PHẬT GIÁO, MỘT HIỆN TƯỢNG TÔN GIÁO VÀ TRIẾT HỌC CỦA DÂN TỘC

Chia sẻ: Thanh Thảo | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

107
lượt xem 32
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bằng những con đường khác nhau đó, Phật giáo, một tôn giáo chung của nhiều nước Nam Á và Đông Nam Á lúc bấy giờ cũng tìm được chỗ đứng ở Việt Nam chung của khu vực. Việt Nam cũng ở trong một quá trình như thế. Theo chân các nhà buôn, nhà truyền giáo Ấn Độ, Phật giáo vào nước ta vào khoảng thế kỷ thứ I và thứ II sau công nguyên. Sau đó, nối gót người Ấn Độ các nhà Phật giáo Bắc tông vào. Rồi những người tìm đường sang Trung Quốc, Ấn Độ học Phật...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: PHẬT GIÁO, MỘT HIỆN TƯỢNG TÔN GIÁO VÀ TRIẾT HỌC CỦA DÂN TỘC

PHẬT GIÁO, MỘT HIỆN TƯỢNG TÔN GIÁO VÀ TRIẾT HỌC CỦA DÂN TỘC ............, Tháng .... năm ....... 1
M ụ c l ục C HƯƠNG I PH ẬT GIÁO, MỘT HI ỆN T Ư ỢNG TÔN GIÁO VÀ T RI ẾT HỌC CỦA DÂN TỘC. ................................................................. 3 C HƯƠNG II PH ẬT GIÁO LÀ MỘT NHU CẦU TINH THẦN CỦA N GƯ ỜI VIỆT NAM TRONG LỊCH SỬ ................................................. 7 CHƯƠNG III PHẬT GIÁO TRONG THẾ GIỚI QUAN CỦA NGƯỜI VIỆT NAM ................................................................................................ 10 CHƯƠNG IV G IÁ TR Ị VÀ HẠN CHẾ CỦA PHẬT GIÁO TRONG P HƯƠNG PHÁP TƯ DUY C ỦA NG Ư ỜI VIỆT NAM. ...................... 14 2
C HƯƠNG I P H ẬT G IÁO, M ỘT H I ỆN TƯ Ợ NG T ÔN G IÁO VÀ T RI Ế T H ỌC C Ủ A D ÂN T ỘC . Sự giao lưu gi ữa cá c quốc gia trong m ột khu vực đã phá vỡ c á i th ế r i ê ng bi ệ t c ủ a t â m lý , t ư t ư ởng trong t ừng d â n t ộc l à m cho t â m lý và t ư t ưởng đ ó h o à và o c á i chung c ủ a khu vực. Vi ệ t Nam c ũ ng ở t rong m ột qu á t r ì nh nh ư t h ế . Theo ch â n c á c nh à b u ô n, nh à t ruyề n gi á o Ấn Độ, Ph ậ t gi á o v à o n ướ c ta và o khoả ng th ế k ỷ t h ứ I v à t h ứ I I sau c ô ng nguyê n. Sau đ ó , n ối gó t ngư ời Ấn Độ c á c n h à P h ậ t gi á o B ắ c t ô ng v à o. R ồi nh ững ng ười t ì m đ ư ờng sang T rung Qu ốc, Ấn Đ ộ h ọc Ph ậ t tr ở về c ũ ng ti ế p t ụ c truyề n b á P h ậ t g i á o. B ằ ng nh ững con đ ư ờng kh á c nhau đ ó , Ph ậ t gi á o, m ột t ô n g i á o chung c ủ a nhi ề u n ư ớc Nam Á v à Đô ng Nam Á lú c b ấ y gi ờ c ũ ng t ì m đ ư ợc ch ỗ đ ứng ở Vi ệ t Nam. Nh ưng Ph ậ t gi á o c ó n gu ồn gố c ở x ã h ội Ấn Đ ộ c ổ đ ạ i v ốn m ang trong m ì nh nh ững đ ặ c đ i ể m c ủ a t ư t ưởng và t ô n gi á o, c ủ a c on ngư ời và x ã h ội c ủ a qu á kh ứ và h i ê n t ạ i Ấn Đ ộ lú c b ấ y gi ờ. C ó n h ững đ i ề u kh ô ng ph ù h ợp v ới con ngư ời v à x ã h ội Vi ệ t N am đ ương th ời. Vì vậ y đ ể p h á t tri ể n đ ư ợ c ở Vi ệ t Nam, Ph ậ t g i á o ph ả i tr ả i qua m ột qu á t r ì nh: 1 , V à o giai đ oạ n đ ầ u c ủ a th ời k ỳ t ruyề n b á P h ậ t gi á o vấ p p h ả i s ự p h ả n ứng c ủ a c á c t í n ng ưỡng c ổ t ruyề n c ủ a ng ười Vi ệ t N am, c ủ a t ụ c th ờ p h ụ ng t ổ t i ê n, c ủ a l ệ c ú ng b á i th ổ c ô ng và c á c t h ó i qu ê n th ờ c ú ng th à nh hoà ng.. . Ng ư ời Vi ệ t Nam mang c á c t í n n g ưỡng tr ê n kh ô ng kh ỏi ngỡ n gà ng tr ướ c Ph ậ t gi á o. H ọ đ ã x a l á nh, th ậ m tr í c h ê b ai, đ ả kí ch . 3
