Những yếu tố tác động đến hoạt động xét xử và nhu cầu, phương hướng nâng cao hiệu quả ở nước ta hiện nay

TAP CHI KHOA HOC, Đai hoc Huê, Sô 47, 2008<br /> ̣ ́ ̣ ̣ ̣ ́ ́<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG XÉT XỬ VÀ NHU CẦU, <br /> PHƯƠNG HƯỚNG NÂNG CAO HIỆU QUẢ Ở NƯỚC TA HIỆN NAY<br /> Đoàn Đức Lương<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Chức năng xét xử  của Toà án đã được quy định trong Hiến pháp. Để  đưa ra những  <br /> phán quyết đúng pháp luật, khi xét xử  Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân độc lập và chỉ  tuân  <br /> theo pháp luật. Trong thực tiễn còn nhiều yếu tố tác động đến hoạt động xét xử của Toà án,  <br /> tình trạng xét xử oan sai vẫn còn tồn tại. Trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế và cải cách  <br /> tư pháp ở nước ta, Toà án giữ vai trò trung tâm của cải cách. Do vậy tác giả đã phân tích các  <br /> yếu tố tích cực và nhất là các yếu tố ảnh hưởng không tích cực đến hoạt động xét xử  để làm  <br /> cơ sở xác định những yêu cầu, phương hướng có tính tất yếu để nâng cao hiệu quả của hoạt  <br /> động này trong giai đoạn hiện nay.<br /> <br /> 1. Những yếu tố tác động đến hoạt động xét xử  của Toà án <br /> Xét xử là chức năng của Toà án đã được quy định trong Hiến pháp. Khi xét xử,  <br /> Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Tuy nhiên, thực  <br /> tiễn xét xử  còn có rất nhiều các yếu tố  tác động làm ảnh hưởng đến các phán quyết <br /> của Toà án, bao gồm những yếu tố tác động tích cực và những yếu tố tác động không <br /> tích cực. Trước hết đề cập đến những yếu tố tích cực bao gồm:<br /> Trong những năm qua nhiều Nghị quyết của Đảng đã được quán triệt thành các  <br /> kế hoạch hành động thể hiện quyết tâm của Đảng và Nhà nước ta trong việc cải cách <br /> tư  pháp. Những văn bản có tính chất chiến lược cho phép các cơ  quan pháp luật xem  <br /> xét đánh giá và xây dựng kế hoạch chiến lược đáp ứng yêu cầu hội nhập hiện nay.<br />   Hệ  thống các văn bản pháp luật được ban hành khá đầy đủ, tương đối phù  <br /> hợp với thực tiễn làm cơ sở cho các cơ quan áp dụng pháp luật xét xử  các vụ  án hình <br /> sự, dân sự  và hôn nhân gia đình. Sau khi các văn bản luật được ban hành, cơ  quan có <br /> thẩm quyền đã có những hướng dẫn chi tiết và tập huấn cho các cán bộ tư pháp nắm <br /> bắt kịp thời và áp dụng thống nhất pháp luật.<br />  Nhiều chính quyền địa phương đã nhận thức đúng đắn vai trò của các cơ quan  <br /> tư  pháp  ở địa phương mình, gắn việc giữ  gìn  ổn định trật tự  an toàn xã hội với việc <br /> phát triển kinh tế. Do vậy, chính quyền ở các địa phương đã tạo những điều kiện nhất  <br /> định cho cơ quan tư pháp (Toà án, Viện kiểm sát).<br /> Trình độ  của các cán bộ  làm công tác điều tra, truy tố, xét xử  ngày càng được <br /> chuẩn hoá. Việc bổ nhiệm và các chức danh Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán <br /> ít nhất phải có bằng cử nhân luật, có kinh nghiệm công tác và có chứng chỉ bồi dưỡng  <br /> nghiệp vụ  của Học viện Tư  pháp. Trong quá trình bổ  nhiệm, đạo đức nghề  nghiệp  <br /> cũng được quan tâm đúng mức đảm bảo những người làm công tác pháp luật vừa có  <br /> chuyên môn, vừa có phẩm chất đạo đức. Trình độ  dân trí được nâng cao nên đòi hỏi <br /> các cán bộ  ngành tư  pháp phải triệt để  tuân thủ  pháp luật, hạn chế  thấp nhất tình  <br /> trạng oan sai xảy ra.