PHÂN TÍCH CHUYÊN SÂU V B LU T HAMMURABI Ề Ộ Ậ
(Bài vi t c a Th c s Nguy n Minh Tu n - Khoa Lu t - Đ i H c Qu c Gia - Hà N i) ế ủ ạ ỹ ễ ấ ậ ạ ọ ố ộ
N n kinh t c a L ng Hà phát tri n ch y u là kinh t nông nghi p. Tuy v y, kinhề ế ủ ưỡ ể ủ ế ế ệ ậ
t hàng hoá phát tri n, d n đ n nhu c u c n ph i có qui đ nh đ gi i quy t các tranhế ể ẫ ế ầ ầ ả ị ể ả ế
ch p trong quan h dân s . Ng i L ng Hà phát hi n ch vi t (văn t ) t r t s mấ ệ ự ườ ưỡ ệ ữ ế ự ừ ấ ớ
(gi a thiên niên k th 4 tr c CN). Ti n l pháp, t p quán pháp đã đ c s d ng r tữ ỷ ứ ướ ề ệ ậ ượ ử ụ ấ
r ng rãi tr c khi B lu t này ra đ i. ộ ướ ộ ậ ờ
V m t ngu n g c, B lu t Hammurabi đ c xây d ng trên c s pháp đi n hoáề ặ ồ ố ộ ậ ượ ự ơ ở ể
nhi u văn b n tr c đó và trên c s k th a lu t l c a ng i Xu-me, ng i Amôrít.ề ả ướ ơ ở ế ừ ậ ệ ủ ườ ườ
B lu t Hammurabi đ c phát hi n năm 1901 c a đoàn kh o c ng i Pháp, kh cộ ậ ượ ệ ủ ả ổ ườ ắ
trên đá bazan cao 2,25 m và d ng t i qu ng tr ng thành ph cho nhân dân đ c mà thiự ạ ả ườ ố ọ
hành. B lu t Hammurabi là B lu t t ng đ i hoàn ch nh th i kỳ c đ i, g m 282ộ ậ ộ ậ ươ ố ỉ ờ ổ ạ ồ
đi u (hi n ch đ c đ c 247 đi u) bao g m ba ph n: Ph n m đ u, ph n n i dung vàề ệ ỉ ọ ượ ề ồ ầ ầ ở ầ ầ ộ
k t lu n[1]. Đây là m t b lu t t ng h p đ c xây d ng d i d ng lu t hình, baoế ậ ộ ộ ậ ổ ợ ượ ự ướ ạ ậ
g m các qui ph m pháp lu t đi u ch nh nhi u lĩnh v c và đ u có ch tài, ch y uồ ạ ậ ề ỉ ề ự ề ế ủ ế
đi u ch nh nh ng quan h xã h i liên quan đ n l i ích c a giai c p th ng tr . Ph n mề ỉ ữ ệ ộ ế ợ ủ ấ ố ị ầ ở
đ u Vua Hammurabi tuyên b r ng các v th n đã trao đ t n c cho nhà vua th ng trầ ố ằ ị ầ ấ ướ ố ị
đ làm cho đ t n c giàu có, nhân dân no đ . ph n k t lu n Hammurabi tuyên bể ấ ướ ủ Ở ầ ế ậ ố
s tr ng tr t t c nh ng ai xem th ng và đ nh hu b đ o lu t. Tác gi b lu t đã ýẽ ừ ị ấ ả ữ ườ ị ỷ ỏ ạ ậ ả ộ ậ
th c sâu s c k t h p th n quy n, v ng quy n, và pháp quy n, khi n b lu t tr nênứ ắ ế ợ ầ ề ươ ề ề ế ộ ậ ở
đ c “thiêng hoá” nh m đ t đ c m c đích cai tr dân chúng. ượ ằ ạ ượ ụ ị
V t ra kh i h n ch l ch s , giá tr xã h i c a B lu t đ c hi n rõ ngay t m cượ ỏ ạ ế ị ử ị ộ ủ ộ ậ ượ ệ ừ ụ
đích c a B lu t, th hi n ph n m đ u c a B lu t: “Vì h nh phúc c a loài ng i,ủ ộ ậ ể ệ ở ầ ở ầ ủ ộ ậ ạ ủ ườ