2 , V à o th ời k ỳ s au c ủ a s ự t ruyề n b á , lú c Ph ậ t gi á o đ ã là m q uen v ới d â n t ộ c n ó vẫ n c ò n li ê n t ụ c b ị s ự m ổ x ẻ c ủ a m ột s ố n g ười. Ngư ời ta đ ã đ ặ t n ó t r ê n b ì nh di ệ n ch í nh tr ị - x ã h ội đ ể kh ả o nghi ệ m và t h ấ y r ằ ng ở P h ậ t gi á o c ó n h ững đ i ề u kh ô ng t h í ch h ợp. Do đ ó , nhi ề u ngư ời Vi ệ t Nam trong nh ững th ời k ỳ kh á c nhau đ ã p h ê p h á n, k ỳ t h ị P h ậ t gi á o nh ư : Đ à m M ĩ M ô ng ( th ế k ỷ X II); Lê Qu á t, Tr ương Há n Si ê u (th ế k ỷ X IV); B ù i Huy B í ch, Ph ạ m Nguyễ n Du (th ế k ỷ X VIII); Ph ạ m Qu ý Th í ch (th ế k ỷ X IX)... đ ề u xem Ph ậ t gi á o là đ i ề u c ó h ạ i cho x ã h ội. Nh ưng ở m ột ph í a kh á c, tr ê n ph ương di ệ n t í n ng ưỡng, n g ười Vi ệ t Nam x ư a lạ i t ì m đ ế n Ph ậ t gi á o. Dầ n d ầ n, h ọ đ i đ ế n t ô n s ù ng và đ ề c ao n ó . C á c vua Lý , vua Tr ầ n t ừ c á c th ế k ỷ X I đ ế n XIV đ ề u đ ề c ao Ph ậ t gi á o. Th ời Lê , th ời Nguyễ n tuy t ô n s ù ng Nho, nh ưng vẫ n đ ể c ho Ph ậ t gi á o l ưu h à nh. Lê S á t, Lê N g â n là n h ững đ ạ i th ầ n th ời Lê s ở v à n h ững hoà ng th â n, qu ốc t h í ch th ời Nguyễ n trong nh à đ ề u c ó c h ù a th ờ P h ậ t. Th ậ m ch í T r ương Há n Si ê u tr ước ch ống Ph ậ t gi á o sau lạ i theo Ph ậ t gi á o. C ò n qu ầ n ch ú ng nh â n d â n th ì lẳ ng l ặ ng đ i theo Ph ậ t gi á o. H ai khuynh h ư ớng ph ủ n h ậ n và t h ừa nh ậ n tr ê n đ ã đ an xen n hau, kế t i ế p nhau trong l ị ch s ử. Nh ưng khuynh h ướng th ừa nh ậ n m ạ nh h ơn khuynh h ư ớng ph ủ n h ậ n v à là khuynh h ướng chung c ủ a lị ch s ử, là m cho Ph ậ t gi á o tr ở t h à nh m ột t ô n gi á o và là m ột h i ệ n t ượng tri ế t h ọc lâ u d à i c ủ a d â n t ộ c. T r ở t h à nh m ột hi ệ n t ượng đ ó , r õ r à ng kh ô ng ph ả i là s ự á p đ ặ t, c ũ ng kh ô ng ph ả i l à s ự lầ m l ỡ n h ấ t th ời, m à n h ư là m ột s ự t ấ t yế u, m ột hi ệ n t ư ợng c ó t í nh quy lu ậ t, kh ô ng th ể kh á c trong hoà n c ả n h lú c b ấ y gi ờ. 4
T í nh t ấ t yế u tr ê n í t nhi ề u đ ã c ó n gư ời đ ề c ậ p. M ột s ố n g ười c ó ki ế n th ứ c lị ch s ử l ạ i c ó q uan đ i ể m hi ệ n th ự c ch ủ n gh ĩ a, kh ô ng t h ể kh ô ng c ô ng khai th ừa nh ậ n s ự t ồn t ạ i hi ể n nhi ê n c ủ a Ph ậ t g i á o. Lê Qu ý Đô n, Ngô Th ì Nh ậ m, Phan Huy Í ch th ế k ỷ XV III đ ề u th ừa nh ậ n m ột s ố yế u t ố c ủ a Ph ậ t gi á o. Th ậ m ch í Lê Qu ý Đô n c ò n cho r ằ ng ch ê b ai ti ê n Ph ậ t là t h á i đ ộ "h ẹ p h ò i". Vì s ao Ph ậ t gi á o, m ột t ô n gi á o, m ộ t tri ế t thuyế t t ừ b ê n n goà i và o l ạ i kh ẳ ng đ ị nh đ ư ợ c vị t r í c ủ a m ì nh d à i lâ u trong d â n t ộc nh ư t h ế ? V ề vấ n đ ề n à y đ ã c ó n hi ề u gi ả i ki ế n kh á c nhau. C ó n g ười c ho r ằ ng d â n t ộ c Vi ệ t Nam v ốn c ó t ruyề n th ống bao dung t ô n g i á o n ê n dung n ạ p Ph ậ t gi á o; c ó n gư ời gi ả i th í ch r ằ ng Ph ậ t gi á o l à m ột tr à o l ưu vă n hoá n ê n s ẽ s ống m ã i với d â n t ộc, c ó n gư ời q uan ni ệ m r ằ ng P h ậ t gi á o kh ô ng gi à nh quyề n binh và u y l ực n goà i đ ời n ê n ngư ời ta tin theo... Nh ưng t ấ t c ả c á c lý lẽ đ ó đ ề u kh ô ng s ức thuyế t ph ụ c. N ế u n ó i r ằ ng, ngư ời Vi ệ t Nam c ó t ruyề n th ống bao dung t ô n gi á o th ì kh ô ng th ể gi ả i th í ch đ ư ợc hi ệ n t ư ợng c á c nh à n ho p h ê p h á n P h ậ t gi á o và n h ững ng ười vô t h ầ n đ ối ngh ị ch với Ph ậ t g i á o. Nế u n ó i r ằ ng Ph ậ t gi á o là m ột tr à o l ưu vă n hoá m ới th ấ y m ột m ặ t c ủ a vă n hoá d â n t ộ c: m ặ t ch ị u ả nh h ư ởng và m ang d ấ u ấ n c ủ a Ph ậ t gi á o. Nh ưng x é t về b ả n ch ấ t th ì P h ậ t gi á o l à m ột t ô n g i á o, m ột lý t hu yế t th ầ n b í về s ự gi ả i thoá t con ngư ời v à d o đ ó g ọi là m ột t ô n gi á o đ ú ng h ơn là m ột tr à o l ưu vă n hoá . Nế u n ó i r ằ ng Ph ậ t gi á o kh ô ng gi à nh quyề n binh, đ ị a vị n goà i đ ời th ì kh ô ng th ể gi ả i th í ch đ ư ợc c á c hi ệ n t ư ợng lị ch s ử, nh ư c ó n gười t in theo Ph ậ t gi á o đ ể m ong gi ầ u sang... 5