<br /> Bên cạnh những yếu tố tích cực còn có những yếu tố không tích cực tác động  <br /> đến hoạt động xét xử như sau:<br /> Trong một thời gian dài, các quy định của pháp luật tố  tụng còn bị  xem nhẹ <br /> theo quan niệm chỉ là “thủ tục tố tụng” nên không được chú trọng, chủ yếu là các văn <br /> bản đơn hành có giá trị pháp lý thấp hơn luật. Nhiều thủ tục chưa được pháp luật tố <br /> tụng điều chỉnh hoặc các quy định của pháp luật tố  tụng mang tính chung chung, <br /> chồng chéo, có thể  hiểu theo nhiều cách khác nhau. Khi áp dụng pháp luật quá coi <br /> trọng các văn bản hướng dẫn, thậm chí cả  công văn, ý kiến chỉ  đạo của cấp trên mà  <br /> thiếu quan tâm đến các quy định trong bộ luật, luật.<br /> Pháp luật quy định về  tổ  chức Toà án còn theo đơn vị  hành chính. Hoạt động <br /> xét xử của Toà án là nhân danh công lý và chỉ căn cứ vào pháp luật. Tuy nhiên tổ chức  <br /> Toà án ở nước ta hiện nay theo đơn vị hành chính lãnh thổ nên còn những hiện tượng  <br /> can thiệp của chính quyền địa phương, của tổ  chức  Đảng vào hoạt động xét xử.  <br /> Trước hết cần khẳng định sự  lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động xét xử  là một  <br /> nguyên tắc hiến định, do đó, cần phải tăng cường đổi mới phương thức lãnh đạo của <br /> Đảng để  Toà án thực hiện tốt chức năng xét xử. Tuy nhiên, nếu sự  can thiệp không  <br /> đúng của chính quyền địa phương và tổ chức Đảng vào hoạt động xét xử các vụ án cụ <br /> thể khiến cho các bản án hay quyết định thiếu khách quan, thiếu chính xác. Đa số các  <br /> nước trên thế  giới đều tổ  chức Toà án không phụ  thuộc vào cấp hành chính để  hạn <br /> chế sự can thiệp của cơ quan hành pháp vào hoạt động tư pháp. Khắc phục tình trạng <br /> này quan điểm chỉ đạo trong cải cách tư pháp là Đảng lãnh đạo chặt chẽ hoạt động tư <br /> pháp và các cơ  quan tư  pháp về  chính trị, tổ  chức và cán bộ; khắc phục tình trạng <br /> buông lỏng lãnh đạo hoặc can thiệp không đúng vào hoạt động tư pháp [1, tr.8].<br /> Pháp luật về  tổ  chức và hoạt động của các cơ  quan bổ  trợ  tư  pháp chưa đầy <br /> đủ, kịp thời. Theo nghĩa hẹp, cơ  quan bổ trợ  tư  pháp bao gồm những thiết chế  phục  <br /> phụ trực tiếp cho hoạt động xét xử của Toà án. Trong thời gian dài các quy định pháp <br /> luật làm cơ  sở, nền tảng cho các cơ  quan bổ  trợ  tư  pháp hoạt động chưa được quan  <br /> tâm đúng mức. Cơ  quan bổ  trợ  tư  pháp chưa đáp  ứng yêu cầu thực tiễn hiện nay do <br /> thiếu về  số  lượng, còn kém về  chất lượng. Đội ngũ Luật sư, Giám định viên trong  <br /> một thời gian dài chưa mang tính chất chuyên nghiệp hoá, chưa được đào tạo bài bản <br /> về  chuyên môn. Ngoài ra, còn một số  người suy thoái về  đạo đức làm sai lệch các <br /> chứng cứ, các kết luận hoặc móc ngoặc với cán bộ  Toà án khiến cho các phán quyết <br /> của Toà án không đúng với nội dung vụ án. Sự thiếu khách quan, thiếu chính xác của  <br /> các hoạt động bổ trợ tư pháp đã làm ảnh hưởng đến chất lượng xét xử của Toà án. <br />  Tình trạng tham nhũng trong xã hội đã làm cho môi trường xét xử  chưa được <br /> trong sạch thực sự. Vẫn còn hiện tượng một số  cán bộ  tư  pháp sử  dụng quyền của <br /> Nhà nước giao để  làm công cụ  kiếm tiền bất chính, các đương sự  vẫn còn tư  tưởng  <br /> trực tiếp hay thông qua người khác để nhờ vả nhằm được giải quyết nhanh, có lợi cho <br /> mình nhất. Từ đó dẫn đến hiện tượng “chạy án” “cò mồi” vẫn còn xảy ra khi xét xử <br /> các vụ  án khiến cho cán cân công lý bị  thiên lệch hoặc chỉ  vì một vài những vụ  tiêu <br /> cực cụ thể mà lòng tin của các chủ thể vào công lý nói chung, vào Toà án nói riêng bị <br /> suy giảm.