th n Anu và th n Enlin đã ra l nh cho tr m – Hammurabi, m t v qu c v ng quangầ ầ ệ ẫ ộ ị ố ươ
vinh và ngoan đ o, vì chính nghĩa, di t tr nh ng k gian ác không tuân theo pháp lu t,ạ ệ ừ ữ ẻ ậ
làm cho k m nh không hà hi p ng i y u, làm cho tr m gi ng nh th n Samát saiẻ ạ ế ườ ế ẫ ố ư ầ
xu ng dân đen, t a ánh sáng kh p muôn dân.” ố ỏ ắ
V kĩ thu t l p pháp, tuy không phân chia thành các ngành lu t nh ng b lu t cũngề ậ ậ ậ ư ộ ậ
đ c chia thành nhóm các đi u kho n có n i dung khác nhau. Ph m vi đi u ch nh c aượ ề ả ộ ạ ề ỉ ủ
b lu t là nh ng quan h xã h i r ng, bao quát lên toàn b ho t đ ng c a đ i s ng xãộ ậ ữ ệ ộ ộ ộ ạ ộ ủ ờ ố
h i nh hôn nhân gia đình, ru ng đ t, th a k tài s n, h p đ ng dân s , hình s , tộ ư ộ ấ ừ ế ả ợ ồ ự ự ố
t ng ... ụ
V m c đ đi u ch nh: M c đ đi u ch nh pháp lu t ph thu c vào tính ch t c a cácề ứ ộ ề ỉ ứ ộ ề ỉ ậ ụ ộ ấ ủ
lo i quan h xã h i c n đ c đi u ch nh b ng pháp lu t, các y u t ch quan c a nhàạ ệ ộ ầ ượ ề ỉ ằ ậ ế ố ủ ủ
làm lu t. Thông th ng ng i ta phân bi t thành hai m c đ đi u ch nh pháp lu t: cậ ườ ườ ệ ứ ộ ề ỉ ậ ụ
th – chi ti t và khái quát hoá cao. B lu t v c b n áp d ng m c đ đi u ch nh cể ế ộ ậ ề ơ ả ụ ứ ộ ề ỉ ụ
th , chi ti t. ể ế
V m t hình th c pháp lý, đây là m t b lu t t ng h p đ c xây d ng d i d ng lu tề ặ ứ ộ ộ ậ ổ ợ ượ ự ướ ạ ậ
hình, bao g m các qui ph m pháp lu t đi u ch nh nhi u lĩnh v c và đ u có ch tài.ồ ạ ậ ề ỉ ề ự ề ế
Ph n n i dung, b lu t t p trung đi u ch nh b n lĩnh v c ch y u đó là dân s , hìnhầ ộ ộ ậ ậ ề ỉ ố ự ủ ế ự
s , hôn nhân gia đình và t t ng, tuy v y không có s tách r i gi a các lĩnh v c. Cácự ố ụ ậ ự ờ ữ ự
qui ph m c a B lu t Hammurabi cũng gi ng nh các b lu t khác Ph ng Đôngạ ủ ộ ậ ố ư ộ ậ ở ươ
th i kỳ c đ i là mang tính hàm h n, các đi u lu t đ u kèm theo ch tài. ờ ổ ạ ỗ ề ậ ề ế
a. V dân s :ề ự
Nh ng đi m ti n b , đ c s c nh t c a B lu t này chính là các qui đ nh v dân s .ữ ể ế ộ ặ ắ ấ ủ ộ ậ ị ề ự
B lu t đã đ c bi t chú ý đi u ch nh quan h h p đ ng, vì đây là quan h ph bi n ộ ậ ặ ệ ề ỉ ệ ợ ồ ệ ổ ế ở
xã h i L ng Hà c đ i, có nhi u qui đ nh không nh ng ti n b v n i dung, mà cònộ ưỡ ổ ạ ề ị ữ ế ộ ề ộ
