225
Phát triển chợ truyền thống Đắk Nông thành điểm du lịch đặc sắc
Lê Anh Vũ
Tóm tắt
Đắk Nông là tỉnh có vị trí quan trọng về chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội và an ninh
quốc phòng trong khu vực Tây Nguyên và miền Nam Trung Bộ. Đến nay, Đắk Nông có trên
40 dân tộc anh em cùng cư trú, sinh sống. Vị trí địa lý và thiên nhiên ban tặng cho Đắk Nông
một kho tàng danh thắng thiên nhiên và di sản văn hóa hết sức độc đáo, đa dạng và phong phú,
trong đó có chợ truyền thống. Thời gian gn đây, một số chợ truyền thống của Đắk Nông còn
là điểm đến tham quan hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, thực trạng khai
thác tiềm năng của các chợ truyền thống ở Đắk Nông phục vụ du lịch dường như còn bỏ ngỏ,
chưa được coi trọng. Vì vậy, nghiên cứu và khai thác tốt tiềm năng mạng lưới chợ truyền thống
ở Đắk Nông để phát triển du lịch mua sắm là việc làm có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc.
Từ khóa: chợ truyền thống, du lịch mua sắm, văn hóa, Đắk Nông.
1. Đặt vấn đề
Chợ truyền thống là một bộ phận quan trọng trong hệ thống thương nghiệp của nước ta.
Chợ truyền thống có vai trò là “cu nối” giữa người sản xuất và người tiêu dùng, góp phn đảm
bảo lưu thông hàng hóa thông suốt, phục vụ đời sống sinh hoạt của nhân dân và tạo nguồn thu
ngân sách. Đồng thời, chợ truyền thống là lăng kính phản phản ánh mọi mặt đời sống vật chất,
tinh thn của cư dân ở một vùng, khu vực nhất định. Không chỉ có ý nghĩa về mặt kinh tế, chợ
truyền thống còn phản ánh sự giao lưu, tiếp biến văn hóa của nhân dân ở mỗi địa phương.
Theo số liệu thống kê của Bộ Công thương, tính đến năm 2023, cả nước có 9.000 chợ truyền
thống các loại, khoảng 1 triệu cửa hàng quy mô nhỏ của các hộ gia đình, 724 siêu thị và 132 trung
tâm thương mại, vài trăm cửa hàng tiện ích (Tổng Cục Thống kê 2023). Hiện nay, tỷ trọng hàng
hóa bán qua hệ thống thương mại hiện đại như siêu thị, cửa hàng tiện ích chiếm 25% tổng mức
bán lẻ và có xu hướng tăng lên. Tuy nhiên, có thể thấy, 75% người dân vẫn giữ thói quen mua
sắm tại chợ truyền thống (Google 2023). Bởi vì, chợ truyền thống có những đặc trưng riêng mà
các trung tâm thương mại không thể thay thế được.
Các chợ truyền thống ở Đắk Nông ra đời và phát triển từ rất sớm. Chợ truyền thống đã
phát huy vai trò phục vụ đời sống dân sinh, nhu cu lưu thông hàng hóa và thúc đẩy phát triển
thương mại của địa phương. Chợ truyền thống kết nối giữa sản xuất và tiêu dùng nhằm giải
quyết đu ra cho người sản xuất, đảm bảo quá trình tái sản xuất diễn ra liên tục không ngừng,
nâng cao hiệu quả sản xuất. Ngoài ra, chợ truyền thống ở Đắk Nông không chỉ là nơi trao đổi
hàng hóa, giữ vai trò to lớn trong đời sống vật chất mà còn là nơi hội tụ, kết tinh, giao lưu và
lan tỏa văn hóa giữa các vùng miền.
Thời gian gn đây, một số chợ truyền thống của Tây Nguyên nói chung và Đắk Nông nói
riêng còn là điểm đến tham quan hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, thực
trạng khai thác tiềm năng của các chợ truyền thống ở Đắk Nông phục vụ du lịch dường như còn
bỏ ngỏ, chưa được coi trọng. Nếu biết khai thác sẽ đem đến các nguồn thu đáng kể cho ngành
du lịch của địa phương. Trong bối cảnh hội nhập hiện nay, công tác quản lý, khai thác tốt tiềm
năng của các chợ truyền thống ở Đắk Nông gắn với hoạt động du lịch cũng là việc làm có ý
nghĩa thiết thực.
226
2. Nội dung
2.1. Thực trạng khai thác chợ truyền thống của Đắk Nông phục vụ phát triển du lịch
mua sắm
Mạng lưới chợ truyền thống Đắk Nông ra đời và phát triển cùng với quá trình tập trung
dân cư, mở rộng và phát triển sản xuất. Ngoài chức năng mua bán hàng hóa chợ truyền thống
Đắk Nông còn phản ánh những đặc trưng văn hóa, phong tục, tập quán của cư dân địa phương.
