Những tương đồng và khác biệt trong lên đồng của người Việt và Kut của người Hàn

NHỮNG TƯƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT TRONG “LÊN ĐỒNG”<br /> CỦA NGƯỜI VIỆT VÀ “KUT” CỦA NGƯỜI HÀN<br /> Mỗi dân tộc đều tự sáng tạo riêng cho mình những văn hóa riêng mang<br /> dấu ấn dân tộc. Điều đó cũng đúng với người Hàn và người Việt. Đặc biệt,<br /> dấu ấn của văn hóa chịu ảnh hưởng của chăn nuôi và săn bắn hái lượm cũng<br /> tạo nên những nét độc đáo riêng có. Trong văn hóa dân gian Việt Nam và<br /> Hàn Quốc, các loại hình tín ngưỡng mang yếu tố shaman giáo đóng một<br /> vai trò khá quan trọng, trong đó lên đồng của người Việt và kut của<br /> người Hàn là những ví dụ tiêu biểu.<br /> Việc so sánh 2 nghi lễ này vừa chứng minh sự đa dạng, vừa nói lên sự<br /> tương đồng trong văn hóa của hai miền nhiệt-hàn.<br /> 1. Khái niệm.<br /> Các thuật ngữ lên đồng, hầu đồng hay hầu bóng đều dùng để chỉ một<br /> nghi lễ quan trọng và tiêu biểu trong tín ngưỡng Tam Phủ, Tứ Phủ của<br /> người Việt - một loại hình tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc từ sự tôn thờ<br /> các Nữ thần và dần được hệ thống hóa thành thần điện của tín ngưỡng<br /> thờ Mẫu. Thông qua các ông đồng bà đồng (những người có khả năng<br /> “liên lạc” với thần thánh), con người tìm thấy sự che chở, ban phúc, lộc,<br /> sức khỏe… những thứ mà họ cần trong cuộc sống thực tại.<br /> Cũng như Việt Nam, Hàn Quốc là một đất nước ngay từ rất sớm đã<br /> chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của shaman giáo các nghi lễ của nó cũng đã<br /> được hình thành ở quốc gia này trong nhiều thế kỷ và được chấp nhận<br /> trong sự khoan dung của Phật giáo. Một trong những nghi lễ quan trọng<br /> của shaman giáo ở Hàn Quốc là lễ kut hay shaman kut . Những người<br /> thực hiện nghi lễ này là các Mudang.<br /> 2. So sánh hầu đồng VN với kut HQ.<br /> a. Giống nhau<br /> Như chúng ta đã biết, cả hầu đồng và kut đều có nguồn gốc từ<br /> shaman giáo, đây là một hình thức cổ xưa và còn tồn tại đến nay dưới<br /> nhiều dạng thức, do có cùng nguồn gốc nên có thể hiểu 2 hình thức tín<br /> ngưỡng này cũng có những điểm chung.<br />  1. Đối tượng thực hiện:<br /> Hầu hết những người có thể thực hiện lên đồng (ông đồng, bà đồng)<br /> hay kut (Mudang) đều là phụ nữ (cũng có một số ít trường hợp là nam<br /> giới). Tuy nhiên, không phải người phụ nữ nào cũng có thể thực hiện<br /> nghi lễ này mà thường phải là những người đã được “thần thánh tuyển<br /> chọn”.<br /> Ở người Việt, trước khi trở thành ông đồng hay bà đồng, bản thân<br /> một người nào đó thường phải trải qua một thời gian (thậm chí nhiều<br /> năm) ốm đau bệnh tật “thập tử nhất sinh” điên dại, mất trí… đã chạy<br /> chữa nhiều nơi nhưng không tìm ra bệnh. Cuối cùng, “bệnh nhân” ấy<br /> phải đến “cửa Mẫu” để cúng khấn và cuối cùng được các đồng đền (chủ<br /> đền) phán rằng đó là “bệnh nghề nghiệp” - hay người “có căn mạng”.<br /> Họ sẽ được “những người đi trước” hướng dẫn “tập sự”. Trước khi trở<br /> thành ông đồng, bà đồng thực sự, những người này phải qua “lễ mở cửa<br /> phủ”.