<br /> Ngoài ra còn có một số yếu tố khác ảnh hưởng đến hoạt động xét xử của Toà  <br /> án như: thói quen trong xét xử, thói quen của đương sự; chính sách và chế  độ  đãi ngộ <br /> đối với người làm công tác xét xử  chưa hợp lý; quy định nhiệm kỳ  của Thẩm phán <br /> chưa phù hợp; do quá lâu về mặt thời gian giải quyết vụ việc do ngại đưa vấn đề  ra  <br /> công khai; do Tòa án không có khả năng chuyên môn để giải quyết vấn đề rõ ràng, sát  <br /> đúng.<br /> 2. Nhu cầu và phương hướng nâng cao hiệu quả  xét xử  trong tiến trình hội  <br /> nhập quốc tế và cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay<br /> Hiện nay, hoạt động xét xử của Toà án cần được xem xét trong điều kiện khu <br /> vực hoá và toàn cầu hoá kinh tế  đang diễn ra mạnh mẽ  như  là một xu hướng khách <br /> quan của nền kinh tế thế giới. Cải cách tư pháp là vấn đề tất yếu phải đặt ra, trong đó  <br /> trọng tâm là Toà án. Do vậy, hoạt động xét xử  của Toà án dựa trên các nhu cầu và <br /> phương hướng sau đây:<br /> Thứ  nhất, xuất phát từ  yêu cầu của cải cách tư  pháp ở  nước ta hiện nay. Cải <br /> cách tư pháp đã được đề cập trong các văn kiện và các Nghị quyết của Đảng mà trọng  <br /> tâm là hoàn thiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của Toà án. Xét xử  sơ thẩm vụ <br /> án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình có hiệu quả thì vai trò của Toà án là trung tâm.  <br /> Về mặt tổ chức, Toà án các cấp càng ít phụ thuộc vào các cơ quan hành chính thì càng <br /> đảm bảo sự  độc lập khi xét xử. Do vậy, có quan điểm cho rằng: "Chúng ta chưa tổ <br /> chức tư pháp hoàn toàn theo nguyên lý tư pháp độc lập. Điều này thể  hiện ở  chỗ  Toà <br /> án nước ta được tổ chức căn cứ vào đơn vị hành chính lãnh thổ. Đã coi nguyên lý độc <br /> lập là một nguyên lý tổ  chức tư  pháp thì phải thiết kế  cơ  quan tư  pháp tách khỏi cơ <br /> quan hành chính. Nếu tổ chức cơ quan tư pháp theo đơn vị hành chính sẽ làm hạn chế <br /> sự độc lập của cơ quan tư pháp, dễ tạo ra khả năng cho sự can thiệp của chính quyền  <br /> địa phương vào hoạt động xét xử của Toà án" [3, tr.85]. <br /> Xây dựng cơ  chế  xét xử  đảm bảo sự  độc lập của Toà án, độc lập của Thẩm <br /> phán và Hội thẩm nhân dân là một trong những yếu tố quyết định chất lượng xét xử. <br /> Bởi lẽ "xét xử là phòng tuyến cuối cùng của việc bảo vệ pháp luật cần phải được độc <br /> lập, do đó những người thực hiện nó cần phải được độc lập. Hơn nữa tính tự chủ của <br /> quyền tư pháp là điều kiện quan trọng và tiền đề  bảo đảm sự  độc lập của xét xử  và  <br /> của những người thực hiện xét xử" [5, tr.16]. Do vậy, tư tưởng chỉ đạo đã được thể <br /> hiện trong Nghị quyết số 49/NQ­TW của Bộ Chính trị ngày 24 tháng 05 năm 2005 với  <br /> tinh thần là hoàn thiện pháp luật về  tổ  chức và hoạt động của Toà án nhân dân, đảm  <br /> bảo Toà án xét xử  độc lập, đúng pháp luật, kịp thời và nghiêm minh; đồng thời phân <br /> định thẩm quyền xét xử của Toà án sơ thẩm và Toà án phúc thẩm phù hợp với hai cấp <br /> xét xử.