Nông thôn Tây Nguyên – Một phân tích định tính về sự chuyển dịch xã hội (Qua trường hượp hai xã Ia Nhin và Ia Ka, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai

N«ng th«n T©y Nguyªn -<br /> Mét ph©n tÝch ®Þnh tÝnh vÒ sù chuyÓn dÞch x· héi<br /> (qua tr−êng hîp hai x· Ia Nhin vµ Ia Ka,<br /> huyÖn Ch− P¨h, tØnh Gia Lai)<br /> <br /> <br /> NguyÔn ThÞ Minh Ph−¬ng(*)<br /> NguyÔn Nh− Trang(**)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T ©y Nguyªn ®−îc ghi nhËn lµ n¬i<br /> chÞu nh÷ng t¸c ®éng râ rÖt bëi qu¸<br /> tr×nh khai th¸c, x©y dùng kinh tÕ míi,<br /> hîp hai x· Ia Nhin vµ Ia Ka gãp thªm<br /> nh÷ng b»ng chøng thùc nghiÖm vÒ sù<br /> dÞch chuyÓn x· héi cña T©y Nguyªn tõ<br /> di c− cã tæ chøc vµ di c− tù do. Qu¸ tr×nh nh÷ng thËp niªn cuèi cña thÕ kû tr−íc<br /> ®ã ®· ®ång thêi lµm ph¸ vì kh«ng gian ®Õn nay.(*) (**)<br /> v¨n hãa, m«i tr−êng sinh tån cña c¸c §«i nÐt vÒ lÞch sö vïng ®Êt<br /> céng ®ång b¶n ®Þa (Nguyªn Ngäc, 2008;<br /> Ia Nhin vµ Ia Ka n»m ë phÝa T©y<br /> Bïi Minh §¹o, 2010)<br /> cña huyÖn Ch− P¨h, c¸ch trung t©m<br /> Bµi viÕt nµy dùa trªn nh÷ng quan huyÖn kho¶ng 14-16km. Con ®−êng<br /> s¸t thùc ®Þa cña nhãm t¸c gi¶ trong 661 b¾t nguån tõ ®−êng 14 (®−êng nèi<br /> khu«n khæ §Ò tµi ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc hai tØnh Gia Lai vµ Kon Tum) dÉn lªn<br /> “VÊn ®Ò n«ng nghiÖp, n«ng d©n vµ n«ng thñy ®iÖn Ialy ®i qua hai x· Ia Nhin vµ<br /> th«n trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng T©y Ia Ka. Mét phÇn diÖn tÝch cña hai x·<br /> Nguyªn” (2012-2014) do PGS.TSKH. vèn thuéc N«ng tr−êng cao su Ia Nhin,<br /> Bïi Quang Dòng (ViÖn X· héi häc) lµm C«ng ty cao su Ch− P¨h, huyÖn Ch−<br /> chñ nhiÖm. Mét gãc T©y Nguyªn ®−îc P¨h, tØnh Gia Lai. Nh×n l¹i ®«i nÐt lÞch<br /> ph¶n ¸nh qua tr−êng hîp hai x· Ia sö vïng ®Êt nµy cho phÐp chóng ta<br /> Nhin vµ Ia Ka (n¬i tËp trung chñ yÕu h×nh dung vÒ mét qu¸ tr×nh thay ®æi<br /> ng−êi d©n téc Jrai), huyÖn Ch− P¨h, cña mét gãc T©y Nguyªn.<br /> tØnh Gia Lai. N¬i ®©y, sù thay ®æi x· héi<br /> N¨m 1954, chÝnh quyÒn Ng« §×nh<br /> g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn cña c¸c dßng di<br /> DiÖm b¾t ®Çu khai th¸c T©y Nguyªn.<br /> c− tù ph¸t trong qu¸ tr×nh x©y dùng<br /> Toµn bé ®Êt Ch− P¨h trång cao su, ®−îc<br /> thñy ®iÖn Ialy, vµ c¶ sù tån t¹i cña n«ng<br /> tr−êng cao su trong suèt thêi gian dµi. (*)<br /> TS., ViÖn X· héi häc.<br /> Trong bèi c¶nh chuyÓn ®éng Êy, tr−êng (**)<br /> NCS., ViÖn X· héi häc.<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> gäi lµ vïng cao su Ninh §øc. Ng−êi lao b¶n ®Þa b¾t ®Çu lïi dÇn vµo s©u bªn<br /> ®éng chñ yÕu ®−îc huy ®éng tõ Qu¶ng trong. Ng−êi ®ång bµo(*) −a yªn tÜnh,<br /> Ng·i. Hä ®i theo diÖn gi¸o d©n cña Ng« kh«ng thÝch sù ån µo cña con ®−êng lín.