<br /> Để trở thành Mudang thực sự, các đệ tử shaman giáo ở Hàn Quốc<br /> cũng phải trải qua những hiện tượng tương tự. Theo tác giả Nguyễn<br /> Long Châu trong Tìm hiểu văn hóa Hàn Quốc, muốn trở thành<br /> một Mudang thực sự phải đạt 3 tiêu chuẩn, trong đó quan trọng nhất là<br /> người lên đồng phải trải qua một thời gian bệnh tật rất nặng. Vào tuổi<br /> dậy thì hoặc khoảng thời gian sau đó, người phụ nữ ấy phải trải qua một<br /> cơn đau vật vã, kiệt quệ cả tinh thần, sau đó hay nằm mơ thấy ma quỷ<br /> hoặc thần thánh và ban ngày thường mắc chứng ảo giác. Sau khi không<br /> thể chạy chữa được nữa, cô gái đó đến một bà đồng và phát hiện ra<br /> chứng “bệnh nghề nghiệp” của mình. Bà đồng đó sẽ hướng dẫn cô thực<br /> tập. Cô đồng mới này sẽ thọ giáo một vị thần mà cô đã gặp trong giấc<br /> mơ. Thời gian học nghề thường là 5 năm. Trước khi được công nhận<br /> là Mudang chuyên nghiệp, tự cô đồng mới này phải mở một buổi lễ long<br /> trọng với sự chứng kiến của nhiều đồng nghiệp.<br /> Như vậy, về cơ bản “lộ trình” để trở thành một người “làm việc<br /> thánh” ở kut hay lên đồng là khá giống nhau.<br /> - Các ông đồng, bà đồng hay Mudang hầu hết đều do “thánh chọn”<br /> chứ không phụ thuộc vào ý thức chủ quan của con người. Người được<br /> chọn khó có thể chống lại được số phận mà thần linh đã sắp đặt sẵn. Bên<br /> cạnh đó cũng có những người theo “nghiệp” gia đình mà làm nghề này.<br /> Hầu hết nhóm người theo nghiệp gia đình thường có thời gian học việc<br /> lâu hơn những người “căn cao số nặng” đã từng bị điên dại.<br /> Ở khía cạnh này chúng ta cũng có thể tìm thấy sự tương đồng với<br /> các Mudang người Hàn. Ngoài sự lựa chọn của thần thánh hay những<br /> linh cảm thiêng liêng (con đường này gọi là kangsinmu ),<br /> các Mudang còn có thể hành nghề thông qua việc mẹ truyền cho con gái,<br /> hoặc con dâu (con đường này gọi là saeseupmu - hay Thế tập vu).<br /> - Về giới tính, tuy có những trường hợp cá biệt, song hầu hết<br /> các Mudang người Hàn và thầy đồng người Việt đều là nữ (dù độ tuổi để<br /> trở thành người hành nghề chuyên nghiệp có thể không hoàn toàn giống<br /> nhau).<br /> - Những người có “căn mạng” thường phải trải qua những kỳ ốm đau<br /> thập tử nhất sinh, cuối cùng mới phát hiện ra là người có khả năng là<br /> mối liên lạc “trung gian giữa thần thánh và con người”, họ sẽ được<br /> “huấn luyện” sau một thời gian nhất định trước khi hành nghề.<br /> - Để có thể làm việc chuyên nghiệp, các ông đồng bà đồng phải qua<br /> một thời gian học việc khá dài, có thể vài năm tùy theo khả năng của<br /> mỗi người. Tiếp đến, họ phải qua nghi lễ “trình đồng” và nghi lễ thụ giáo<br /> hay “mở cửa phủ” mới được phép mở đền riêng tại gia đình.<br /> 2. Mục đích:<br /> Trong cuộc sống, từ xa xưa hay gay cả trong hiện đại thì con người<br /> luôn phải đối diện với nỗi sợ hãi, bệnh tật… Do đó rất cần 1 điểm tựa<br /> tinh thần để có thể có thêm những niềm tin mới, và cũng từ đó các nghi<br /> lễ của tín ngưỡng dân gian xuất hiện, đem lại luồng sinh khí mới cho<br /> con người.