Sự phát triển của hệ thống chợ truyền thống góp phn thúc đẩy sản xuất nông nghiệp, công nghiệp,
tiểu thủ công nghiệp và thương mại, phát triển. Chợ truyền thống Đắk Nông còn mang đậm dấu
ấn văn hóa riêng của vùng đất Tây Nguyên (Võ Văn Sơn 2019, 281-290).
Tính đến năm 2023, trên địa bàn tỉnh Đắk Nông có 46 chợ truyền thống14 được phân bố
trên 42 xã, phường và thị trấn; 01 Trung tâm thương mại Kiến Đức, huyện Đắk R’Lấp hoàn
thiện giai đoạn 1, đang thực hiện giai đoạn 2; 01 Siêu thị hạng II tại thành phố Gia Nghĩa; 01
trung tâm phức hợp, huyện Cư Jút; trên 10.000 cơ sở kinh doanh thương mại (tạp hóa, cửa hàng
tiện lợi). Tỷ lệ hàng Việt Nam trong các kênh phân phối trên địa bàn tỉnh Đắk Nông đã đạt trên
80% ở các siêu thị và trên 60% ở chợ truyền thống (Tổng Cục Thống kê 2023).
Tài nguyên du lịch của Đắk Nông trải rộng khắp toàn tỉnh, trong đó có chợ truyền thống
(Đặng Nguyên Anh 2015, 33). Hiện nay, trên địa bàn tỉnh đã có một số chợ bắt đu mở ra những
gian hàng đồ đặc sản, những sạp hàng bán đồ lưu niệm và cũng triển khai hoạt động quảng cáo
những mặt hàng đặc trưng của quê hương đến với du khách. Đơn cử, chợ phiên Đắk R’măng (huyện
Đắk Glong), Cư Knia (huyện Cư Jút) và của đồng bào Mông họp vào ngày chủ nhật hàng tun được
gọi là “chợ phiên Tây Bắc trên cao nguyên Đắk Nông”. Như một không gian Tây Bắc thu nhỏ, chợ
phiên Đắk R’Măng và Cư Knia ngập tràn phong vị và nét đặc sắc của cộng đồng người Mông trên
mảnh đất Tây Nguyên.
Theo các bậc cao niên, hơn 20 năm trước, mấy chục hộ đồng bào Mông từ các tỉnh phía
Bắc di cư vào xã Cư Knia (huyện Cư Jút) và xã Đắk R’măng (huyện Đắk Glong) lập nghiệp. Xuất
phát từ nhu cu mua bán, trao đổi hàng hóa và giữ gìn phong tục truyền thống, đồng bào Mông
tổ chức chợ phiên vào ngày cuối tun. Khảo sát thực tế, chợ phiên của đồng bào Mông ở Đắk
Nông ngày càng thu hút đông đảo các dân tộc trên địa bàn đến chợ tham quan và mua sắm. Tất
cả tạo nên không gian văn hóa rất riêng của phiên chợ trên vùng đất Tây Nguyên.
Vào những ngày chợ phiên, từ sáng sớm đồng bào Mông trên địa bàn và một số xã lân
cận mang theo những đặc sản của địa phương, dân tộc mình về chợ phiên mua bán. Đến chợ,
tất cả mọi người sẽ dành cả ngày ở đây để thoải mái mua sắm, vui chơi và thưởng thức những
món ẩm thực truyền thống của dân tộc mình. Ở chợ phiên hu như mặt hàng nào cũng có, nhưng
nhiều nhất là các sản phẩm mang đậm nét văn hóa truyền thống, phong tục, tập quán sản xuất
của đồng bào như: trang phục, giày dép, đến những món ăn đặc trưng thắng cố, xôi nếp cẩm,
mèn mén…
Chợ phiên được phân chia thành nhiều khu vực để tiện cho người dân mua sắm. Sản phẩm
thu hút nhiều người quan tâm nhất là những bộ trang phục của dân tộc Mông được đính nhiều
hạt cườm kết thủ công rất đp mắt, nên những quy sạp qun áo, trang phục truyền thống rực
rỡ sắc màu thu hút đông đảo người đến chợ. Đến với chợ phiên mọi người được trải nghiệm,
14 Theo thống kê của Bộ Công thương năm 2023, trên địa bàn toàn vùng Tây Nguyên có 391 chợ truyền
thống hiện đang hoạt động (Kon Tum: 28, Gia Lai: 93, Đắk Lắk: 48, Đắk Nông: 46 và Lâm Đồng: 77)
227
khám phá cuộc sống hằng ngày của cộng đồng các dân tộc địa phương. Ai đến đó cũng đều
được cảm nhận phong tục, tập quán, văn hóa truyền thống của đồng bào Mông đang được người
dân gìn giữ và phát huy.