ch t ch v kĩ thu t l p pháp. ặ ẽ ề ậ ậ
V ch đ nh h p đ ng, Lu t qui đ nh ba đi u ki n b t bu c đ i v i h p đ ng muaề ế ị ợ ồ ậ ị ề ệ ắ ộ ố ớ ợ ồ
bán:
Th nh t, ng i bán ph i là ch th c s , ứ ấ ườ ả ủ ự ự
Th hai, tài s n ph i có giá tr s d ng, ứ ả ả ị ử ụ
Th ba, ph i có ng i làm ch ng. ứ ả ườ ứ
B lu t cũng qui đ nh các đi u kho n lĩnh canh ru ng đ t. Đ i v i ru ng, ng i lĩnhộ ậ ị ề ả ộ ấ ố ớ ộ ườ
canh nh n m i mùa t 1/3 - 1/2 s s n ph m thu ho ch. Đ i v i v n đ c nh n 2/3ậ ỗ ừ ố ả ẩ ạ ố ớ ườ ượ ậ
s s n ph m thu ho ch. ố ả ẩ ạ
Đi m ti n b h n n a là lu t đã qui đ nh m c lãi su t đ i v i h p đ ng vay n . Cể ế ộ ơ ữ ậ ị ứ ấ ố ớ ợ ồ ợ ụ
th lu t qui đ nh m c lãi su t đ i v i ti n là 1/5, vay thóc là 1/3. ể ậ ị ứ ấ ố ớ ề
V ch đ nh th a k tài s n, Lu t Hammurabi phân làm hai lo i th a k : th a k theoề ế ị ừ ế ả ậ ạ ừ ế ừ ế
pháp lu t và th a k theo di chúc. ậ ừ ế
Th a k theo pháp lu t: N u ng i cho th a k không đ l i di chúc thì tài s n đ cừ ế ậ ế ườ ừ ế ể ạ ả ượ
chuy n đ n cho nh ng ng i có quy n đ i v i tài s n đó theo lu t đ nh. Th i gianể ế ữ ườ ề ố ớ ả ậ ị ờ
đ u tài s n t p trung dòng h và d n d n đ c chuy n v gia đình có quy n th aầ ả ậ ở ọ ầ ầ ượ ể ề ề ừ
k và thành tài s n chung c a gia đình. Đó là cách th a k theo pháp lu t. ế ả ủ ừ ế ậ
Th a k theo di chúc: B lu t đã h n ch quy n t do c a ng i vi t di chúc nh quiừ ế ộ ậ ạ ế ề ự ủ ườ ế ư
đ nh ng i cha không đ c t c quy n th a k c a con trai n u ng i con m i ph mị ườ ượ ướ ề ừ ế ủ ế ườ ớ ạ
l i l n đ u và l i không nghiêm tr ng. Con trai, con gái đ u đ c h ng quy n th aỗ ầ ầ ỗ ọ ề ượ ưở ề ừ
k ngang nhau. ế
b. V lĩnh v c hôn nhân và gia đình:ề ự
Theo xu h ng c ng c đ a v c a ng i ch ng, ng i cha nên trách nhi m và nghĩaướ ủ ố ị ị ủ ườ ồ ườ ệ
v thu c v ng i v và con cái. N u không có con, ng i ch ng có quy n ly d , bánụ ộ ề ườ ợ ế ườ ồ ề ị
v ho c l y v l . N u b t đ c v ngo i tình thì ch ng có quy n trói v và nhânợ ặ ấ ợ ẽ ế ắ ượ ợ ạ ồ ề ợ
tình c a v ném xu ng sông cho ch t. Ng c l i n u v b t đ c ch ng ngo i tình,ủ ợ ố ế ượ ạ ế ợ ắ ượ ồ ạ
ch có quy n ly d mà thôi. ỉ ề ị
Đi m ti n b là đã có qui đ nh k t hôn ph i có gi y t , m c đ nào đó có qui đ nhể ế ộ ị ế ả ấ ờ ở ứ ộ ị