<br /> Vì lẽ đó mà mục đích của hai nghi lễ này đều xuất phát từ mong<br /> muốn của con người về một cuộc sống bình yên. Thông qua các lễ ấy,<br /> con người muốn cầu mong thần thánh ban cho sức khỏe, tài lộc trong<br /> làm ăn buôn bán hay trồng trọt chăn nuôi, chữa bệnh, xua đuổi điều<br /> không may mắn…<br />  3. Những kiêng cữ trước khi hành lễ<br /> Là môi trường thiêng nên trước khi hành lễ, các thầy đồng đều có<br /> những kiêng cữ nhất định để làm trong sạch bản thân như không được<br /> gần gũi với người khác giới (nhất là quan hệ vợ chồng), phải kiêng các<br /> đồ ăn có nguồn gốc động vật như thịt, cá… phải ăn chay, ăn ít, thậm chí<br /> có thể nhịn ăn… Đối với các ông đồng bà đồng người Việt thì ngoài các<br /> kiêng cữ trên đây, những người đang có tang (trong một năm), đang có<br /> thai, nuôi con bú hoặc đang kỳ … cũng không được vào đền hầu thánh.<br /> Căn nguyên của những kiêng cữ trên đây xuất phát từ việc các thầy<br /> đồng muốn tạo nên một trạng thái cơ thể có sự khác biệt đôi chút so với<br /> ngày bình thường. Cũng theo quan niệm của họ, việc “chay tịnh” cơ thể<br /> chính là sự tôn trọng thần thánh. Theo GS.TS Ngô Đức Thịnh, đối với<br /> kỹ thuật lên đồng, trạng thái bất thường trong cơ thể (sau khi chay tịnh)<br /> sẽ góp phần tạo cho ông đồng bà đồng dễ rơi vào trạng thái ngây ngất để<br /> thoát hồn hay nhập hồn.<br /> 4, Đối tượng thờ cúng<br /> những bậc thần linh trong các bước (của kut) hay giá (của hầu đồng)<br /> đều có liên quan đến các quan lại trong triều đình - người đã có công<br /> đánh giặc ngoại xâm để bảo vệ đất nước, những người theo quan niệm<br /> của người Việt và các dân tộc Á đông là “sinh vi tướng tử vi thần”.<br /> Chẳng hạn trường hợp trường hợp tướng Choe Young - Thôi Huỳnh -<br /> người có cái chết bi thảm được tôn như một anh hùng và được coi như vị<br /> thần cao nhất của shaman giáo ở vùng Kyonggy.<br /> Trong hệ thống điện thần Tứ Phủ, số lượng các vị thánh vốn là các võ<br /> tướng trong triều đình hoặc những người có công đối với đất nước<br /> chiếm số lượng rất đông đảo, các Ông Hoàng trong điện thần Tứ Phủ<br /> cũng vậy. Tương truyền Ông Hoàng Đệ Nhất là danh tướng của Lê Lợi,<br /> Ông Hoàng Bơ (Ba) thờ ở Đền Lảnh (Hà Nam) có công phò vua đánh<br /> giặc, Ông Hoàng Lục (tức Trần Lựu) người đã có công đánh giặc Minh,<br /> Ông Hoàng Bẩy (hay Ông Hoàng Bẩy Bảo Hà) là viên quan triều đình<br /> đã có công trấn giữ vùng Lào Cai, Yên Bái.<br />  Sở dĩ có sự tương đồng về đối tượng thờ cúng nêu trên là bởi tâm lý<br /> của các cư dân nông nghiệp nói chung; người Việt, người Hàn nói riêng<br /> đều mong muốn có được sự che chở của các vị thần thánh. Mặt khác, sự<br /> tương đồng đó cũng không khiến chúng ta ngạc nhiên bởi Việt Nam và<br /> Hàn Quốc vốn là những quốc gia có lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ<br /> nước rất lâu dài. Trong quá trình ấy, cư dân hai nước phải đối mặt với rất<br /> nhiều thế lực ngoại xâm, Do đó, việc đưa những người có công với đất<br /> nước vào tín ngưỡng dân gian thể hiện lòng thành kính của dân tộc trước<br /> những người anh hùng có công với đất nước, đồng thời ghi tạc lại để thế<br /> hệ mai sau không quên quá khứ của mình.