6
C HƯƠNG I I P H Ậ T G IÁO LÀ M Ộ T N HU C ẦU T INH TH ẦN C ỦA NGƯ Ờ I V I Ệ T N AM T RONG LỊ CH S Ử C on người ta gồm các cá nhân khác nhau, s ống trong thời g ian và kh ô ng gian kh á c nhau, nh ưng đ ể s ống, ở h ọ đ ề u c ó c hung m ột t â m lý : mong mu ốn ấ m no, m ạ nh khoẻ , s ống lâ u, gi à u sang... M ong mu ốn đ ó ở n g ười d â n Vi ệ t Nam đ ư ợc g ửi và o h ì nh t ư ợng "Tam đ a": Ph ú c, Lộ c, Th ọ. Đó là t â m lý , vừa mang t í nh ch ấ t t ự n hi ê n, vừa mang t í nh ch ấ t x ã h ội, vừ a lâ u d à i, v ừa c ấ p b á ch. Nó g ắ n li ề n v ới con ng ười nh ư s ự t ồn t ạ i c ủ a ch í n h h ọ. X ã h ội phong ki ế n là m ột x ã h ội tr ì t r ệ lâ u d à i. Ngư ời ta b ằ ng lò ng với n ề n kinh t ế t ự c ấ p, t ự t ú c, v ới tri th ức h ạ n h ẹ p và n ế p s ống l à ng x ã kh é p kí n. Ngư ời ta kh ô ng th ể h i ể u đ ư ợc nh ững n guyê n nh â n th ực s ự đ ư a đ ế n nh ững s ố m ệ nh kh á c nhau c ủ a con n g ười, kh ô ng th ể h i ể u đ ư ợ c vì s ao ở n gư ời n à y th ì c ó s ố p h ậ n h ẩ m hiu, ở n gư ời kh á c th ì c ó s ố p h ậ n may m ắ n... M ỗi con người n gh è o kh ổ đ ề u b ă n khoă n và m ong mu ốn c ó m ột ng à y n à o đ ó đ ư ợc đ ổi đ ời. Trong m ột ch ế đ ộ x ã h ội ngư ời b ó c lột ngư ời nh ư c h ế đ ộ p hong ki ế n , con ng ười ch ưa t ì m đ ư ợ c s ức m ạ nh đ ể gi ả i p h ó ng m ì nh ở c h í nh b ả n th â n m ì nh. Ng ười ta đ ặ t hy vọng v à o m ột lực l ượng si ê u nhi ê n, đ ặ t ni ề m tin và o t ô n gi á o. T í n ngư ỡng nguyê n thu ỷ đ ã t ho ả m ã n ph ầ n n à o nhu c ầ u c ủ a c on ngư ời Vi ệ t Nam trong lị ch s ử. Tí n ng ưỡng đ ó v ới c á c n guyê n lý : Th ờ t ổ t i ê n th ì đ ư ợc t ổ t i ê n ph ù h ộ, th ờ t h ổ c ô ng th ì đ ư ợc th ổ c ô ng cho ph ú c, th ờ t h à nh ho à ng th ì đ ư ợc th à nh ho à ng b ả o vệ ... đ ã gieo và o lò ng ngư ời nh ững ni ề m tin. 7
Nh ưng t í n ngư ỡng th ô s ơ đ ó kh ô ng tho ả m ã n đ ư ợc nhu c ầ u t â m lý và n h ậ n th ức c ủ a con ngư ời Vi ệ t Nam. C ù ng với s ự p h á t t ri ể n c ủ a x ã h ội, ng ười Vi ệ t Nam ng à y c à ng mong mu ốn hi ể u đ ư ợc ý n gh ĩ a cu ộc s ống c ủ a m ì nh, mu ốn bi ế t s ự s inh th à nh c ủ a m ì nh, mu ốn bi ế t quan h ệ n h â n qu ả t rong cu ộc đ ời m ì nh... Phật giáo với lý thuyết: Khổ, tập, diệt, đạo, nghiệp, vô, thường, ngã ... đã đáp ứng được phần nào nhu cầu đó. Phật giáo do đó đã thay thế được các tín ngưỡng cổ truyền, trở thành tôn giáo chung của nhiều địa phương và cuối cùng là của cả đất nước. Sống và yêu cầu sống không được đáp ứng trong hiện thực xã hội, không những là điều kiện cho Phật giáo du nhập và thắng thế, mà còn là cơ sở qui định sự phát triển của các tông phái. Phật giáo ở Việt Nam, Tông phái nào chú ý đến yêu cầu sống của dân, đến cảnh khổ đau thì ăn sâu phát triển, tông phái nào lý luận cao siêu nhưng không chú ý mấy đến sự thoả mãn yêu cầu của con người thì dù có được thịnh hành cũng chỉ là hiện tượng tạm thời trong lịch sử. Phật giáo truyền vào nước ta là Phật đại thừa với cả ba tông phái: Thiền tông, Mật tông, Tinh độ tông. Thiền tông với các quan