<br /> §×nh DiÖm. “Hä ë theo céng ®ång. NÕu ng−êi Kinh<br /> N¨m 1976, c¶ vïng ®−îc quy ho¹ch lµm nhµ bªn c¹nh, ng−êi b¶n ®Þa “lÆng<br /> thuéc n«ng tr−êng cao su, sau ®ã ®−îc lÏ” rêi nhµ s©u vµo bªn trong” (kÕt qu¶<br /> ®Æt tªn lµ N«ng tr−êng Ninh §øc (n¨m qua pháng vÊn s©u ng−êi d©n). Ng−êi<br /> 1977). Nh÷ng n¨m 1983, 1984, c¶ vïng ®ång bµo b¸n ®Êt, sau ®ã hä khai hoang<br /> lµ rõng cao su. DÞch sèt rÐt trµn lan ®Êt míi. Nh÷ng n¨m cuèi 1980, ®Çu<br /> khiÕn nhiÒu trÎ em tö vong. NhiÒu gia 1990, gi¸ ®Êt ë ®©y kh¸ thÊp, chØ vµo<br /> ®×nh di c− ®Õn ®©y ph¶i bá n«ng tr−êng kho¶ng 100.000® cho mçi mÐt mÆt<br /> trë vÒ miÒn xu«i. N¨m 1986, N«ng ®−êng, kh«ng tÝnh chiÒu s©u cña m¶nh<br /> tr−êng Ninh §øc ®−îc ®æi tªn thµnh ®Êt. Do ®ã, c¸c hé ng−êi Kinh ®· mua<br /> N«ng tr−êng Ia Nhin, lÊy theo tªn lµng ®−îc kh¸ nhiÒu ®Êt cña ng−êi b¶n ®Þa.<br /> Ia Nhin (thuéc x· Ia Ka khi ®ã). Cho Còng thêi ®iÓm nµy, N«ng tr−êng Ia<br /> ®Õn thêi ®iÓm nµy, rõng cao su vÉn b¹t Nhin c¾t gi¶m lao ®éng. NhiÒu lao ®éng<br /> ngµn, um tïm vµ Ýt ng−êi qua l¹i. nghØ viÖc theo chÕ ®é 176. N«ng tr−êng<br /> N¨m 1989, con ®−êng dÉn lªn thñy cÊp mét phÇn ®Êt cho nh÷ng lao ®éng<br /> ®iÖn Ialy ®−îc khëi c«ng x©y dùng ®Ó thuéc diÖn nµy. ViÖc qu¶n lý ®Êt ®ai cña<br /> chuÈn bÞ cho viÖc khëi c«ng x©y dùng n«ng tr−êng cµng trë nªn khã kh¨n h¬n<br /> thñy ®iÖn Ialy. Con ®−êng 661 vµ viÖc khi d©n c− trong vïng lÊn chiÕm ®Êt ®ai<br /> khëi c«ng x©y dùng thñy ®iÖn Ialy g¾n cña n«ng tr−êng. “Sau nµy, chÝnh quyÒn<br /> víi nh÷ng thay ®æi cã tÝnh b−íc ngoÆt x· ®· cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö<br /> cña toµn bé céng ®ång c− d©n ë ®©y. dông ®Êt cho c¸c hé d©n trªn nh÷ng<br /> Theo ng−êi d©n n¬i ®©y, vïng ®Êt tõ con m¶nh ®Êt nµy, kÓ c¶ nh÷ng m¶nh ®Êt<br /> ®−êng 661 dÉn lªn thñy ®iÖn Ialy h«m ®−îc lÊn chiÕm” (kÕt qu¶ qua pháng vÊn<br /> nay kh«ng ph¶i lµ vïng x©y dùng kinh s©u ng−êi d©n). §iÒu ®ã nh»m æn ®Þnh<br /> tÕ míi. Do ®ã d©n c− hiÖn ®ang c− tró ë cuéc sèng, t×nh h×nh qu¶n lý vµ sö dông<br /> ®©y kh«ng ph¶i lµ d©n c− ®i theo diÖn di ®Êt cña d©n c−.<br /> d©n x©y dùng vïng kinh tÕ míi. Hä lµ Cho ®Õn n¨m 1995, hÇu hÕt nh÷ng<br /> d©n di c− tù do. Con ®−êng 661 ®−îc ng−êi d©n di c− lÉn ng−êi b¶n ®Þa ë ®©y<br /> lµm ®Õn ®©u, ng−êi Kinh x©y dùng nhµ ®Òu lµm ruéng, chØ mét sè Ýt hé më cöa<br /> ®Õn ®ã. C¸c hé ng−êi Kinh lµm nhµ s¸t hµng phôc vô nh÷ng ng−êi lao ®éng cña<br /> mÆt ®−êng. NÕu nh− ë nhiÒu n¬i kh¸c c«ng tr−êng thñy ®iÖn Ialy. C¶ huyÖn<br /> cña T©y Nguyªn, ng−êi Kinh di c− lªn<br /> ®«ng ®óc ngay tõ sau n¨m 1975 (*)<br /> “Ng−êi ®ång bµo” lµ c¸ch gäi cña c¸n bé ®Þa<br /> (Nguyªn Ngäc, 2008; Lª V¨n Khoa, ph−¬ng vµ ng−êi Jrai ®Ó chØ ng−êi Jrai còng nh−<br /> Ph¹m Quang Tó, 2014, tr.159), th× ë hai c¸c céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi trªn ®Þa bµn.