<br /> 2. Khác nhau<br /> 1. Âm nhạc<br /> lên đồng của người Việt và kut của Hàn còn tìm thấy một điểm chung<br /> rất rõ nét đó là sự “đồng diễn” của âm nhạc. Ngoài việc phục vụ cho hát<br /> múa, âm nhạc trong các nghi lễ này còn có tác dụng giúp người lên<br /> đồng dễ thăng hoa, ngây ngất và dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với<br /> thần thánh.<br /> Tuy nhiên, việc sử dụng âm nhạc của hai nghi lễ này vẫn có những<br /> điểm khác nhau. Trong khi các ông đồng bà đồng người Việt phải sử<br /> dụng đến những đội cung văn chuyên nghiệp đó là Dàn nhạc Hầu Bóng.<br /> Dàn nhạc hầu bóng gồm có 1 đàn nguyệt, 1 đàn nhị, 1 sáo, 1 trống lớn, 1<br /> trống nhỏ, 1 cảnh đôi, 1 phách. Tùy từng địa phương, tùy hoàn cảnh<br /> hành lễ mà người ta có thể thêm bớt nhạc cụ này hoặc nhạc cụ khác,<br /> nhưng người ta không thể bớt đi đàn nguyệt, trống nhỏ, cảnh đôi vì đây<br /> là những nhạc cụ nòng cốt, nhạc cụ tính cách của dàn nhạc Hầu Bóng ..<br /> còn bản thân họ chỉ nhảy múa trong khi lên đồng thì các Mudang người<br /> Hàn lại có khả năng vừa nhảy múa vừa sử dụng nhạc cụ. Vì thế, nhiệm<br /> vụ quan trọng hàng đầu của Mudang là học để có thể đánh trống và<br /> chũm chọe. Nhạc cụ thường ít thay đổi về nhịp điệu và tiết tấu. Tiếng<br /> trống sẽ có những lúc dồn dập và nhanh hơn để kích thích những cu<br /> nhảy nhanh hơn tạo sự hiện diện của linh hồn. Ngoài ra sáo và đàn nhị<br /> cũng thường xuất hiện trong các buổi lễ kut, đặc biệt trong các buổi lễ<br /> cầu may và cúng thần linh, tổ tiên của các bà đồng, tuy nhiên đó cũng<br /> chỉ nhằm làm hài lòng âm hồn và khách hàng.<br /> Vừa nhảy múa, vừa chơi nhạc cụ nên về cơ bản âm nhạc<br /> trong kut không chuyên nghiệp bằng lên đồng. Tuy nhiên,<br /> các Mudang người Hàn lại tỏ ra “đa năng” hơn các ông đồng bà<br /> đồng người Việt (chí ít là khả năng đồng diễn ca - múa - nhạc trong khi<br /> hành lễ).<br /> 2. Trang phục<br /> Để một buổi lên đồng thành công, trang phục là thứ không thể thiếu.<br /> Ở Việt Nam, các ông đồng bà đồng khi đã “ra nghề” đều phải may riêng<br /> cho mình trang phục hầu bởi những người trong “nghề” này rất kỵ mặc<br /> đồ chung với người khác. có lẽ họ sợ mất đi sự tôn kính, linh thiêng đối<br /> với thần thánh. Do đó, trường hợp mặc chung hoặc đi thuê đồ để hầu<br /> thánh là rất hiếm gặp. Tùy theo điều kiện kinh tế, chất lượng, giá cả các<br /> bộ trang phục của mỗi người có thể khác nhau, song tất cả phải tuân thủ<br /> tuyệt đối về màu sắc: Thiên phủ màu đỏ, Nhạc phủ màu xanh, Thoải phủ<br /> màu trắng…<br /> Tại Hàn Quốc, mỗi bộ trang phục của các Mudang là một vật cúng lễ<br /> hoặc từ khách hàng, người có quan hệ đặc biệt với loại linh hồn đặc biệt<br /> nào đó, hoặc từ bản thân bà đồng, theo lời khuyên bà ta nghe được trong<br /> giấc mơ hoặc các linh hồn mà bà ta nhìn thấy. Khi một khách hàng cúng<br /> một bộ trang phục nào đó thì tên bà ta hoặc tên chồng bà ta sẽ được thêu<br /> lên áo. Thậm chí khách hành còn được “trông đợi” phải dâng cúng đồ tế<br /> lễ định kỳ tại phủ của bà đồng. Mỗi lần Mudang mặc trang phục này thì<br /> thần linh của chính khác hàng cũng hài lòng và sẵn sàng phục vụ khách<br /> hàng theo chiều hướng thuận lợi([23]). Nếu xét trên phương diện này thì<br /> hoạt động của các Mudang tại Hàn Quốc thực sự không chỉ mang tính<br /> chuyên nghiệp mà còn mang tính thương mại hóa rất cao (có chi - có<br /> trả ).