Phân tích hình tượng dòng sông trong bài Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm

Đề bài: Phân tích hình tượng dòng sông trong bài Bên kia sông Đuống của Hoàng <br /> Cầ m<br /> <br /> Bài làm<br /> <br /> Ngay từ  nhan đề  bài thơ  người đọc đã bắt gặp dòng sông Đuống. Dòng sông trở  thành <br /> một hình tượng nghệ thuật có vai trò quan trọng với câu từ của tác phẩm.<br /> <br /> “Con sông Đuống rõ ràng là một nhân vật ­ vì nó là một nhân vật nó mới có thể  nằm  <br /> nghiêng được. Cái thế nằm nghiêng nghiêng ấy không phải do tôi nghĩ ra, cũng là tự nhiên  <br /> khi cảm xúc trào ra, cứ  thế  tôi viết” (Hoàng Cầm). Đó không chỉ  là dòng Thiên Đức có  <br /> thật mà còn là con sông tượng trưng, là ranh giới hiện hữu cho sự ngăn cách giữa bên này <br /> và bên kia, giữa tự  do và mất tự  do, giữa hiện thực và khát vọng. Tất cả  những gì đẹp  <br /> nhất, thân yêu, quý giá nhất, tất cả tình yêu, ước mơ, khát vọng của nhà thơ đều ở bên kia <br /> sông Đuống, và dù nỗ lực vươn tới, dù khao khát trở  lại quê hương, nhà thơ  cũng không <br /> sao tới được. Không chỉ là ranh giới về không gian, con sông ấy là ranh giới của thời gian, <br /> con sông ấy đã trầm tích vào trong mình tất cả chiều sâu của lịch sử, cả “ngày xưa” và cả <br /> hôm nay. Con sông  ấy như  một chứng nhân lịch sử  đã chứng kiến cả  truyền thống và <br /> hiện đại, cả  quá khứ  và tương lai của quê hương Kinh Bắc. Lấy con sông Đuống làm <br /> ranh giới, Hoàng Cầm muốn làm bật lên thế đối lập, tương phản giữa bên này và bên kia, <br /> quá khứ và hiện tại. Không phải ngẫu nhiên mà trong bài thơ này cái điệp khúc “bên này”,  <br /> “bên kia”, “đi đâu về đâu”, “tan tác về đâu”... và cả những ấn tượng thời gian hiện tại “từ <br /> ngày khủng khiếp”, “bây giờ”, “nay người ở đâu”...cứ trở đi trở  lại, hòa quyện vào nhau,  <br /> đầy xót xa, day dứt. Cũng không phải ngẫu nhiên mà trong bài thơ  có sự  trộn lẫn giữa  <br /> những chi tiết về hiện thực đau đớn tan tác với những chi tiết về quá khứ yên bình hạnh  <br /> phúc, giữa niềm vui truyền thống với niềm bơ vơ trong hiện tại:<br /> <br /> Đám cưới chuột đang tưng bừng rộn rã<br /> <br /> Bây giờ tan tác về đâu.<br /> <br /> Với nhà thơ, quá khứ yên bình ấy là khát vọng, là vẻ đẹp lí tưởng mà ông luôn hướng tới  <br /> và hiện tại tan tác, chia li là hiện thực. Như vậy, bài thơ không chỉ có sự đối lập giữa bên  <br /> này và bên kia sông Đuống mà còn có sự đối lập giữa quá khứ  vật chất tinh thần truyền <br /> thống với hiện tại đau thương, tan tác. Hướng về  quá khứ  lí tưởng  ở  đây không phải là <br /> tâm trạng hoài cổ, nhất là khi bài thơ kết thúc bằng ý niệm thời gian tương lai:<br /> <br /> Bao giờ về bên kia sông Đuống<br /> <br /> Ta lại tìm em...