh©n lóc mu«n viÖc thong<br /> th¶, trong lßng vui vÎ, xÐt ®¹o lý giêi ®Êt, 2. Lª Quý §«n (2007), §¹i ViÖt th«ng<br /> xem nguån giã th¸nh ®¹o, nãi tãm tõ nhá sö (t¸i b¶n), Nxb. V¨n hãa - Th«ng<br /> ®Õn nhín, lóc th− nhµn lÊy ý héi lµm tin, Hµ Néi.<br /> mÊy vÇn th¬ Quèc ©m theo §−êng luËt, 3. TrÇn V¨n Gi¸p (1990), T×m hiÓu kho<br /> kh¾c thµnh h¬n 200 bµi, sai ®Ò lµ Ngù s¸ch H¸n N«m, TËp 2, Nxb. Khoa<br /> chÕ thiªn hßa doanh b¸ch vÞnh. DÇu râ häc x· héi, Hµ Néi.<br /> lóc −u du ngÉm nghÜ, ®µo d−ìng nguyªn<br /> ch©n, kh«ng ph¶i lµ b×nh phong vËt, 4. Phïng H÷u Lan (2007), LÞch sö triÕt<br /> khoa hoa t¶o”(*). häc Trung Quèc, TËp 1 (Lª Anh<br /> Minh dÞch), Nxb. Khoa häc x· héi,<br /> Nh− ®· nãi, c¸c chóa TrÞnh chÞu<br /> Hµ Néi.<br /> ¶nh h−ëng cña Tèng nho nªn ®· quan<br /> niÖm v¨n ch−¬ng nh− mét c«ng cô h÷u 5. Lª Sü Th¾ng (1997), LÞch sö t−<br /> hiÖu ®Ó gi¸o ho¸ chÝnh t©m, chÕ dôc, t−ëng ViÖt Nam, TËp 2, Nxb. Khoa<br /> ®éng viªn, tæ chøc x· héi nh»m biÕn häc x· héi, Hµ Néi.<br /> thµnh hiÖn thùc sù hµi hoµ cña Trêi, sù<br /> 6. §inh Kh¾c Thu©n (2009), Gi¸o dôc<br /> trËt tù cña §Êt. Do ®ã, hä rÊt ®Ò cao<br /> vµ khoa cö Nho häc thêi Lª ë ViÖt<br /> chøc n¨ng chÝnh trÞ, ®¹o lý cña th¬ ca.<br /> Nam qua tµi liÖu H¸n N«m, Nxb.<br /> Cã lÏ quan niÖm vÒ th¬ cña c¸c chóa<br /> Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> TrÞnh kÕ thõa vµ gÇn gòi víi quan niÖm<br /> thi häc cña thêi Hång §øc (1470-1497). 7. NguyÔn Thanh Tïng (2010), Sù ph¸t<br /> Tãm l¹i, tõ viÖc t×m hiÓu nh÷ng tiÒn triÓn cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam<br /> ®Ò c¨n b¶n, cã thÓ thÊy, dßng th¬ ca tõ thÕ kû X ®Õn hÕt thÕ kû XIX, LuËn<br /> chóa TrÞnh ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn ¸n tiÕn sÜ Ng÷ v¨n, §¹i häc S− ph¹m<br /> Hµ Néi.<br /> 8. ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m (2004),<br /> (*)<br /> Bµi tùa cña TrÞnh C¨n, chóng t«i dÉn theo<br /> NguyÔn V¨n Tè, Tri t©n sè 29, thø s¸u, ngµy Ng÷ v¨n H¸n N«m, TËp 2 (Ngò<br /> 26/12/1941. kinh), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br />