niệm: Phật tại tâm, Phật có ở mọi nơi, ai cũng có thể trở thành Phật, có thể trở thành Phật ngay tức khắc... đã nâng con người lên trong ách kìm kẹp nặng nề của trật tự phong kiến và Nho giáo. Nhưng Thiền tông không đề cập đến những nhu cầu thực tế, hàng ngày nên chỉ được thịnh hành trong một giai đoạn lịch sử (Lý - Trần). Mật tông với thuật phù chí, bùa phép, với phương pháp hàng long phục hổ, trấn tà yểm huyệt, tuy thô thiển về mặt cách thức nhưng hứa hẹn thoả mãn một điều gì đó trong tâm lý con người, nên được 8
nhiều người tin theo nhất là quần chúng người nghèo khổ. Nhưng nổi hơn cả , có sức hấp dẫn hơn cả phải tính đến Tinh độ tông. Tinh độ tông với chủ trương niệm Phật A-di-đà, với sự tôn thờ Phật Quan thế âm, với quan niệm sống từ bi hỉ xả, thì khi chết sẽ được về nơi tịnh thổ, được lên cõi niết bàn, được thoát khỏi cảnh trầm luân khổ ải ở kiếp sau, đã đánh đúng vào yêu cầu thoát khổ thoát nạn của con người trần gian, nên đã có sức lôi cuốn đặc biệt. Người ta dốc lòng tin theo Phật Quan thế âm. Người ta còn tạo nên Phật Bà Quan âm nghìn mắt, nghìn tay để chứng tổ rằng có một vị Phật có thể thấy được hết khổ ải của chúng sinh, có thể cứu vớt được hết mọi người khổ đau. Chính do chủ trương cứu khổ, cứu nạn, đổi đời người như thế nên Tịnh độ tông trở thành tông phái chủ đạo của Phật giáo Việt Nam và xuyên suốt trong lịch sử. Có thể nói Phật giáo, nhất là Tịnh độ tông là một phương thức thoả mãn nhu cầu tinh thần của con người Việt Nam trong lịch sử. Chừng nào thế giới quan vô thần và khoa học chưa đủ điều kiện để thống trị trong đầu óc họ thì những vị Phật do con người tạo ra dù âm thầm ngồi dưới mái chùa chật hẹp , hay đứng phơi ngoài không gian rộng lớn vẫn còn sức hấp dẫn nhiều người. 9
CHƯƠNG III PHẬT GIÁO TRONG THẾ GIỚI QUAN CỦA NGƯỜI VIỆT NAM Nh ư b ấ t c ứ m ột c ộng đ ồng n à o kh á c, c ộng đ ồng người Vi ệ t Nam trong th ời k ỳ c ổ đ ạ i mu ốn t ồn t ạ i và p h á t tri ể n th ì p h ả i l ợi d ụ ng, ch ế n g ự và c ả i t ạ o thi ê n nhi ê n xung quanh m ì nh, ph ả i t ổ c h ứ c c ả i t ạ o x ã h ội c ủ a m ì nh, ph ải duy tr ì và p h á t tri ể n gi ống n ò i. t í nh ch ấ t đ ó đ ã l à m cho hoạ t đ ộng th ực ti ễ n c ủ a h ọ n gay t ừ đ ầ u tr ở đ ã c ó t í nh toà n di ệ n. Vì v ậ y th ế gi ới quan với đ ặ c tr ưng l à h ì nh ả nh c ủ a s ự v ậ n đ ộng đ ó c ủ a h ọ c ũ ng ngay t ừ đ ầ u đ ã m ang t í nh ch ấ t toà n di ệ n. T rong th ời k ỳ c ổ đ ạ i và t rung đ ạ i, m ặ c d ù n ề n s ả n xu ấ t th ấ p k é m, khoa h ọ c t ự n hi ê n ch ưa xu ấ t hi ệ n, c ô ng nghi ệ p kh ô ng c ó t r ê n đ ấ t Vi ệ t Nam m ặ c d ù n h ững nh ậ n th ức về t ự n hi ê n và x ã h ội ở Vi ệ t Nam ph ầ n nhi ề u c ò n ngâ y thơ , ch ấ t ph á c, c ò n d ừng lạ i ở m ứ c đ ộ t ư d uy kinh nghi ệ m nh ưng nh ững t á c ph ẩ m th à nh vă n v à h i ệ n vậ t ghi ch é p lạ i đ ã c ho th ấ y ở h ọ c ó m ột b ức tranh t ổng qu á t v à h oà n thi ệ n về t h ế gi ới. D o hoà n c ả nh lị ch s ử, c á c h ọc thuyế t Nho, Ph ậ t,, Lã o t ừ b ê n ngoà i truyề n và o n ư ớc ta. C á c h ọ c thuyế t đ ó kh ô ng nh ững kh ô ng ph á v ỡ s ự h oà n c h ỉ nh v ốn c ó c ủ a th ế gi ới quan ngư ời Vi ệ t N am m à c ò n dung hoà p h á t tri ể n tr ê n c ơ s ở đ ó . Xé t v ề m ặ t ch ấ t t h ì Nho, Ph ậ t, Lã o c ó q uan ni ệ m kh á c nhau, th ậ m ch í m â u thu ẫ n n hau về t h ế gi ới, x ã h ội và c on ng ười. Nh ưng x é t về m ặ t kế t c ấ u c ủ a m ột th ế gi ới quan th ì Nho, Ph ậ t, Lã o lạ i là c á c b ộ p h ậ n c ầ n t hi ế t h ợp th à nh. Gi ữa ch ú ng c ó m ối quan h ệ h ữu c ơ, c ó s ự p h â n c ô ng tr á ch nhi ệ m, đ ồng th ời c ũ ng c ó s ự n ương t ựa và o nhau, b ổ 10