<br /> Một trong những quan điểm chỉ đạo trong quá trình cải cách tư pháp ở nước ta <br /> hiện nay là nâng cao chất lượng tranh tụng theo tinh thần Nghị quyết số 08/NQ­TW  <br /> ngày 02/01/2002 của Bộ  Chính trị  Ban chấp hành trung  ương Đảng. "Các bản án,  <br /> quyết định của Toà án cấp sơ thẩm phải là kết quả của quá trình tranh tụng công khai, <br /> dân chủ  tại phiên tòa. Để  thực hiện tranh tụng tại phiên tòa vai trò của Toà án có ý <br /> nghĩa quyết định, sự chủ động, sáng tạo, trách nhiệm của Toà án đến đâu chính là biểu <br /> hiện của nguyên tắc tranh tụng" [5, tr.69]. Nếu không nâng cao vai trò và trách nhiệm  <br /> của Toà án, đặc biệt là tại phiên toà thì tranh tụng khó có thể thực hiện được trên thực  <br /> tế. Để tranh tụng tại phiên toà là cả một quá trình chuẩn bị của các bị cáo, của đương  <br /> sự  có vai trò rất quan trọng của Toà án (chẳng hạn tạo điều kiện cho các đương sự <br /> trao đổi chứng cứ, hỗ trợ thu thập chứng cứ, các thủ  tục tại phiên toà,...). Trong điều <br /> kiện xây dựng và phát triển kinh tế  thị  trường theo định hướng xã hội chủ  nghĩa  ở <br /> nước ta hiện nay, yêu cầu thủ tục tố tụng hình sự, dân sự phải thực sự là thủ tục tranh  <br /> tụng. Vì vậy, trong quá trình cải cách tư pháp, với tinh thần của Nghị quyết số 49/NQ­<br /> TW là đổi mới việc tổ chức phiên tòa xét xử, xác định rõ hơn vị  trí, quyền hạn, trách <br /> nhiệm của người tiến hành tố  tụng và người tham gia tố  tụng theo hướng đảm bảo <br /> tính công khai, dân chủ, nghiêm minh. Đồng thời, "nâng cao chất lượng tranh tụng tại  <br /> các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp" [1, tr.5].<br /> Thứ  hai, nâng cao hiệu quả  xét xử  các vụ  án xuất phát từ  nhu cầu phát triển <br /> kinh tế  thị  trường theo định hướng xã hội chủ  nghĩa  ở  nước ta, tiến trình hội nhập  <br /> kinh tế  quốc tế  và phù hợp với tình hình địa phương. Xây dựng cơ  chế  xét xử  đảm <br /> bảo yêu cầu dân chủ, giản tiện, hiệu quả  và minh bạch. Bị  cáo, các đương sự  được  <br /> quyền đòi hỏi các thông tin từ các cơ  quan tiến hành tố  tụng trong phạm vi luật định, <br /> có quyền thực hiện bất cứ những gì mà pháp luật không cấm để  quyền năng tố  tụng <br /> của các chủ  thể  tham gia tố  tụng. Công tác xét xử  vừa đảm bảo đúng pháp luật vừa <br /> phục vụ tình hình chính trị ở địa phương nhất là các vụ án hình sự có liên quan đến tôn <br /> giáo, các tranh chấp nhà đất liên quan đến chùa, cơ sở tôn giáo.<br /> Đối với các vụ án dân sự, hôn nhân­ gia đình phải xuất phát từ  đặc trưng của  <br /> tranh chấp và các chủ  thể  tham gia, Toà án thực hiện xét xử  nhân danh Nhà nước để <br /> nhằm mục đích điều hoà các mâu thuẫn giữa các bên bằng pháp luật, chứ không phải <br /> sự  thể  hiện hình thức, thủ  tục như  tại phiên tòa là thể  hiện tính chất quyền lực. Tổ <br /> chức phiên tòa giản tiện như  phiên họp sẽ  phù hợp hơn để  có sự  trao đổi, trình bày, <br /> tranh luận phù hợp với việc giải quyết các vụ  án dân sự, giảm bớt sự  nặng nề  và <br /> mang lại hiệu quả cao.<br /> Thứ ba, xuất phát từ nhu cầu giải quyết nhanh gọn các vụ án hình sự hoặc dân  <br /> sự, đảm bảo hiệu quả  về thời gian, ít tốn kém và đúng pháp luật nên nghiên cứu xây <br /> dựng thủ tục rút gọn trong quá trình giải quyết vụ án hình sự và dân sự. Thủ tục này <br /> đã được pháp luật tố tụng một số nước quy định và được xới lên trong dự thảo các bộ <br /> luật tố tụng nhưng về lý luận còn bị ràng buộc bởi nguyên tắc xét xử tập thể nên chưa  <br /> được quy định trong pháp luật tố tụng. Ở nhiều nước, nguyên tắc xét xử tập thể hoàn  <br /> toàn không ảnh hưởng đến việc một Thẩm phán giải quyết vụ dân sự theo thủ tục rút  <br /> gọn.  