<br /> Ng−êi b¶n ®Þa kh«ng thÝch bÞ gäi lµ “ng−êi d©n<br /> x· Ia Nhin vµ Ia Ka cho ®Õn nh÷ng n¨m téc”, bëi theo hä c¸ch gäi nµy chØ sù ph©n biÖt<br /> ®Çu 1990 - khi dù ¸n lµm ®−êng dÉn lªn gi÷a ng−êi Kinh vµ c¸c d©n téc Ýt ng−êi. §Ó t«n<br /> träng c¸ch gäi cña ng−êi b¶n ®Þa, chóng t«i sÏ sö<br /> thñy ®iÖn Ialy khëi c«ng - ng−êi Kinh dông côm tõ “ng−êi ®ång bµo” hoÆc “ng−êi b¶n<br /> míi di c− å ¹t lªn ®©y. Céng ®ång ng−êi ®Þa” ®Ó chØ nhãm c− d©n c¸c d©n téc Ýt ng−êi.<br /> N«ng th«n T©y Nguyªn… 41<br /> <br /> Ch− P¨h khi ®ã hÇu nh− ®Òu trång cao c¬ së h¹ tÇng ®· t¸c ®éng lín ®Õn cuéc<br /> su, ch−a trång cµ phª. Trong khi ®ã, t¹i sèng cña céng ®ång ng−êi b¶n ®Þa.<br /> Bu«n Mª Thuét, ng−êi d©n ®· trång Sù chuyÓn dÞch c¸c quan hÖ s¶n xuÊt<br /> ®−îc cµ phª vµ b¸n ®−îc víi gi¸ kh¸ cao.<br /> “Gi¸ 1 t¹ cµ phª nh©n khi ®ã t−¬ng §iÒn d· ë T©y Nguyªn vµo mïa thu<br /> ®−¬ng víi 4 chØ vµng” (hiÖn nay, 1 t¹ cµ ho¹ch cµ phª lµ dÞp cho nh÷ng ng−êi<br /> phª gi¸ kho¶ng 4 triÖu ®ång - chØ h¬n 1 quan s¸t cã c¬ héi chøng kiÕn c¸c quan<br /> chØ vµng). N¨m 1996, mét sè hé ng−êi hÖ s¶n xuÊt diÔn ra trong c¸c céng ®ång<br /> Kinh ë Ch− P¨h ®· lÊy gièng cµ phª tõ d©n c− n¬i ®©y. Mïa thu ho¹ch cµ phª<br /> Bu«n Ma Thuét vÒ trång. Ba n¨m sau, lµ thêi gian cuèi n¨m, khi mïa m−a kÕt<br /> mét sè hé b¾t ®Çu thu ho¹ch mïa cµ phª thóc còng lµ lóc cµ phª b¾t ®Çu chÝn.<br /> ®Çu tiªn vµ ®· thu ®−îc lîi nhuËn ®¸ng §ång thêi, mïa thu ho¹ch cµ phª còng<br /> kÓ so víi c¸c lo¹i c©y trång tr−íc ®ã. KÓ cïng thêi gian víi mïa thu ho¹ch lóa.<br /> tõ ®ã, nhiÒu ng−êi d©n n¬i ®©y b¾t ®Çu HiÖn nay, ng−êi Kinh ë Ch− P¨h<br /> chuyÓn sang trång cµ phª. kh«ng trång lóa n÷a mµ ®· chuyÓn sang<br /> chuyªn trång cµ phª. Nh÷ng ng−êi b¶n<br /> §Õn thêi ®iÓm ®ã, gi¸ ®Êt ë Ia Ka ®Þa trång nhiÒu lo¹i c©y kÕt hîp nh−<br /> vµ Ia Nhin nãi riªng còng nh− ë T©y lóa, s¾n vµ cµ phª, mét sè kh¸c cßn<br /> Nguyªn nãi chung ®· t¨ng lªn kh¸ trång thªm cao su. Hai ph−¬ng thøc tæ<br /> nhiÒu. §Êt ®Ó khai hoang còng kh«ng chøc thu ho¹ch ngµy mïa ph¶n ¸nh hai<br /> cßn nhiÒu nh− tr−íc ®©y do d©n sè ngµy cung c¸ch tæ chøc x· héi cña ng−êi Kinh<br /> cµng ®«ng. N¨m 2002, x· Ia Ka ®−îc vµ ng−êi b¶n ®Þa rÊt kh¸c nhau.<br /> t¸ch ®«i thµnh hai x·, mét x· gi÷ tªn<br /> C¸c hé ng−êi Kinh rÊt quan t©m<br /> Ia Ka, cßn x· míi mang tªn Ia Nhin.<br /> theo dâi mïa vô cµ phª chÝn, theo dâi<br /> X· Ia Ka cã 2 th«n ng−êi Kinh, 7 th«n<br /> gi¸ c¶ biÕn ®éng cña thÞ tr−êng ®Ó quyÕt<br /> ng−êi ®ång bµo. X· Ia Nhin cã 7 th«n<br /> ®Þnh thêi ®iÓm thuª lao ®éng, thu<br /> ng−êi Kinh, 2 th«n ng−êi ®ång bµo.<br /> ho¹ch, b¶o qu¶n vµ b¸n. Khi cµ phª chÝn<br /> N¨m 2003, thñy ®iÖn Ialy hoµn thµnh.