<br /> <br /> Khoảng thời gian “bao giờ” ấy chính là khi bên kia sông Đuống không còn bóng quân xâm <br /> lược, không còn những hiện tượng dã man phi nhân tính, mà chỉ  còn những tà “yếm <br /> thắm”, những dải “lụa hồng” thắt lưng, những “hội hè” trẩy khắp non sông và cả những  <br /> nụ  cười “mê ánh sáng”. Theo tôi, nụ  cười này cũng chính là nụ  cười “như  mùa thu tỏa  <br /> nắng” của “những cô hàng xén răng đen” ngày xưa mà thôi! Tất cả  quay lại y như  quá  <br /> khứ, như những ngày yên bình, hạnh phúc với những "bãi mía bờ  dâu”, “ngô khoai biêng  <br /> biếc", với "lúa nếp thơm nồng”, “môi cắn chỉ  quết trầu” và “màu dân tộc” sau “những  <br /> ngày khủng khiếp". Từ  góc độ  này, có thể  coi đó là kết cấu tuần hoàn của bài thơ, là <br /> niềm mơ   ước một ngày quê hương Kinh Bắc hồi sinh tươi tắn da thịt! Rõ ràng, nhà thơ <br /> hoàn toàn không hoài niệm và tôn thờ quá khứ, ngược­ lại, ông chỉ khao khát giành lại cho <br /> quê hương thân yêu những gì mà trước kia nó đã từng có: sự  bình yên, niềm hạnh phúc, <br /> những sinh hoạt văn hóa tinh thần truyền thống...<br /> <br /> Không chỉ là dòng sông biểu tượng, con sông Đuống còn được Hoàng Cầm thể hiện như <br /> một dòng sông có thực, đang bồi hồi thao thức chảy. Lời động viên an ủi mơ đầu bài thơ <br /> “Em ơi buồn làm chi” cũng không chỉ là lời an ủi “một con người không xác định”, “một <br /> người cùng quê bên kia sông Đuống”, “một cô gái Kinh Bắc của ngày xưa”, mà còn là  <br /> “một em cụ thể”, “có một chuyện cụ thể”. Hoàng Cầm tâm sự: “cái “em ơi" ấy là do từ <br /> tâm linh của mình, người vợ ấy suốt mấy tháng trời đêm nào cũng khóc, đêm nào tôi cũng  <br /> phải an  ủi, dỗ  dành... Chính cái “em”  ấy là người vợ. Ba câu  ấy hầu như   ở  trong lòng  <br /> mình bật ra, bật ra một cách vô thức”. Đó cũng là lời tự an ủi tâm hồn đau khổ của chính  <br /> mình khi nghe tin quê hương bị  tàn phá. Để  xoa dịu nỗi đau, nhà thơ  an  ủi vỗ  về  bằng  <br /> cách “đưa em về sông Đuống”, nhưng không phải sông Đuống hiện tại, mà là sông Đuống  <br /> “ngày xưa cát trắng phẳng lì”, hết sức tươi đẹp, yên bình, ngập tràn ánh sáng và sắc trắng  <br /> tinh khôi. Nhịp thơ và sự phối hợp ngôn từ đã khéo léo gợi ra một dòng sông êm đềm đang  <br /> thao thức đổ về biển lớn:<br /> <br /> Sông Đuống trôi đi<br /> <br /> Một dòng lấp lánh<br /> <br /> Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ.<br /> <br /> Cái dáng “nằm nghiêng nghiêng”  ấy đâu chỉ  làm “con sông như  một sinh thể  có hồn, có  <br /> tâm trạng”, “gợi không khí lo âu vắng lặng hơn vì giặc đã về” như có người đã hiểu. Có  <br /> lẽ nên hiểu hình ảnh này theo tinh thần lí giải hình ảnh “chân ngựa đá cũng lấm bùn” như <br /> trong thơ  Trần Nhân Tông thuở  trước. Thông thường dáng nằm của con sông phải được  <br /> đặt trong một phạm vi không gian cụ thể,  ở đây, nhà thơ  lại đặt trong phạm vi thời gian  <br /> lâu dài của cuộc “kháng chiến trường kì”, khiến tư thế của dòng sông càng trở nên hư ảo!  <br /> Cuộc kháng chiến lớn lao, vĩ đại ấy đã lay động đến mỗi miền quê, đến từng dòng sông, <br /> tấc đất, khiến dáng nằm của sông Đuống như  cũng “nghiêng nghiêng”. Bằng hình  ảnh  <br /> ấy, Hoàng Cầm đá nói được sâu sắc mối quan hệ  gắn bó máu thịt giữa dòng sông quê <br /> hương với cuộc kháng chiến chung của toàn dân tộc. Cũng vì thế, dòng sông Đuống của  <br /> Hoàng Cầm không tỉnh lại mà luôn luôn vận động. Con sông vốn hiền lành, êm ả  là thế <br /> cũng “không biết nguôi hờn", cũng nổi giận trước tội ác kẻ thù mà dâng nước lên, quét đi  <br /> biết bao khổ đau, tăm tối: “Sông Đuống cuồn cuộn trôi ­ Để  nó cuốn phăng ra bể  ­ Bao  <br /> nhiêu dồn giặc tơi bời ­ Bao nhiêu nước mắt ­ Bao nhiêu mồ  hôi...” Con sông cũng quật  <br /> khởi vùng lên trong sự đồng khởi chung của con người và quê hương Kinh Bắc. Cùng với <br /> sự vận động của dòng sông, Hoàng Cầm còn thể hiện sự vận động đầy ý nghĩa của thời  <br /> gian, từ khi “đêm buông xuống dòng sông Đuống” và cuối cùng “Nắng sắp lên rồi ­ Chân  <br /> trời đã tỏ”. Cả dòng sông Đuống, cả quê hương Kinh Bắc đang nỗ lực hành trình từ bóng  <br /> tối ra ánh sáng, từ tăm tối khổ đau đến hồi sinh tươi sáng, yên bình...<br /> <br /> Từ vị trí “đứng bên này sông”, ý thức được dòng sông biểu tượng như một ranh giới hiện  <br /> hữu không thể vượt qua, Hoàng Cầm hướng toàn bộ  tâm trí của mình về quê hương bên <br /> kia sông Đuống với biết bao “xót xa”, “nhớ  tiếc”. Quê hương Kinh Bắc hiện về qua nỗi <br /> nhớ, qua hình dung, nhưng vẫn chân thực, sinh động lạ  thường. Đó là một miền quê có <br /> truyền thống văn hóa nghệ thuật lâu đời, với một vẻ đẹp cổ kính, với biết bao giá trị quý  <br /> giá thiêng liêng: lúa nếp, tranh Đông Hồ, hội hè đình đám, tình mẹ, tình con... Mỗi giá trị, <br /> mỗi vẻ đẹp của miền quê đều đã trở thành kỉ niệm, khắc sâu vào nỗi nhớ nhà thơ, kể cả <br /> mùi hương lúa nếp nhỏ  bé, mơ  hồ. Đó đâu chỉ  là hương vị  thứ  nếp cẩm đã trở  thành di  <br /> sản của Kinh Bắc, mà còn tiêu biểu cho hương vị của dân tộc với nền văn minh lúa nước,  <br /> thứ hương vị trầm tích vào ngay trong sự tích bánh chưng bánh dày như một nét đặc trưng  <br /> cho tâm hồn, cốt cách cha ông. Nhưng hiện thân cho vẻ  đẹp lí tưởng trong thế  giới thơ <br /> Hoàng Cầm, thế  giới Kinh Bắc có lẽ  chính là người phụ  nữ. Nàng là trung tâm của sự <br /> sống, kết tinh cho vẻ đẹp đất trời. Nàng xuất hiện ở đâu là ở đó sáng lên những sắc màu  <br /> rực