b o v ng i ph n (ng i v có quy n ly hôn khi ng i ch ng đi kh i nhà khôngả ệ ườ ụ ữ ườ ợ ề ườ ồ ỏ
có lý do, ch ng có quan h ngo i tình hay vu cáo v ngo i tình). Có m t qui đ nh r tồ ệ ạ ợ ạ ộ ị ấ
nhân đ o n u đ t trong hoàn c nh lúc b y gi là: ”Ng i ch ng không đ c b vạ ế ặ ả ấ ờ ườ ồ ượ ỏ ợ
khi bi t ng i v m c b nh phong h i.” ế ườ ợ ắ ệ ủ
c. V hình s :ề ự
Lĩnh v c Hình s là lĩnh v c th hi n rõ nh t tính giai c p và s b t bình đ ng. M tự ự ự ể ệ ấ ấ ự ấ ẳ ộ
nguyên t c xuyên su t và th hi n rõ trong B lu t là nguyên t c b o v quy n l i,ắ ố ể ệ ộ ậ ắ ả ệ ề ợ
đ a v c a ng i ch ng, ng i cha trong gia đình. Thí d , n u không có con, ng iị ị ủ ườ ồ ườ ụ ế ườ
ch ng có quy n ly d ho c bán v ho c l y v l ; n u b t đ c v ngo i tình thìồ ề ị ặ ợ ặ ấ ợ ẽ ế ắ ượ ợ ạ
ch ng có quy n trói v và nhân tình c a v ném xu ng sông cho ch t. Ng c l i n uồ ề ợ ủ ợ ố ế ượ ạ ế
v b t đ c ch ng ngo i tình, ch có quy n ly d mà thôi. Đi u 129 qui đ nh : "N u vợ ắ ượ ồ ạ ỉ ề ị ề ị ế ợ
c a dân t do ng v i ng i đàn ông khác mà b b t, thì ph i trói c hai ng i này l iủ ự ủ ớ ườ ị ắ ả ả ườ ạ
và ném xu ng sông" ố
Tàn d c a xã h i nguyên thu r t rõ là nguyên t c tr thù ngang b ng, th m chí cònư ủ ộ ỷ ấ ắ ả ằ ậ
cho phép tr ng tr c nh ng ng i không liên quan đ n t i ph m. Nguyên t c này chừ ị ả ữ ườ ế ộ ạ ắ ỉ
căn c vào h u qu x y ra trên th c t đ áp d ng trách nhi m pháp lí, ch không xétứ ậ ả ả ự ế ể ụ ệ ứ
trên ph ng di n m c đ l i và ch th th c hi n hành vi vi ph m. Thí d , Đi u 38ươ ệ ứ ộ ỗ ủ ể ự ệ ạ ụ ề
qui đ nh: " N u th xây nhà mà xây không đ m b o, nhà đ , ch nhà ch t thì ng iị ế ợ ả ả ổ ủ ế ườ
th xây b gi t." ho c Đi u 39: "N u nhà đ , con c a ng i ch nhà ch t thì con c aợ ị ế ặ ề ế ổ ủ ườ ủ ế ủ
ng i th xây cũng ph i ch t theo". ườ ợ ả ế
B ng ph ng pháp th ng kê, tác gi th y trong Lu t Hammurabi có nh c t i 32ằ ươ ố ả ấ ậ ắ ớ
tr ng h p x t hình. Th ng là các hình ph t r t kh c nghi t nh dìm, đóng đinh,ườ ợ ử ử ườ ạ ấ ắ ệ ư
chém v.v…Tính ch t t ng x ng trong trách nhi m pháp lý nh n m nh nhi u đ n tínhấ ươ ứ ệ ấ ạ ề ế
tr ng tr đ i nhân ho c đ i v t, mà ch a tính đ n tính giáo d c, hay t o đi u ki n đừ ị ố ặ ố ậ ư ế ụ ạ ề ệ ể