<br /> ré, sè nh©n lùc cña gia ®×nh kh«ng ®ñ<br /> Mét sè hé tr−íc ®©y më cöa hµng phôc<br /> ®Ó thu ho¹ch nhanh, c¸c hé ng−êi Kinh<br /> vô c¸c lao ®éng cña c«ng tr−êng thñy<br /> thuª thªm lao ®éng. ë c¸c hé gia ®×nh<br /> ®iÖn ®· chuyÓn sang trång cµ phª vµ<br /> ng−êi Kinh, quan hÖ lao ®éng thuª<br /> kÕt hîp bu«n b¸n. Cho ®Õn n¨m 2013,<br /> m−ín - tr¶ c«ng rÊt râ rµng. Kho¶n tiÒn<br /> nh÷ng ng−êi Kinh sinh sèng ë ®©y ®·<br /> thuª lao ®éng ë vô mïa nµy ®−îc tÝch<br /> cã 10 - 15 n¨m kinh nghiÖm trång cµ<br /> lòy tõ vô mïa tr−íc. Kho¶n tÝch lòy tõ<br /> phª, cßn ng−êi ®ång bµo míi b¾t ®Çu<br /> vô tr−íc cho phÐp c¸c hé gia ®×nh ng−êi<br /> ®−îc vµi n¨m.<br /> Kinh t¸i s¶n xuÊt vµ thuª thªm nh©n<br /> Mét vïng ®Êt T©y Nguyªn ®· thay c«ng ë vô mïa sau.<br /> ®æi m¹nh mÏ bëi qu¸ tr×nh khai th¸c vµ Ng−êi b¶n ®Þa kh«ng chän c¸ch thuª<br /> di d©n tù do. Di c− ®Õn ®©y, ban ®Çu lao ®éng. H×nh thøc phæ biÕn lµ ®æi c«ng<br /> ng−êi Kinh t×m c¬ héi m−u sinh, sau nµy gi÷a c¸c hé gia ®×nh. Mét nhãm kho¶ng<br /> lµ lµm giµu. Søc Ðp d©n sè, sù thay ®æi vÒ 10 ®Õn 20 ng−êi tô l¹i ®æi c«ng, lÇn l−ît<br /> c©y trång, sù chªnh lÖch møc sèng vµ c¶ ®i thu ho¹ch cµ phª hoÆc lóa cña tõng<br /> 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> nhµ trong nhãm. ViÖc ®æi c«ng nµy cã tÝch lòy søc lao ®éng vµ b¶o tån nã d−íi<br /> khi kÐo dµi tíi gÇn mét th¸ng. §«i khi d¹ng “ghi nî ngµy c«ng”, h×nh thøc nµy<br /> cã hé thu ho¹ch chËm thêi vô do ch−a ®ang tån t¹i phæ biÕn trong céng ®ång<br /> ®Õn l−ît, lµm ¶nh h−ëng Ýt nhiÒu ®Õn ng−êi b¶n ®Þa. Khi cÇn, sè ngµy c«ng<br /> n¨ng suÊt cµ phª. Tuy vËy, ®èi víi ng−êi cho nî cã thÓ ®æi thµnh tiÒn mÆt.<br /> ®ång bµo, ®æi c«ng khiÕn hä c¶m thÊy<br /> Ng−êi b¶n ®Þa lµm thuª cho c¸c hé<br /> vui v× hä ®−îc gÆp nhau vµ cïng g¾n bã.<br /> ng−êi Kinh kh¸ nhiÒu vµ nhËn tiÒn c«ng<br /> §«i khi, hä cã thÓ b¸n c«ng nÕu kh«ng<br /> vµo cuèi ngµy. Nh−ng ng−îc l¹i kh«ng<br /> dïng hÕt sè c«ng ®· tham gia ë nhãm<br /> cã ng−êi Kinh lµm thuª cho ng−êi b¶n<br /> ®æi c«ng hoÆc khi hä cÇn tiÒn. Ch¼ng<br /> ®Þa. Mét phÇn bëi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña<br /> h¹n nhµ A lµm 10 c«ng cho nhµ B. Nhµ<br /> c¸c hé ng−êi Kinh kh¸ h¬n nhiÒu so víi<br /> B sÏ cÇn ph¶i lµm tr¶ 10 c«ng cho nhµ<br /> céng ®ång ng−êi b¶n ®Þa, c«ng viÖc cÇn<br /> A. Nh−ng v× lý do nµo ®ã nhµ A cÇn tiÒn<br /> ®Õn lao ®éng lµm thuª ë c¸c hé ng−êi<br /> (hoÆc kh«ng dïng hÕt sè c«ng mµ nhµ B<br /> Kinh nhiÒu h¬n. Ng−êi Kinh ë T©y<br /> tr¶ l¹i), hä cã thÓ b¸n c«ng (mµ nhµ B<br /> Nguyªn còng cã h×nh thøc ®æi c«ng<br /> nî) cho nhµ C ®Ó nhËn kho¶n tiÒn mµ<br /> nh−ng kh«ng phæ biÕn vµ th−êng kh«ng<br /> hä ®ang cÇn.