s ung cho nhau l à m th à nh m ột th ế gi ới quan toà n di ệ n, c ầ n thi ế t c ho con ng ười phong ki ế n. Th ời k ỳ Lý - Tr ầ n, c á c vua và t ri ề u đ ì nh c ù ng m ột lú c coi t r ọng c ả b a đ ạ o, c ù ng m ột lú c s ử d ụ ng c ả n h à n ho, nh à s ư v à đ ạ o s ĩ . H ọ đ ã t ổ c h ức ra c á c k ỳ t hi tam gi á o và d ựa và o th á i đ ộ c ủ a h ọ , ng ười đ ương th ời đ ã đ ề x u ấ t ra c á c lý t huyế t "Tam gi á o đ ồng n guyê n", "Tam gi á o đ ồng quy", "Tam gi á o nh ấ t nguyê n"... Lý t huyế t "Tam gi á o đ ồng nguyê n" c ò n đ ư ợc n ê u lê n m ạ nh m ẽ ở t h ế k ỷ X VIII. Đ ó kh ô ng ph ả i là đ i ề u ngẫ u nhi ê n, m à c ó c ơ s ở t rong n ội dung m ỗi đ ạ o c ũ ng nh ư vị t r í m ỗi đ ạ o trong th ế gi ới quan n g ười Vi ệ t Nam. Nho gi á o, m ột h ọc thuyế t đ ư ợc giai c ấ p th ống tr ị đ ề c ao và t h ầ n th á nh ho á , nh ưng n ó c h ỉ là h ọ c thuyế t ch í nh tr ị và đ ạ o đ ức c ủ a giai c ấ p phong ki ế n. Trong nhi ều ph ương di ệ n hoạ t đ ộng c ủ a c on ngư ời, n ó c h ỉ c h ú ý t ới ph ương di ệ n x ã h ội, trong nhi ề u m ối q uan h ệ x ã h ội, n ó c h ỉ c h ú ý đ ế n quan h ệ vua - t ô i, cha - c on, c h ồng - v ợ. B ước và o lĩ nh v ực kh á c c ủ a đ ời s ống x ã h ội, c ủ a s inh hoạ t con ng ười n ó b ỏ q ua và t ỏ r a b ấ t l ực. Lã o gi á o, m ột h ọ c thuyế t yế m th ế , ch ủ t r ương x ã lá nh s ự p h á t tri ể n c ủ a x ã h ội, quay về b ắ t tr ư ớc gi ới t ự n hi ê n, c ó vẻ n h ư m â u thu ẫ n v ới ch ủ t r ương nh ậ p th ế c ủ a Nho gi á o, v ới c á ch s ống c ủ a nh à n ho nh ưng bao đ ời nay v ẫ n đ ư ợc con ng ười phong ki ế n v in lấ y, ngâ n nga t á n th ưởng. Ch ế đ ộ p hong ki ế n đ ã d ầ y vò c on n g ười, đ ã c h à đ ạ p lê n t à i n ă ng c ủ a con ngư ời khi ế n cho nh ững c on ngư ời t í ch c ựu nh ấ t c ũ ng ph ả i r ơi và o c ả nh tr ầ m lu â n đ ể r ồi p h ả i lấ y đ ạ o Lã o - T rang l à m ni ề m an ủ i cho m ì nh. Nguyễ n Tr ã i, N guyễ n B ỉ nh Khi ê m, Nguyễ n C ô ng Tr ứ . v.v.. tuy con đ ư ờng 11
h o ạ n lộ kh á c nhau, đ ó ng gó p cho x ã h ội kh á c nhau, nh ưng c ù ng c hung m ột hoà n c ả nh là h ư ớng và o đ ạ o Lã o lú c cu ối đ ời. Nh ưng đ ạ o Nho và đ ạ o Lã o - T rang l ả ng tr á nh hoặ c c ó t h á i đ ộ h ư vô c h ủ n gh ĩ a đ ối v ới nh ững v ấ n đ ề c ơ b ả n c ó li ê n quan đ ế n đ ời s ống con ngư ời, nh ư c á c v ấ n đ ề : s ống ch ế t, th ọ yể u, p h ú c h ọa, s ướng kh ổ... Ch ủ n gh ĩ a t ô n qu â n c ủ a đ ạ o Nho cho r ằ ng c h ư a bi ế t vi ệ c s ống l à m gì p h ả i bi ế t vi ệ c ch ế t, cho r ằ ng th ọ h ay yể u là d o s ố m ệ nh, ph ú c hay h ọa là d o tr ời... Ch ủ n gh ĩ a t ương đ ối c ủ a đ ạ o Lã o - Trang cho r ằ ng sống hay ch ế t, th ọ h ay yể u l à đ i ề u t ự n hi ê n con ng ười kh ô ng c ầ n can thi ệ p và o, c ò n về p h ú c h o ạ t h ì c ho r ằ ng trong c á i ph ú c c ó ẩ n n á u c á i hoạ , trong c á i ho ạ c ó ẩ n n á u c á i ph ú c... Tấ t c ả n h ững lý l ẽ đ ó kh ô ng đ ủ đ ể t hoả m ã n n h ững nhu c ầ u v ề m ặ t t â m lý c ũ ng nh ư n h ậ n th ức c ủ a người Vi ệ t N am. Đạ o Ph ậ t đ ã gi à nh lấ y m ột vai tr ò t rong ch ỗ t r ống đ ó t rong t inh th ầ n người Vi ệ t Nam. S ự p h â n c ô ng gi ữa Nho và P h ậ t trong th ế gi ới quan ngư ời Vi ệ t h ì nh nh ư là đ i ề u t ự n hi ê n. Th