Ở  nước ta, có thể  sửa đổi quy định của Hiến pháp cho phép không áp dụng  <br /> nguyên tắc xét xử  tập thể, quyết định theo đa số  khi thoả mãn những điều kiện nhất  <br /> định để làm cơ sở cho việc ban hành quy định này.<br /> Thứ tư, nhu cầu hoàn thiện pháp luật về tổ chức của Toà án có thẩm quyền xét <br /> xử  các vụ  án. Hệ  thống Toà án  ở  nước ta, trong đó có các toà chuyên trách được tổ <br /> chức theo đơn vị  hành chính cũng làm  ảnh hưởng đến sự  “độc lập” trong xét xử  của  <br /> Toà án. Do đó có ý kiến cho rằng: "Thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử  phải đảm  <br /> bảo cấp xét xử  sơ  thẩm và cấp phúc thẩm độc lập với nhau chứ  không phải là cấp <br /> trên và cấp dưới. Cách tổ  chức hệ thống Toà án như  hiện hành đã biến Toà án thành  <br /> hệ  thống khép kín" [4, tr.6]. Khắc phục hạn chế của pháp luật về  tổ  chức Toà án có <br /> thẩm quyền xét xử  còn nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến cho rằng thẩm quyền xét <br /> xử sơ thẩm về cơ bản vẫn tổ chức theo hành chính lãnh thổ như như hiện nay, nhưng  <br /> có sự  đổi mới là thành lập Toà án khu vực bằng việc gộp một số Toà án cấp huyện  <br /> lại. Theo mô hình này, sẽ cho phép hình thành đội ngũ Thẩm phán ở  quy mô lớn hơn  <br /> trong một Toà án, chất lượng xét xử cao hơn, giảm sức ép cho Toà án cấp trên; đồng <br /> thời cũng hạn chế được sự dư thừa, sử dụng không hiệu quả nguồn nhân lực của Toà <br /> án huyện hiện nay. <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Ban Chấp hành Trung ương Đảng CS Việt Nam (2005), Nghị quyết số 49/NQ­<br /> TW về Đề án Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.<br /> 2. Bộ  Chính trị  ­ Ban chấp hành Trung  ương Đảng, Nghị  quyết 08/NQTW  về <br /> một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp.<br /> 3. Võ Trí Hảo, Dân chủ và sự độc lập của Tòa án, Nghề luật, số 7, 2004.<br /> 4. Đặng Quang Phương,  Cải cách tổ  chức hệ  thống toà án nhân dân Việt Nam  <br /> trong chiến lược cải cách tư  pháp, Hội thảo cải cách tư  pháp và phát triển <br /> kinh tế thị trường ở Việt Nam, Hà Nội, 2005.<br /> 5. Viện  Nhà nước và Pháp luật, Hệ  thống tư  pháp và cải cách tư  pháp ở  Việt  <br /> Nam, Nxb KH Xã hội, Hà Nội, 2004.<br />  SOME FACTORS AFFECTING THE TRIAL ACTIVITIES OF <br /> THE COURTS AND THE NEEDS AND DIRECTIONS <br /> FOR IMPROVEMENT IN VIETNAM<br />                Doan Duc Luong<br />          College of Sciences, Hue University<br /> SUMMARY<br /> Trial   function   of   the   court   is   provided   in   the   Constitution.   In   order   to   have   due  <br /> judgments, the judges and Juror must  be independent and follow only the law when judging. In  <br /> practice,   there   are   still   some   factors   that   affect   the   trial   activities   of   the   courts   and   unjust  <br /> punishment still exists. In the process of international economic integration and judicial reform  <br /> in Vietnam, the court is playing a center role. Therefore, the author analyzed the positive factors  <br /> and  specially the negative factors affecting the trial activities of the courts which may create a  <br /> foundation   for   determining   the   needs,   and   directions   for   the   improvement   of   trial   activities  <br /> nowadays in Vietnam.   <br />