<br /> liªn tôc, kh«ng kÐo dµi. Thuª m−ín lao<br /> §æi c«ng trong céng ®ång ng−êi b¶n ®éng lµ xu h−íng chñ yÕu trong c¸c hé<br /> ®Þa lµ mét h×nh thøc t−¬ng trî gi÷a c¸c ng−êi Kinh, gióp c«ng viÖc ®−îc hoµn<br /> hé gia ®×nh. §æi c«ng Ýt chó ý tíi tÝnh thµnh nhanh gän, m¹ch l¹c vÒ kho¶n<br /> hiÖu qu¶, n¨ng suÊt, sù cho ®i ®æi l¹i cã chi phÝ cho s¶n xuÊt vµ v× thÕ dÔ dµng<br /> ngang b»ng, t−¬ng xøng hay kh«ng. h¹ch to¸n lç l·i.<br /> Nh÷ng gia ®×nh mµ ng−êi lao ®éng tham<br /> gia ®æi c«ng cã søc kháe yÕu h¬n vÉn Trong céng ®ång ng−êi b¶n ®Þa,<br /> nhËn ®−îc sù hç trî cña nh÷ng thµnh h×nh thøc thuª m−ín lao ®éng lÉn nhau<br /> viªn kháe h¬n trong nhãm ®æi c«ng. ch−a xuÊt hiÖn. Cã thÓ xem b¸n c«ng lµ<br /> Nh÷ng ng−êi giµ yÕu, neo ®¬n cã thÓ vÉn mét ph−¬ng thøc quan hÖ s¶n xuÊt<br /> nhËn ®−îc sù trî gióp cña céng ®ång. trung gian gi÷a ®æi c«ng vµ thuª m−ín<br /> lao ®éng. Cã mét ®iÓm thó vÞ lµ viÖc ghi<br /> §æi c«ng trong céng ®ång ng−êi b¶n<br /> nhí ai “nî c«ng” ai kh«ng cÇn ®Õn sæ ghi<br /> ®Þa ®−îc ghi nhËn ®· cã tõ rÊt l©u. Cßn<br /> chÐp, mµ chØ dùa trªn tÝnh tù gi¸c, tù<br /> viÖc b¸n c«ng cã x¶y ra, nh−ng hiÕm.<br /> nguyÖn vµ ghi nhí chung cña nh÷ng<br /> HiÖn nay, viÖc b¸n c«ng dÇn trë nªn phæ<br /> ng−êi tham gia ®æi c«ng. §iÒu ®ã cho<br /> biÕn h¬n, ®Æc biÖt khi c¸c hé gia ®×nh<br /> thÊy “b¸n c«ng” vÉn mang ®Ëm tÝnh<br /> ng−êi b¶n ®Þa chuyÓn sang trång c©y cµ<br /> céng ®ång, t−¬ng trî bªn c¹nh nh÷ng<br /> phª. Nh÷ng gia ®×nh trÎ b¸n c«ng nhiÒu<br /> dÊu hiÖu cña ph−¬ng thøc trao ®æi hiÖn<br /> h¬n. Lóc nhµn rçi, nh÷ng ng−êi trÎ tuæi<br /> ®¹i (thuª m−ín nh©n c«ng) cña céng<br /> tham gia ®æi c«ng víi c¸c gia ®×nh kh¸c.<br /> ®ång ng−êi b¶n ®Þa.<br /> Sè ngµy ®æi c«ng nµy cã thÓ d− thõa v×<br /> c¸c c«ng viÖc mïa vô cña hä ®· kÕt Ng−êi b¶n ®Þa ë T©y Nguyªn th−êng<br /> thóc. Sè ngµy ®æi c«ng d− ra ®ã ®−îc “dù Ýt thµnh th¹o vÒ viÖc h¹ch to¸n lç l·i.<br /> tr÷” l¹i, ®−îc ghi nhí vµ cã thÓ b¸n khi Khã kh¨n cña hä lµ tÝnh to¸n vÒ chÝ phÝ<br /> hä cÇn tiÒn mÆt. §ã lµ mét h×nh thøc s¶n xuÊt, kü thuËt s¶n xuÊt, bè trÝ c«ng<br /> N«ng th«n T©y Nguyªn… 43<br /> <br /> viÖc sao cho kÞp thêi vô, tæ chøc s¶n xuÊt nhãm d©n sè trÎ ®ang ®Çy søc sèng. Gia<br /> phï hîp víi søc lao ®éng hay tÝch luü ®Ó Lai lµ tØnh thø hai chØ sau Kon Tum cã<br /> t¸i s¶n xuÊt. Hä Ýt nh¹y bÐn vÒ tµi chÝnh. ®Æc ®iÓm cña c¬ cÊu d©n sè di c− lµ d©n<br /> Do vËy, ®æi c«ng trong céng ®ång ng−êi sè trÎ (§Æng Nguyªn Anh, 2014).<br /> b¶n ®Þa nh×n tõ mét ph−¬ng diÖn lµ c¸ch<br /> thøc hç trî, n−¬ng tùa lÉn nhau, th× tõ Nguån lùc cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp<br /> mét ph−¬ng diÖn kh¸c l¹i cã thÓ lµ rµo<br /> c¶n ®Ó tiÕn tíi mét quan hÖ lao ®éng dùa HiÖn nay, cã thÓ thÊy ë Ia Ka vµ Ia<br /> trªn quan hÖ mua - b¸n søc lao ®éng. Nhin ®Òu cã t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt s¶n<br /> §æi c«ng t¹o ra quan hÖ t−¬ng ®èi ®ãng, xuÊt ë c¸c hé nghÌo (c¶ ng−êi Kinh vµ<br /> quay vßng vµ khÐp kÝn trong néi bé céng ng−êi Jrai). Mét