ế m à đ i ề u t ự n hi ê n n à y l ạ i kh ô ng đ ư ợc m ấ y ai suy x é t đ ế n ng ọn ngu ồn. tuy nhi ê n Tr ầ n Th á i Tô ng c ũ ng đ ã n ó i: "Đ ạ i gi á c c ủ a đ ức Ph ậ t là p h ương di ệ n d ẫ n d ụ m ọi b ầ y m ê h oặ c là đ ư ờng t ắ t đ ể t ỏ r õ m ọi lẽ t ử s inh là m c á n c â n c ho h ậ u th ế , là m khu ô n ph é p cho t ương lai, đ ó là t r ọng tr á ch c ủ a t i ê n th á nh.". S ự l ớn m ạ nh c ủ a Ph ậ t gi á o, s ự c hi ph ối đ ời s ống tinh th ầ n t oà n x ã h ội c ủ a Ph ậ t gi á o đ ã khi ế n nhi ề u nh à n ho trong lị ch s ử kh ô ng hi ể u đ ư ợc v à t h ắ c m ắ c. Lê Qu á t, m ột nho s ĩ t h ế k ỷ X IV p h à n n à n r ằ ng: " Nh à P h ậ t lấ y ho ạ ph ú c đ ể c ả m lò ng ngư ời, sao 12
đ ư ợc ng ười ta tin s â u b ề n th ế ? " ( Đạ i vi ệ t s ử k ý t o à n th ư), B ù i Huy B í ch m ột nho s ĩ kh á c ở t h ế k ỷ X VIII c ũ ng ph à n n à n r ằ ng: "Nh à n h à m ê h oặ c v à o thuyế t b á o ứng, ngư ời ở đ â u th ì lề P h ậ t ở đ ấ y" ( "L ừ t rung t ạ p thuy ế t " c ủ a B ùi Huy B í ch). S ự kh ô ng hi ể u đ ư ợc đ ó vì t h á i đ ộ t h à nh ki ế n và t h ói quen nh ắ m m ắ t tr ướ c hi ệ n t h ực c ủ a nh à n ho. P h ậ t gi á o, ngoà i vấ n đ ề t h ế gi ới quan c ủ a giai c ấ p phong k i ế n, c ò n l à vấ n đ ề c ủ a ngư ời d â n b ì nh th ư ờng, đ ư ợc qu ầ n ch ú ng t ự n guyệ n tin theo. Ngo à i t í nh giai c ấ p ra, Ph ậ t gi á o c ò n c ó t í nh q u ầ n ch ú ng. Ch í nh vì vậ y, khi cu ộc c á ch m ạ ng x ã h ội n ổ r a th ì Nho và Lã o - T rang kh ô ng c ò n c ơ s ở t ồn t ạ i, nh ưng Ph ậ t gi á o v ẫ n c ò n s ống dai d ẳ ng. 13
CHƯƠNG IV G IÁ T RỊ VÀ H ẠN CH Ế C ỦA P H ẬT G IÁO T RONG P HƯƠNG P HÁP T Ư D UY C ỦA NGƯ ỜI VI ỆT N AM . P hật gi á o là m ột t ô n gi á o, nh ưng trong đ ó h ai yế u t ố t ô n g i á o v à t ri ế t h ọc qu ệ n v à o nh au, là m c ơ s ở lu ậ n ch ứng cho nhau. Ở đ â y, ch ú ng ta ch ú ý t ới yế u t ố t ri ế t h ọc. Về m ặ t n à y, Ph ậ t gi á o đ ã c ó ả nh h ư ởng l ớn t ới ph ương ph á p t ư d uy c ủ a người Vi ệ t N am. Trong đ ó c ó n h ững gi á t r ị , đ ồng th ời c ũ ng c ó n hi ề u h ạ n chế. T i ế p thu Ph ậ t gi á o, t ư d uy ng ười Vi ệ t c ó t h ê m m ột loạ t kh á i ni ệ m v à p h ạ m tr ù n ó i lê n b ả n th ể lu ậ n, nh ậ n th ức lu ậ n là n h ững vấ n đ ề c ơ b ả n c ủ a tri ế t h ọ c. Trong th ế gi ới quan ph ức h ợp n hi ề u th à nh ph ầ n c ủ a ng ười Vi ệ t Nam th ì P h ậ t gi á o là t h à nh p h ầ n c ó ý n gh ĩ a tri ế t h ọc nhi ề u nh ấ t. H ơn t ấ t c ả c á c h ọc thuyế t kh á c c ủ a Ph ương Đô ng, Ph ậ t gi á o c h ú ý đ ế n m ặ t ph á t tri ể n t ự n hi ê n c ủ a con ngư ời, đ ó là s inh, lã o, b ệ nh, t ử. B ốn ch ặ ng đ ó c ủ a cu ộc đ ời ph ả n á nh s ự p h á t tri ể n t ấ t yế u c ủ a c ơ t h ể c on ngư ời, m à n ế u ai đ ó n h ậ n th ức đ ư ợc th ì s ẽ kh ô ng s ợ h ã i tr ước s ự t hay đ ổi c ủ a cu ộc đ ời, th ậ m ch í c ò n b ì nh t h ả n, l ạ c quan tr ước c á i ch ế t. Nhi ề u nh à s ư t rong th ời Lý - Tr ầ n đ ã c ó m ột quan ni ệ m nh ư t h ế . P h ậ t gi á o đ ề c ậ p đ ế n vấ n đ ề n gũ u ẩ n: s ắ c, th ụ , t ư ởng, h à nh, t h ức l à n h ững vấ n đ ề c ó ý n gh ĩ a nhậ n th ức lu ậ n s â u sa. Tu y đ ối t ư ợng c ủ a nh ậ n th ức đ ó là t â m và t í nh ch ấ t là d uy t â m nh ưng ở t rong qu á t r ì nh ngũ u ẩ n ch ứa đ ựng m ột qu á t r ì nh nh ậ n th ứ c g ồm c á c b ước h ợp lý : t ừ s ự v ậ t kh á ch quan ( s ắ c ), con ng ười c ả m th ụ 14