ng i vi ph m hoàn l ng. Bên c nh đó, B lu t còn nêu ra trách nhi m t p th c aườ ạ ươ ạ ộ ậ ệ ậ ể ủ
các thành viên công xã đ i v i nhà n c; qui đ nh v tr ng ph t k giúp nô l ch yố ớ ướ ị ề ừ ạ ẻ ệ ạ
tr n, tr ng ph t nh ng k xâm ph m quy n s h u c a nhà vua, ch nô; Tr ng ph tố ừ ạ ữ ẻ ạ ề ở ữ ủ ủ ừ ạ
ng i qu n gia làm th t thoát tài s n c a ch b ném cho dã thú xé xác; L y c p giaườ ả ấ ả ủ ủ ị ấ ắ
c m ho c các đ dùng khác c a ch s b ph t t 10 đ n 30 l n giá tr th l y c p.ầ ặ ồ ủ ủ ẽ ị ạ ừ ế ầ ị ứ ấ ắ
N u không n p đ c ph t, k l y c p s b gi t. ế ộ ượ ạ ẻ ấ ắ ẽ ị ế
Đi m ti n b trong lĩnh v c hình s là lu t đã manh nha phân bi t ph m t i vô ý vàể ế ộ ự ự ậ ệ ạ ộ
ph m t i c ý. Ví d lu t ghi trong khi u đ làm ch t ng i, n u k làm ch t ng iạ ộ ố ụ ậ ẩ ả ế ườ ế ẻ ế ườ
ch ng minh đ c r ng không c ý gi t ng i thì s không b t hình, ch b ph t ti n. ứ ượ ằ ố ế ườ ẽ ị ử ỉ ị ạ ề
d. V t t ng:ề ố ụ
T t ng là th t c gi i quy t các v án. B lu t đã có nhi u qui đ nh v th t c b tố ụ ủ ụ ả ế ụ ộ ậ ề ị ề ủ ụ ắ
gi , giam c m, qui đ nh nh ng nguyên t c khi xét x nh xét x ph i công khai, ph iữ ầ ị ữ ắ ử ư ử ả ả
coi tr ng ch ng c , phán quy t ph i đ c thi hành nghiêm minh... ọ ứ ứ ế ả ượ
Có hai qui đ nh r t đ c thù v t t ng c a B lu t này: ị ấ ặ ề ố ụ ủ ộ ậ
Th nh t, qui đ nh v trách nhi m c a th m phán. ứ ấ ị ề ệ ủ ẩ
”N u th m phán x m t v ki n mà ra phán quy t b ng văn b n, n u sau đó phátế ẩ ử ộ ụ ệ ế ằ ả ế
hi n l i trong văn b n là do l i c a th m phán, th m phán s ph i tr 12 l n giá trệ ỗ ả ỗ ủ ẩ ẩ ẽ ả ả ầ ị
ti n ph t mà ông ta đã yêu c u b i th ng trong v ki n, đ ng th i ông ta s b bu cề ạ ầ ồ ườ ụ ệ ồ ờ ẽ ị ộ
ph i r i kh i gh th m phán vĩnh vi n và không bao gi có th tr thành th m phánả ờ ỏ ế ẩ ễ ờ ể ở ẩ
l n n a” ầ ữ
(Nguyên b n Ti ng Anh đ b n đ c ti n tra c u: If a judge try a case, reach a decision,ả ế ể ạ ọ ệ ứ
and present his judgment in writing; if later error shall appear in his decision, and it be
through his own fault, then he shall pay 12 times the fines set by him in the case, and he
shall be publicly removed from the judge’s bench, and never again shall be sit there to
render judgement.)