phÇn nguyªn nh©n lµ<br /> ®ång. Trong khi ®ã mua b¸n søc lao ®éng do nh÷ng gia ®×nh cã ng−êi èm, bÖnh<br /> t¹o nªn quan hÖ më, trao ®æi gi÷a bªn nÆng, ®Æc biÖt lµ gia ®×nh nghÌo,<br /> trong vµ bªn ngoµi. th−êng b¸n ®Êt lÊy tiÒn. HoÆc ë nh÷ng<br /> gia ®×nh ®«ng con, khi con c¸i tr−ëng<br /> Tuy nhiªn, hiÖn nay nhiÒu gia ®×nh thµnh, cha mÑ chia mét phÇn ®Êt cho<br /> ng−êi b¶n ®Þa ®· biÕt tÝnh to¸n h¬n cho con. V× vËy, phÇn diÖn tÝch cña mçi gia<br /> c«ng viÖc cña gia ®×nh m×nh. Mét sè hé ®×nh ®· dÇn bÞ thu hÑp. Khi gÆp rñi ro,<br /> ng−êi Jrai tham gia ®æi c«ng cho biÕt, ®Ó hä l¹i tiÕp tôc b¸n ®i phÇn ®Êt vèn cßn<br /> tÝnh to¸n hîp lý cho viÖc thu ho¹ch mïa rÊt Ýt cña m×nh.<br /> vô, tr−íc khi ®Õn giê tham gia ®æi c«ng,<br /> hä ph¶i dËy sím h¬n ®Ó lµm xong phÇn Vµo kho¶ng nh÷ng n¨m 2000,<br /> viÖc cña gia ®×nh m×nh (sao cho thu nh÷ng ng−êi Kinh di c− ®Õn ®©y kh«ng<br /> ho¹ch ®óng thêi vô), hoÆc mçi gia ®×nh cã ®Êt ®ai th−êng t×m c¸ch mua hoÆc<br /> chØ cö ra mét ng−êi ®i ®æi c«ng, ng−êi thuª ®Êt cña ng−êi b¶n ®Þa. Thêi gian<br /> cßn l¹i thu ho¹ch mïa cña gia ®×nh nµy, viÖc mua ®Êt kh«ng cßn dÔ dµng<br /> m×nh. Tuy nhiªn, nh÷ng tÝnh to¸n ph©n n÷a v× gi¸ ®Êt t¨ng cao, mét phÇn do<br /> c«ng lao ®éng nh− vËy th−êng kh«ng d©n sè ngµy cµng ®«ng h¬n so víi mét<br /> ph¶i gia ®×nh ng−êi b¶n ®Þa nµo còng cã hai thËp kû tr−íc, ®Êt ®ai kh«ng cßn<br /> thÓ lµm ®−îc. nhiÒu. NhiÒu ng−êi míi ®Õn kh«ng cã<br /> nhiÒu vèn, bëi hä còng vèn lµ n«ng d©n<br /> Mïa thu ho¹ch cµ phª ®· lµm t¨ng nghÌo di c− tõ miÒn xu«i lªn. Khi gia<br /> tû lÖ ng−êi di c− ®Õn Gia Lai theo h×nh ®×nh ng−êi Jrai cÇn mét kho¶n tiÒn lín<br /> thøc mïa vô. Ngµy c«ng h¸i cµ phª tõ ®Ó tæ chøc ®¸m c−íi cho con, hoÆc dùng<br /> 150.000® ®Õn 200.000®. Trong mçi gia nhµ,... hä muèn cho thuª ®Êt. §©y còng<br /> ®×nh ng−êi Kinh cã thÓ cã tõ 10 ®Õn 20 lµ c¬ héi phï hîp ®Ó nh÷ng ng−êi Kinh<br /> lao ®éng ë l¹i. Cµ phª cµng chÝn ré th× kh«ng cã ®Êt cã thÓ thuª ®Êt cña ng−êi<br /> lao ®éng lµm thuª cµng trë nªn khan b¶n ®Þa. Thêi h¹n tho¶ thuËn trong c¸c<br /> hiÕm. PhÇn lín nh÷ng ng−êi lµm thuª b¶n giao kÌo thuª ®Êt th−êng kÐo dµi tõ<br /> lµ lao ®éng n÷ trong ®é tuæi 20-35, bëi 10 ®Õn 15 n¨m. Cã hai d¹ng ®Êt ®−îc<br /> c«ng viÖc nµy cÇn ®Õn sù khÐo lÐo vµ dÎo cho thuª lµ ®Êt trèng hoÆc ®· trång c©y<br /> dai. Mét nghiªn cøu míi ®©y còng chØ ra cµ phª hoÆc c©y cao su. Khi mét phÇn<br /> r»ng, d©n di c− ®Õn T©y Nguyªn thuéc ®Êt cña gia ®×nh ®· b¸n hoÆc cho thuª,<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> ng−êi ®ång bµo kh«ng cßn nhiÒu ®Êt ®Ó giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt, viÖc<br /> s¶n xuÊt. mua b¸n, sang nh−îng hay thuª ®Êt cã<br /> thÓ ®−îc qu¶n lý tèt h¬n, ®Æc biÖt lµ viÖc<br /> Cuèi nh÷ng n¨m 2000, viÖc qu¶n lý<br /> sang nh−îng, cho thuª gi÷a ng−êi Kinh<br /> ®Êt ®ai chÆt chÏ, céng thªm quü ®Êt h¹n<br /> vµ ng−êi b¶n ®Þa ë T©y Nguyªn.