<br /> Việc sử dụng trang phục trong khi lên đồng hay kut cũng có sự khác<br /> biệt rất lớn. Bắt đầu buổi lễ, ông đồng bà đồng sẽ ra mắt mọi người với<br /> một trang phục hoàn toàn trắng thể hiện sự trong sạch trước khi hầu<br /> thánh. Với từng giá đồng sau đó, hầu dâng sẽ có nhiệm vụ giúp ông<br /> đồng bà đồng thay trang phục tương ứng với từng vị thần. việc thay đổi<br /> trang phục trong lên đồng quả là một nghệ thuật. Ngoài khả năng phán<br /> đoán chính xác vị thánh nào đó nhập khi ông đồng bà đồng ra hiệu,<br /> người hầu dâng còn phải nhớ chính xác trang phục, màu sắc, các phụ<br /> kiện đi kèm của từng vị thần linh, đó là chưa kể đến sự khéo léo, tỉ mỉ<br /> trong từng động tác vấn khăn, kẹp tóc... Tất cả những công việc này phải<br /> được diễn ra trong khoảng thời gian rất ngắn.<br /> Ngược lại, trong khi hành lễ, các Mudang Hàn Quốc lại cùng một lúc<br /> mặc nhiều bộ trang phục và cởi dần ra tùy theo sự xuất hiện của mỗi vị<br /> thần. Đó là chưa kể đến việc đôi khi trang phục còn được cuốn chéo lên<br /> để họ có thể nhảy múa và cả những chiếc mũ được chụp và cột chặt lên<br /> đầu có vẻ bất cẩn, nếu không muốn nói là không tôn trọng thần thánh<br /> (trích của Ngô Đức Thịnh). Ngoài ra, trang phục còn được mặc cái này<br /> chồng lên cái kia và cởi ra cũng từng cái một theo thứ tự thấp dần của<br /> bậc thang thần linh và những âm hồn mạnh mẽ nhất sẽ mặc vải mỏng.<br /> Theo như G.s Ngô đức Thịnh nhạn xét thì có lẽ hầu đồng ở VN rất<br /> đẹp, thuần và duyên dáng hơn.<br /> 3. Đồ cúng lễ<br /> Nhìn chung, các lễ vật được sử dụng trong kut và lên đồng đều khá<br /> sặc sỡ, người ta rất chú ý đến việc sắp xếp đồ lễ để làm hài lòng thần<br /> linh<br /> Đối với hầu đồng, chúng được mua sắm bởi các đồng đền;<br /> các ông đồng bà đồng dâng khi lên đồng tại các đền hoặc do người tổ<br /> chức mua, đồng thời là sự đóng góp tùy tâm của những người tham dự.<br /> Nhưng ở kut thì do bà đồng dâng. Đặc biệt, một thầy đồng có thể yêu<br /> cầu khách hàng đóng góp cho buổi lễ kut nhằm cúng thần linh bảo vệ<br /> mình. Trong lễ Kut, động lực là linh hồn kêu goi sự đóng góp lớn từ<br /> khách hàng và các khoản ít hơn từ những người tham dự.<br /> Tuy nhiên, vấn đề quan tâm ở đây là cách sử dụng đồ lễ sau khi cúng.<br /> Tại các buổi hầu đồng của người Việt, trong mỗi giá đồng, các ông<br /> đồng bà đồng (khi thánh đang nhập đồng) vừa nghe hát, vừa nhảy múa<br /> kèm theo đó là việc phát lộc cho các con nhang đệ tử. Trong buổi hầu<br /> đồng tại Đền Đệ Nhị Thượng Ngàn lâm thuộc huyện Đức Trọng tỉnh<br /> Lâm Đồng “công tác chuẩn bị” của những người có trách nhiệm đó là để<br /> mọi người có sẵn vật dụng đựng lộc, trước buổi lễ, những người hầu<br /> dâng đã phát cho mỗi người tham dự một chiếc túi nilông. Trong suốt<br /> buổi lễ, những người tham dự liên tiếp được nhận các loại lộc tùy theo<br /> các giá nhất định. Chẳng hạn, lộc ở giá các Chầu thường là<br /> đoạn mồi cháy dở, bánh kẹo, hoa quả, tiền, những gói cà phê thậm chí là<br /> cả mì tôm… Lộc trong giá các Ông Hoàng