rỡ, những vẻ đẹp tinh khôi, những đường nét thanh tú. Vì vậy thơ Hoàng Cầm và thế <br /> giới Kinh Bắc đầy vẻ đẹp nữ tính. Đó là “những khuôn mặt búp sen”, “những cô hàng xén <br /> răng đen”, “những nàng môi cắn chỉ  quết trầu”, "những nàng dệt sợi”, những thiếu nữ <br /> “mặc yếm thắm”, “thắt lụa hồng”, đi “trẩy hội non sông”... Nhưng tất cả những vẻ đẹp,  <br /> những giá trị ấy đều đã thuộc về quá khứ, hoặc đang bị kẻ thù hủy hoại. Thay cho “Chợ <br /> Hồ, chợ  Sủi người đua chen ­ Bãi Trầm Chỉ người giăng tơ  nghẽn lối” trong quá khứ  là  <br /> hình ảnh phiên chợ nghèo tan tác, đớn đau: “Lá đa lác đác trước lều ­ Vài ba vết máu loang  <br /> chiều mùa đông”. Tấm lòng thơm thảo khiến đứa con xa quê muốn gửi về  quê hương  <br /> “một tấm the đen”, nhưng “Gửi về  may áo cho ai”?. Đâu chỉ  con người, ngay cả  cuộc  <br /> sống của những loài vật hiền lành vô tội cùng bị đảo lộn, từ cánh cò hoảng hốt giữa thời  <br /> buổi tên rơi đạn lạc “bay vùn vụt” đến “Chó ngộ  một đàn ­ Lưỡi dài lê sắc máu – Kiệt  <br /> cùng ngõ thẳm bờ  hoang". Theo tôi, không nên hiểu đây là hình  ảnh tượng trưng cho lũ  <br /> giặc mà nhà thơ  viết lên bằng tất cả  lòng ghê tởm, uất hận kẻ  thù. Đó là hình  ảnh tả <br /> thực, nhưng lại có sức tố cáo mạnh mẽ nhất, ẩn giấu nhiều đau đớn nhất trước tội ác kẻ <br /> thù ­ cái tội ác hủy diệt sự  sống, hủy diệt môi trường sống ­ mà Nguyễn Trãi từng thể <br /> hiện trong Bình Ngô đại cáo: “Tàn hại cả côn trùng cây cỏ.”<br /> <br /> Ít ở đâu lại có nhiều mất mát, đớn đau như thế. Quê hương Kinh Bắc mất toàn những giá  <br /> trị lớn lao, những vẻ đẹp thiêng liêng, lí tưởng. Càng đau đớn hơn khi những mất mát ấy <br /> cứ diễn ra như một quy luật, một sự định đoạt từ bên ngoài của cuộc đời khắc nghiệt, mà  <br /> dù nỗ  lực đến đâu, nhà thơ  cũng không thể  nào ngăn được, Bên kia sông Đuống, vì vậy,  <br /> chính là nỗi đau của những điều nghịch lí của một khát vọng quá tầm tay với. Bài thơ <br /> cũng vì thế mà dày đặc những sự đối lập, mâu thuẫn, tương phản rất đặc trưng cho cảm <br /> hứng lãng mạn. Còn gì nói được nhiều hơn, hay hơn, bản chất hơn những điều nghịch lí <br /> của cuộc đời, của tình yêu, của kiếp người bằng những thủ pháp tương phản ấy?<br /> <br /> Với sự đối lập giữa bên này và bên kia, tự do và mất tự do, quá khứ và hiện tại; con sông  <br /> Đuống đã trở  thành một hình tượng nghệ  thuật độc đáo, giàu ý nghĩa biểu tượng, góp <br /> phần quan trọng trong việc thể hiện nỗi đau xót nghẹn ngào của nhà thơ, một nỗi đau đã <br /> khiến nhà thơ  như  hóa đá, cứ  đứng bên này sông mà trông ngóng. Bên kia sông Đuống  <br /> thực sự là tiếng kêu nhỏ máu của Hoàng Cầm, của một trái tim đỗ quyên đang khắc khoải  <br /> vọng về quê cũ.<br />