<br /> hÑp nªn viÖc khai hoang ®Êt kh«ng thÓ<br /> thùc hiÖn ®−îc. Trong khi thêi h¹n cho Bªn c¹nh t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt n«ng<br /> thuª ®Êt vÉn cßn kÐo dµi. NhiÒu ng−êi nghiÖp phôc vô s¶n xuÊt, ng−êi b¶n ®Þa<br /> b¶n ®Þa ®· rót ra bµi häc kinh nghiÖm ë Ch− P¨h hiÖn nay cßn gÆp mét sè khã<br /> tõ t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt cña c¸c hé gia kh¨n vÒ gièng c©y trång vµ kü thuËt s¶n<br /> ®×nh ng−êi b¶n ®Þa do b¸n hoÆc cho thuª xuÊt, nguån ph©n bãn. Mét sè hé ng−êi<br /> ®Êt, nªn t×nh tr¹ng cho thuª ®Êt ®· dÇn ®ång bµo ®· häc theo ng−êi Kinh ®Ó<br /> h¹n chÕ h¬n. ChÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng trång cµ phª, nh−ng con sè nµy kh«ng<br /> còng ®· cè g¾ng h¹n chÕ t×nh tr¹ng cho nhiÒu. ThiÕu ph©n bãn vµ kü thuËt<br /> thuª ®Êt gi÷a ng−êi Kinh vµ ng−êi b¶n ch¨m sãc lµ hai lý do chÝnh khiÕn n¨ng<br /> ®Þa, nh»m tr¸nh nguy c¬ xung ®ét vÒ suÊt cµ phª cña ng−êi b¶n ®Þa th−êng<br /> ®Êt ®ai. §iÒu nµy ®−îc chØ ®¹o tõ cÊp thÊp h¬n so víi ng−êi Kinh.<br /> tØnh ®Õn cÊp ®Þa ph−¬ng. Tuy nhiªn<br /> trªn thùc tÕ, viÖc cho thuª vÉn ©m thÇm Víi t×nh h×nh ®ã, Ng©n hµng chÝnh<br /> diÔn ra. s¸ch x· héi ®· hç trî cho ng−êi d©n vay<br /> vèn ®Çu t− s¶n xuÊt theo h×nh thøc tÝn<br /> B¶n giao kÌo cho thuª ®Êt th−êng chÊp, chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®øng ra<br /> chØ cã sù chøng kiÕn cña giµ lµng, b¶o l·nh cho ng−êi d©n vµ giao cho héi<br /> nh÷ng ng−êi xung quanh. Khi giµ lµng phô n÷ qu¶n lý vµ theo dâi. Sè tiÒn cho<br /> ®· ®ång ý vµ lµm chøng, viÖc cho thuª vay tõ 10 ®Õn 30 triÖu ®ång trªn mét hé<br /> ®Êt ®−îc “chÝnh thøc hãa”. C¸c hé cho gia ®×nh. Víi sè vèn nh− vËy, c¸c hé gia<br /> thuª – thuª ®Êt kh«ng ®Õn ñy ban x· ®Ó ®×nh cã thÓ chñ ®éng h¬n trong kÕ<br /> x¸c nhËn. Do vËy, chÝnh quyÒn c¬ së rÊt ho¹ch s¶n xuÊt cña m×nh còng nh− ®Çu<br /> khã kiÓm so¸t ®−îc qu¸ tr×nh nµy. t− söa ch÷a nhµ cöa ®Ó t¹o dùng cuéc<br /> NÕu nh− ë vïng ®ång b»ng s«ng sèng æn ®Þnh, bÒn v÷ng h¬n. ChÝnh<br /> Hång viÖc tÝch tô ®Êt ®ai lµ cÇn thiÕt quyÒn ®Þa ph−¬ng vµ c¸c tæ chøc héi<br /> nh»m gi¶m t×nh tr¹ng ®Êt chia thöa n«ng d©n, héi phô n÷ còng ®· quan t©m<br /> manh món, th× ë T©y Nguyªn viÖc tÝch tô ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý chÊt l−îng c¸c vËt t−<br /> ®Êt vµo c¸c hé gia ®×nh ng−êi Kinh sÏ n«ng nghiÖp, song t×nh tr¹ng vËt t−<br /> khiÕn t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt ë ng−êi b¶n n«ng nghiÖp gi¶, chÊt l−îng kÐm vÉn<br /> ®Þa ngµy cµng c¨ng th¼ng. §Ó tr¸nh ch−a thÓ kiÓm so¸t.