là thuốc lá, rượu, tiền... Đến<br /> hàng các Cô, vì xuất thân từ miền rừng núi nên lộc thuộc các giá này<br /> thường là gừng, ớt, măng, cam, quýt, mận, trái cóc, khoai lang… Buổi lễ<br /> kết thúc cũng là lúc các loại lễ vật trên các gian thờ đã được đưa xuống<br /> và ban phát gần hết. Dù cho cách thức có khác nhau, song tại các lễ hầu<br /> đồng của người Việt, hầu hết các loại lễ vật đều được phân phát cho các<br /> con nhang đệ tử thậm chí cả những người đến vì hiếu kỳ.<br /> Ngược lại với hiện tượng trên, cuối các lễ kut ở Hàn<br /> Quốc, Mudang chủ lễ sẽ chia đồ cúng và tiền mặt, đặc biệt là những<br /> khoản tiền lớn (được dâng cho thần linh thông qua Mudang) cho những<br /> thành viên của nhóm và giữ lại phần nhiều nhất cho mình. Tất nhiên,<br /> những người tham dự cũng được thụ hưởng một chút lộc thánh, song<br /> không phải hầu hết các loại lễ vật như ở người Việt.<br /> Như vậy, nếu xét trên phương diện này thì sự hành nghề của các<br /> các Mudang ở Hàn Quốc thực sự “chuyên nghiệp” hơn các ông đồng bà<br /> đồng người Việt, bởi công việc này có thể đem lại cho họ nhiều lợi lộc.<br /> Chẳng thế mà vào năm 1990, ở Hàn Quốc đã có khoảng 200.000 đạo sĩ<br /> shaman đăng ký việc hành nghề đối với Bộ Văn hóa và Thông tin Hàn<br /> Quốc.<br /> Kết luận:<br /> Về những cách thức tượng trưng được sử dụng trog giao tiếp với linh<br /> hồn, giữa thế giới lên đồng và thế giới kut có những điểm tương đồng,<br /> Dù đã và đang có những ảnh hưởng nhất định đến đời sống tâm linh<br /> của cư dân Việt, Hàn; song về cơ bản,lên đồng và kut hay nói đúng hơn<br /> là tín ngưỡng thờ Mẫu và shaman giáo chỉ là những loại hình tín ngưỡng<br /> do một bộ phận cư dân hai nước “theo đuổi”.<br />  Vai trò nâng đỡ đời sống tinh thần của các loại hình tín ngưỡng nói<br /> trên trong những thời điểm nhất định là điều không thể phủ nhận (thậm<br /> chí nó còn an ủi linh hồn người quá cố và dẫn dắt họ tới những nơi tốt<br /> đẹp - như lễ ssikkum kut (? ? ? hay ? ? ? của người Hàn). Song, cũng cần<br /> phải nói đến vấn nạn của không ít trường hợp các thầy đồng “đã mượn<br /> đạo tạo đời”, lợi dụng lòng tin và sự “mộ đạo” của các tôi con đệ tử để<br /> chuộc lợi cho mình; càng nghiêm trọng hơn khi một số đệ tử do quá tin<br /> vào những lời “tiên đoán”, “phán truyền” của các thánh (thông qua các<br /> thầy đồng khi hành lễ) mà dẫn đến bi quan, mù quáng, thiếu ý chí phấn<br /> đấu để rồi dấn thân vào con đường “cầu xin thái quá” hết cửa thánh này<br /> đến cửa đền kia.<br /> Không thể nói lên đồng hay kut là hoàn toàn tốt đẹp; song cũng không<br /> thể phủ nhận những giá trị và ý nghĩa tâm linh mà các tín ngưỡng này<br /> mang lại cho cư dân Việt, Hàn. Vấn đề ở đây là cần phải bảo tồn những<br /> giá trị về mặt văn hóa do các nghi lễ này mang lại, đồng thời cũng phải<br /> tích cực loại bỏ hiện tượng “buôn thần bán thánh” của không ít kẻ “đội<br /> lốt thầy đồng mà làm điều bất chính”. Bởi xét đến cùng, bất cứ một tôn<br /> giáo, tín ngưỡng nào cũng có những mặt tích cực riêng của nó; những<br /> hạn chế tiêu cực thường là do con người mượn tôn giáo, tín ngưỡng để<br /> thực hiện những mưu đồ riêng cho mình.<br />