đ ư ợc ( th ụ ), suy ngh ĩ ( t ưở ng ), r ồi đ em th ực hi ệ n ( h à nh ) và c u ối c ù ng l à h i ể u bi ế t ( th ức ). Ở đ â y, n ế u b ó c c á i vô t h ầ n bi ra, ta th ấ y c ó n h ững h ạ t nh â n h ợp lý . P h ậ t gi á o đ ư a và o h ệ t ư t ưởng Vi ệ t Nam nh ững quan ni ệ m b i ệ n ch ứng v ới c á c kh á i ni ệ m " v ô t h ư ờng ", " v ô n gã ". Ở đ ó c ho t h ấ y Ph ậ t gi á o nh ì n s ự vậ t trong s ự vậ n đ ộng và b i ế n đ ổi li ê n t ụ c, kh ô ng c ó gì l à t r ụ lạ i m ã i m ã i, kh ô ng c ó a i l à t ồn t ạ i m ã i m ã i. Tuy nh ậ n th ức đ ó c h ỉ t h ấ y đ ư ợc c á i bi ế n đ ổi m à kh ô ng th ấ y đ ư ợc c á i ổn đ ị nh t ương đ ối, ch ỉ t h ấ y đ ư ợc c á i vậ n đ ộng m à kh ô ng th ấ y đ ư ợc c á i h ì nh th ức c ủ a v ậ n đ ộng, tuy d ễ đ i t ới chi ề u h ư ớng bi q uan và t h á i đ ộ b u ô ng xu ô i, nh ưng m ặ t kh á c ph ả i th ấ y nh ậ n th ức n h ư vậ y l à c ó c hi ề u s â u, là t h ấ y đ ư ợ c m ột ph ương di ệ n c ơ b ả n c ủ a ph á t tri ể n s ự vậ t. P h ậ t gi á o đ ề c ậ p đ ế n thuyế t nh â n duyê n, đ ế n m ối quan h ệ n h â n qu ả , đ ế n vi ệ c x é t s ự vậ t p h ả i t ừ k ế t qu ả t ì m ra nguyê n nh â n v à x em k ế t qu ả n à y l à n guyê n nh â n c ủ a kế t qu ả kh á c trong m ối q uan h ệ kh á c. P h ậ t gi á o đ ề r a t ư t ưởng t ừ b i b á c á i, ch ủ t r ương h ỉ x ả c ứu kh ổ c ứu n ạ n l à n h ững t ư t ưởng gâ y đ ư ợc x ú c đ ộng lò ng ngư ời v à đ ã t r ở t h à nh m ột trong n h ững ngu ồn g ốc c ủ a lò ng th ương ng ười, c ủ a ch ủ n gh ĩ a nh â n đ ạ o. Tuy ở đ ó c ó n ội dung b á o ứng, c ó t ư t ư ởng nh ẫ n nh ụ c ch ị u đ ựng và kh ông ph â n bi ệ t b ạ n th ù , song v i ệ c là m do t á c đ ộng c ủ a t ư t ưởng tr ê n bi ể u hi ệ n m ột s ự q uan t â m đ ế n con người, c ứu vớt con người. T r ê n đ â y là n h ững v ấ n đ ề m à t ri ế t h ọ c Ph ậ t gi á o d ự a và o t h ế gi ới quan Vi ệ t Nam, gó p ph ầ n l à m n ê n nh ững yế u t ố c ó ý 15
n gh ĩ a tri ế t h ọc s â u sa trong ph ương ph á p t ư d uy c ủ a ngư ời Vi ệ t N am. Tuy vậ y, Ph ậ t gi á o c ó n h ững h ạ n ch ế , nh ững ả nh h ư ởng t i ê u c ự c đ ế n t ư d uy n gư ời Vi ệ t. P h ậ t gi á o ch ỉ t h ấ y c á n h â n con ngư ời m à kh ô ng th ấ y x ã h ội c on ng ười, ch ỉ t h ấ y con ngư ời n ó i chung m à kh ô ng th ấ y con n g ười thu ộc c á c giai c ấ p đ ối kh á ng nhau trong x ã h ội tr ướ c đ â y, kh ô ng th ừa nh ậ n s ự đ ấ u tranh giai c ấ p trong x ã h ội. Do đ ó , kh ô ng t h ấ y đ ư ợc nguyê n nh â n x ã h ội đ ư a đ ế n s ự kh ổ ả i c ủ a con n g ười, kh ô ng th ấ y đ ư ợc s ự c ầ n thiế t ph ả i đ ấ u tranh ch ống á p b ức, b ó c lột vì t h ế q uan ni ệ n t ừ b i, b á c á i trong m ột s ố t r ư ờng h ợp b ấ t l ợi cho s ự đ ấ u tranh gi ả i ph ó ng giai c ấ p, ch ống á p b ứ c. P h ậ t gi á o kh ô ng b à n t ới lĩ nh vự c ch í nh tr ị , vì t h ế m ỗi khi n h à s ư b ư ớc sang lĩ nh v ực ch í nh tr ị - x ã h ội, h ọ p h ả i s ử d ụ ng c á c t ư t ư ởng c ủ a nh à Nho hay Lã o - t rang. Nh à s ư Vi ê n Th ô ng cho r ằ ng: "Lò ng d â n là gố c tr ị l oạ n", trong đ ó "l ò ng d â n" l à kh á i n i ệ m và t ư t r ưởng c ủ a nh à n ho; hoặ c nh à s ư Đ ỗ P h á p Thu ậ n n ó i: "V ô vi c ư d i ệ n c á c, x ứ x ứ t ức đ ao binh" (n ế u đ ư ờng l ối vô vi ngự t r ị t rong tri ề u đ ì nh, th ì n ơi n ơi s ẽ t ắ t chi ế n tranh) trong đ ó " v ô v i" l à kh á i ni ệ m c ủ a Lã o - Trang, m ặ c d ù kh á i ni ệ m đ ó đ ã đ ư ợ c g i ả i th í ch theo qua n ni ệ m nh à P h ậ t. Hạn ch ế l ớn nh ấ t c ủ a Ph ậ t gi á o đ ố i với ph ương ph á p t ư d uy c ủ a ngư ời Vi ệ t Nam là q uan đ i ể m duy t â m th ầ n b í . Quan đ i ể m n à y khi ế n ng ười ta kh ô ng h ướng và o hi ệ n th ự c, m à h ư ớng v à o nghi ệ p, và o qu ả b á o, và o th ầ n linh đ ể m ong đ ư ợc ph ù h ộ, đ ộ 16