Qui đ nh v trách nhi m c a th m phán trong vi c xét x nh qui đ nh trên trong m tị ề ệ ủ ẩ ệ ử ư ị ộ
xã h i th hi n tính giai c p sâu s c qu th t là m t s ti n b . Qua đó cho th y, th iộ ể ệ ấ ắ ả ậ ộ ự ế ộ ấ ờ
kỳ này r t coi tr ng công tác xét x , r t coi tr ng trách nhi m xét x công b ng c aấ ọ ử ấ ọ ệ ử ằ ủ
th m phán. S sách đã ca ng i r ng L ng Hà c đ i, tinh th n th ng tôn lu tẩ ử ợ ằ ở ưỡ ổ ạ ầ ượ ậ
pháp và thói quen c u vi n công lý đã ăn sâu vào tác phong sinh ho t c a ng i dânầ ệ ạ ủ ườ
n i đây. ơ
Th hai, v hình th c xét x ứ ề ứ ử
N u m t ng i ki n m t ng i khác, b đ n s ph i đi đ n m t dòng sông và nh yế ộ ườ ệ ộ ườ ị ơ ẽ ả ế ộ ả
xu ng, n u anh ta chìm, b dòng n c cu n đi, nguyên đ n s s h u nhà c a b đ n.ố ế ị ướ ố ơ ẽ ở ữ ủ ị ơ
Nh ng ng c l i, n u dòng sông ch ng minh r ng b đ n là không có t i, t c là anh taư ượ ạ ế ứ ằ ị ơ ộ ứ
còn s ng sót, thì nguyên đ n s b gi t ch t, và b đ n s s h u nhà c a nguyên đ n” ố ơ ẽ ị ế ế ị ơ ẽ ở ữ ủ ơ
(Nguyên b n Ti ng Anh đ b n đ c ti n tra c u: If anyone bring an accusation againstả ế ể ạ ọ ệ ứ
a man, and the accused go to the river and leap into the river, if he sink in the river, the
accuser shall take possession of his house. But if the river prove that the accused is not
guilty, and he escape unhurt, then he who had brought the accusation shall be put to
death, while he who leaped into the river shall take the possession of the house that had
belonged to his accuser)
Có m t th c t là ng i c đ i b t l c tr c t nhiên, b t l c tr c vi c gi i thíchộ ự ế ườ ổ ạ ấ ự ướ ự ấ ự ướ ệ ả
các hi n t ng t nhiên và xã h i, h n n a không ph i lúc nào cũng d dàng có đ cệ ượ ự ộ ơ ữ ả ễ ượ
ch ng c xác th c khi khoa h c ch a phát tri n, nên ta th y cách th c x lý có v nhứ ứ ự ọ ư ể ấ ứ ử ẻ ư
b t bình th ng kia l i tr nên r t d hi u, d hi u đ n m c bình th ng và t nhiênấ ườ ạ ở ấ ễ ể ễ ể ế ứ ườ ự
trong quan ni m, trong cách hành x c a ng i dân L ng Hà c đ i. H tin r ngệ ử ủ ườ ưỡ ổ ạ ọ ằ
đ ng t i cao đã sáng t o muôn loài, sáng t o nên nhà n c và lu t pháp nên h ch pấ ố ạ ạ ướ ậ ọ ấ
nh n đi u đó, và tin r ng th n thánh m i là ng i công minh nh t, th n thánh m i làậ ề ằ ầ ớ ườ ấ ầ ớ
ng i cho h bi t th nào nào là đúng, th nào là sai, th nào là công b ng hay khôngườ ọ ế ế ế ế ằ
công b ng. ằ
Ph n k t lu n, Hammurabi kh ng đ nh l i m c đích c a B lu t và tuyên b s tr ngầ ế ậ ẳ ị ạ ụ ủ ộ ậ ố ẽ ừ