<br /> nh÷ng xung ®ét x· héi vÒ ®Êt ®ai, chÝnh<br /> quyÒn ®Þa ph−¬ng kh«ng khuyÕn khÝch ***<br /> qu¸ tr×nh tÝch tô nµy. Do ®ã, c¸c ®Þa<br /> ph−¬ng ®ang thùc hiÖn c«ng t¸c rµ so¸t Tr−êng hîp hai x· Ia Nhin vµ Ia Ka<br /> l¹i t×nh h×nh sö dông ®Êt ®ai vµ thóc ®Èy ®em l¹i cho chóng ta b»ng chøng thùc<br /> nhanh h¬n viÖc cÊp giÊy chøng nhËn nghiÖm vÒ nh÷ng thay ®æi cña mét gãc<br /> quyÒn sö dông ®Êt cho ng−êi d©n. Khi cã T©y Nguyªn bëi qu¸ tr×nh di c− tù do<br /> N«ng th«n T©y Nguyªn… 45<br /> <br /> cïng sù ph¸t triÓn cña céng ®ång ng−êi 6. Bïi Minh §¹o (2010), Tæ chøc vµ<br /> Kinh trªn vïng ®Êt nµy. Qua ®ã, chóng ho¹t ®éng bu«n lµng trong ph¸t triÓn<br /> ta cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng thay ®æi ë bÒn v÷ng vïng T©y Nguyªn, Nxb.<br /> céng ®ång ng−êi b¶n ®Þa nh»m häc hái, Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> thÝch nghi trong bèi c¶nh x· héi míi. 7. Hoµng ChÝ B¶o (2009), B¶o ®¶m<br /> Tuy nhiªn, cïng víi nh÷ng mÆt tÝch cùc b×nh ®¼ng vµ t¨ng c−êng hîp t¸c<br /> cña nã, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ con ng−êi vµ gi÷a c¸c d©n téc trong ph¸t triÓn<br /> v¨n hãa cña céng ®ång d©n téc b¶n ®Þa kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta hiÖn nay,<br /> trªn vïng ®Êt nµy vÉn ®ang th¸ch thøc Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.<br /> nh÷ng nç lùc h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn<br /> 8. NguyÔn Hång S¬n, Tr−¬ng Minh Dôc<br /> v÷ng . §ã còng lµ mét th¸ch thøc vÒ b×nh<br /> (chñ biªn) (1996), Gi÷ g×n vµ ph¸t<br /> ®¼ng gi÷a c¸c téc ng−êi trong tiÕn tr×nh<br /> huy gi¸ trÞ v¨n ho¸ T©y Nguyªn, Nxb.<br /> ph¸t triÓn bÒn v÷ng T©y Nguyªn
<br /> ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.<br /> 9. Nguyªn Ngäc (2008), “Ph¸t triÓn bÒn<br /> Tµi liÖu tham kh¶o v÷ng ë T©y Nguyªn”, trong: N«ng<br /> 1. §Æng Nguyªn Anh (2014), “§Æc d©n, n«ng th«n vµ n«ng nghiÖp -<br /> tr−ng d©n sè vµ di d©n ë T©y nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra, Nxb. Tri thøc,<br /> Nguyªn”, T¹p chÝ D©n sè vµ ph¸t Hµ Néi.<br /> triÓn, sè 3. 10. NguyÔn ThÕ HuÖ (2008), Ng−êi cao<br /> 2. Lª V¨n Khoa, Ph¹m Quang Tó (®ång tuæi, d©n téc vµ giµ lµng trong ph¸t<br /> chñ biªn) (2014), H−íng ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng T©y Nguyªn, Nxb.<br /> triÓn bÒn v÷ng T©y Nguyªn, Nxb. Tri Th«ng tÊn, Hµ Néi.<br /> thøc, Hµ Néi.<br /> 11. NguyÔn TuÊn TriÕt (2007), T©y<br /> 3. UBND x· Ia Ka, B¸o c¸o tæng kÕt nguyªn, nh÷ng chÆng ®−êng lÞch sö<br /> c¸c n¨m 2010, 2011, 2012, 2013. v¨n hãa, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> 4. UBND x· Ia Nhin, B¸o c¸o tæng kÕt 12. Vò §×nh Lîi, Bïi Minh §¹o, Vò ThÞ<br /> c¸c n¨m 2010, 2011, 2012, 2013. Hång (2000), Së h÷u vµ sö dông ®Êt<br /> 5. UBND huyÖn Ch− P¨h, B¸o c¸o tæng ®ai ë c¸c tØnh T©y Nguyªn, Nxb.<br /> kÕt c¸c n¨m 2010, 2011, 2012, 2013. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br />