t r ì . Và m ột khi t ư d uy nh ư vậ y th ì kh ô ng c ầ n gì đ ế n s ự t ì m t ò i và kh á m ph á , s á ng t ạ o v à h à nh đ ộng. Tó m l ạ i: P h ậ t gi á o là m ột t ô n gi á o. Vì v ậ y n ó c ó n h ững t hi ế u s ó t, nh ững ti ê u c ực về m ặ t khoa h ọc và n h â n sinh quan. S ong với th á i đ ộ kh á ch quan, ch ú ng ta c ầ n nh ậ n th ức r õ n h ững yế u t ố t í ch c ự c trong t ư t ư ởng Ph ậ t gi á o. Trong lị ch s ử và c ho đ ế n ng à y nay, Ph ậ t gi á o là t ô n gi á o duy nh ấ t ch ống lạ i th ầ n q uyề n. Trong nh ững t ư t ư ởng c ủ a n ó c ó n h ững yế u t ố d uy v ậ t và b i ệ n ch ứng. Đạ o Ph ậ t là t i ế ng n ó i ch ống ch ế đ ộ đ ẳ ng c ấ p kh ắ c n ghi ệ t, t ố c á o b ấ t c ô ng, đ ò i t ự d o t ư t ư ởng v à b ì nh đ ẳ ng x ã h ội; n ó i l ê n kh á t v ọng gi ả i thoá t con ngư ời kh ỏi nh ững bi kị ch c ủ a c u ộc đ ời. Đạ o Ph ậ t n ê u cao thi ệ n t â m, b ì nh đ ẳ ng, b á c á i cho m ọi n g ười nh ư l à n h ững ti ê u chu ẩ n đ ạ o đ ức c ơ b ả n c ủ a đ ời s ống x ã h ội. Nh ững gi á t r ị đ ạ o đ ứ c c ủ a Ph ậ t gi á o đ ã đ ư a n ó lê n th à nh m ột t rong ba t ô n gi á o l ớn nh ấ t tr ê n th ế g i ới ( Thi ê n ch ú a gi á o, H ồ i g i á o v à Ph ậ t gi á o ). P hật gi á o v à o n ư ớc ta t ừ n h ững n ă m đ ầ u c ô ng nguyê n. P h ậ t gi á o đ ã p h á t tri ể n ph ù h ợp với truyề n th ống Vi ệ t Nam. Từ đ ó h ì nh th à nh nhi ề u ph á i Ph ậ t gi á o Vi ệ t Nam nh ư : P h á i Tini Đa l ưu chi, ph á i Th ả o đ ư ờng, ph á i Tr ú c l â m (Yê n t ử ) ... Ảnh h ư ởng c ủ a n ó kh á t o à n di ệ n: Ph ậ t gi á o tr ở t h à nh qu ố c gi á o ở c á c tri ề u đ ạ i Đinh, Lê , Lý , Tr ầ n gó p ph ầ n ki ế n lậ p và b ả o vệ c h ế đ ộ p hong k i ế n t ậ p quyề n v ững m ạ nh, gi ữ vững n ề n đ ộ c lậ p d â n t ộc. Ph ậ t g i á o c ó c ô ng trong vi ệ c đ à o t ạ o t ầ ng l ớp tr í t h ứ c cho d â n t ộc. T rong đ ó c ó n hi ề u vị t ă ng th ống, thi ề n s ư, qu ốc s ư c ó đ ức đ ộ t à i n ă ng gi ú p n ước an d â n nh ư: Ngô C h â n Lưu, Ph á p Nhu ậ n, Vạ n 17
H ạ n h, Vi ê n Thi ế u... B ả n ch ấ t t ừ b i h ỉ x ả n gà y c à ng th ấ m s â u v à o đ ời s ống tinh th ầ n d â n t ộc, h ướng nh â n d â n và t ầ ng l ớp vua quan v à o con đ ư ờng thi ệ n nghi ệ p, tu d ưỡng đ ạ o đ ức, vì n ư ớc vì d â n. V à o th ời k ỳ c ực th ị nh, Ph ậ t gi á o là n ề n t ả ng t ư t ư ởng trong n hi ề u lĩ n h vực nh ư kinh t ế , ch í nh tr ị , vă n h ọc, gi á o d ụ c, khoa h ọ c, ki ế n tr ú c, h ội hoạ ... Nhi ề u t á c ph ẩ m vă n h ọc c ó gi á t r ị , n hi ề u c ô ng tr ì nh ki ế n tr ú c đ ộc đ á o, đ ậ m đ à b ả n s ắ c d â n t ộc c ó t ầ m c ỡ q u ố c t ế c ủ a Vi ệ t Nam ph ầ n l ớn đ ư ợ c x â y d ựng và o th ời k ỳ n à y. T ừ c u ối th ế k ỷ X III cho đ ế n nay, Ph ậ t gi á o kh ô ng c ò n l à "qu ốc gi á o" n ữa nh ưng nh ững t ư t ưởng t í ch c ực c ủ a n ó vẫ n c ò n l à n gu ồn s ống tinh th ầ n c ủ a nh â n d â n ta v à c ầ n đ ư ợc gi ữ gì n và p h á t huy. B à i vi ế t n à y ch ưa th ực s ự h oà n ch ỉ nh, c ó t h ể c ò n nhi ề u sai s ó t, t á c gi ả r ấ t m ong mu ốn s ự gó p ý c ủ a c á c th ầ y c ô v à c á c b ạ n đ ể b à i vi ế t đ ư ợc ho à n ch ỉ nh h ơn. 18