ph t b t c ai vi ph m B lu t này: “Đ cho k m nh không hà hi p k y u; đ choạ ấ ứ ạ ộ ậ ể ẻ ạ ế ẻ ế ể
nh ng ng i cô qu có th n ng t a thành Babilon…; đ cho s tuyên án trongữ ườ ả ể ươ ự ở ể ự
n c ti n vi c quy t đ nh; đ cho nh ng k thi t thòi đ c trình bày l ph i…N uướ ệ ệ ế ị ể ữ ẻ ệ ượ ẽ ả ế
k nào thi hành tri t đ b lu t này thì s đ c các th n phù h , trái l i n u ng iẻ ệ ể ộ ậ ẽ ượ ầ ộ ạ ế ườ
nào không nghiêm ch nh thi hành ho c s a đ i b lu t thì s b th n linh tr ng ph t”. ỉ ặ ử ổ ộ ậ ẽ ị ầ ừ ạ
B lu t Hammurabi là B lu t thành văn c nh t trên th gi i, là m t trong nh ngộ ậ ộ ậ ổ ấ ế ớ ộ ữ
thành t u có giá tr b c nh t c a l ch s văn minh c đ i. Giá tr c a B lu t này choự ị ậ ấ ủ ị ử ổ ạ ị ủ ộ ậ
đ n nay v n ti p t c đ c nhi u nhà khoa h c t p trung nghiên c u, khai thác và kế ẫ ế ụ ượ ề ọ ậ ứ ế
th a. B lu t đã xây d ng r t công phu, đi u ch nh và ph n ánh m t cách sinh đ ngừ ộ ậ ự ấ ề ỉ ả ộ ộ
các ho t đ ng kinh t , chính tr , văn hoá xã h i c a v ng qu c Babilon. B lu tạ ộ ế ị ộ ủ ươ ố ộ ậ
không ch có giá tr v nghiên c u pháp lý mà còn là ngu n c li u l ch s phong phú,ỉ ị ề ứ ồ ứ ệ ị ử
quí giá đ ngh ên c u n n văn hoá Babilon - L ng Hà c đ i. ể ị ứ ề ưỡ ổ ạ
V t ra kh i h n ch v tính giai c p, có th th y ch a đ ng trong nhi u qui ph mượ ỏ ạ ế ề ấ ể ấ ứ ự ề ạ
c a B lu t dù d ng th c s khai nh t, c x a nh t v n h ng ch a đ m nét nh ngủ ộ ậ ở ạ ứ ơ ấ ổ ư ấ ẫ ằ ứ ậ ữ
giá tr ti n b , nhân văn, đ c bi t là v kĩ thu t l p pháp trong các qui đ nh t hôn nhânị ế ộ ặ ệ ề ậ ậ ị ừ
gia đình đ n th a k , và qui đ nh v h p đ ng. G p B lu t l i, nhìn vào cu c s ngế ừ ế ị ề ợ ồ ấ ộ ậ ạ ộ ố
và suy ng m ta th y không kh i ng c nhiên và trân tr ng nh ng giá tr l ch s pháp lýẫ ấ ỏ ạ ọ ữ ị ị ử
c a B lu t, nh ng qui đ nh ra đ i cách đây g n 4000 năm v n ch a đ ng nhi u giá trủ ộ ậ ữ ị ờ ầ ẫ ứ ự ề ị
đ ng đ i đáng k th a, và phát tri n./. ươ ạ ế ừ ể
[1] Hi n nay có nhi u b n d ch khác nhau t Ti ng n c ngoài. Ví d nh b n d chệ ề ả ị ừ ế ướ ụ ư ả ị
c a Nguy n Gia Phu d ch theo b n Trung Văn c a Nh t Tr in trong “Th gi i s tủ ễ ị ả ủ ậ ị ế ớ ử ư
li u tùng san, s t p” đ c công b khá r ng rãi trong cu n L ch s th gi i c đ i,ệ ơ ậ ượ ố ộ ố ị ử ế ớ ổ ạ
NXB Giáo d c do L ng Ninh (Ch biên). Khi vi t ph n này, tác gi ch y u thamụ ươ ủ ế ầ ả ủ ế
kh o b n d ch t Website c a Tr ng Đ i h c Yale c a Hoa kỳ do tác gi L. W. Kingả ả ị ừ ủ ườ ạ ọ ủ ả
d ch t nguyên b n: ị ừ ả http://www.yale.edu/lawweb/avalon/medieval/hamframe.htm