Chị Vàng Thị Dua (sinh năm 1975), thợ may ở chợ phiên Đắk R’măng chia sẻ: Có lẽ vì thế
mà chợ phiên ở đây luôn đông vui và rộn ràng. Không chỉ các chị em mới đi chợ, mà đến chợ phiên
còn có những chàng trai Mông dắt bạn gái hoặc là vợ con xuống chợ phiên. Đối với họ, đi chợ vào
mỗi dịp cuối tun là thói quen và niềm vui. Ở xã Đắk R’Măng, không ít các gia đình nhà cách xa
chợ từ 15-20km vẫn đều đặn đi chợ phiên vào mỗi chủ nhật hàng tun, đến đây một số người bán
đi một số nông sản tự sản xuất để sắm sửa những vật dụng cho gia đình, có người tìm mua đồ ăn
uống và có người đi chợ phiên cũng chỉ để gặp gỡ bạn bè. Chợ phiên cũng là nơi mà các chàng trai,
cô gái có thể gặp mặt nhau, hn hò sau bao ngày làm việc vất vả trên nương rẫy (chị Vàng Thị Dua
2023).
Bà Lý Thị Sau (sinh năm 1955), chủ một sạp qun áo thổ cẩm tại xã Đăk R’măng chia sẻ:
Trước đây, khu vực này có 2 chợ phiên là chợ Đăk Som và Đăk R’măng, nhưng nay chợ này được
xây dựng kiên cố, có ban quản lý đàng hoàng nên người dân, thương lái tập trung chủ yếu chợ này.
Hàng hóa ở chợ khá đa dạng, từ qun áo, đồ thổ cẩm, giày dép,thức ăn và các vật dụng gia đình,
hàng mỹ nghệ, công cụ sản xuất cho đến các món ẩm thực như chè, thắng cố, thịt bò, thịt dê, mèn
mén... Nhưng có lẽ, các sạp hàng bán qun áo và đồ trang sức rực rỡ sắc màu luôn thu hút các bà,
các chị và các cô gái người Mông mua hàng. Trang phục người Mông được đính rất nhiều hạt cườm
kết thủ công nên để làm được bộ váy hoàn chỉnh mất rất nhiều thời gian. Một bộ trang phục truyền
thống, chất liệu vải công nghiệp giá từ 1 - 1,5 triệu đồng (bà Lý Thị Sau 2023).
Ngoài mua bán, trao đổi hàng hóa, đồng bào người Mông tới chợ phiên còn để được gặp gỡ,
giao lưu, chuyện trò cùng bạn bè, thư giãn sau một tun làm việc vất vả. Chị Lý Thị Nhung (sinh năm
1985) từ Lào Cai vào Đắk Nông lập nghiệp ở xã Cư Knia (huyện Cư Jút) từ những năm 2000, tham
gia chợ phiên tại xã Cư Knia cho biết: “Nhà tôi cách chợ vài chục cây số, nhưng hu như tun nào tôi
cũng đi. Một phn vì muốn mua bán, trao đổi các mặt hàng thiết yếu, phn vì thích không khí ở chợ,
được gặp gỡ bạn bè thân quen. Chợ phiên thường họp từ sáng và càng về trưa thì càng đông, bà
con có thói quen ăn mặc đp khi đi chợ, cũng vì vậy mà chợ phiên ở nơi đây luôn ngập tràn
trong những sắc màu rực rỡ. Khi mặt trời lên cao, khi đàn ông ngấm men rượu, đàn bà, trẻ con
đã “no cái bụng” cũng là lúc những điệu khèn, những câu hát vang lên. Ở khu đất trống bên
cạnh, đám trẻ say sưa với những trò chơi chọi gà, đánh cù, đánh quay. Tất cả đã tạo nên một
bức tránh sinh động về một Tây Bắc trong lòng Tây Nguyên (chị Lý Thị Nhung 2023).
Du lịch và thương mại có mối quan hệ hỗ trợ, thúc đẩy lẫn nhau. Vì vậy, thời gian tới,
ngành công thương sẽ phối hợp ngành du lịch xây dựng kế hoạch hình thành một số chợ “điểm”,
tạo sản phẩm du lịch đặc thù tại chợ. Đây cũng là nơi để quảng bá các sản phẩm thương mại
đặc trưng của địa phương. Với những nét độc đáo riêng, chợ phiên Đăk R’măng đã được tỉnh
Đăk Nông đu tư cơ sở vật chất, xây dựng thành điểm du lịch và được đánh giá là điểm đến hấp
dẫn thu hút khác du lịch khi đến đây.
Ông Lê Xuân Cường, Chủ tịch UBND xã K’Nia cho biết, ngoài việc trao đổi hàng hóa, phiên
chợ sắc màu của đồng bào Mông, còn là nơi giao lưu văn hóa của các dân tộc trên địa bàn tỉnh Đắk
Nông nói riêng và Tây Nguyên nói chung. Tại đây, nhiều vật dụng, sản phẩm truyền thống, trang
phục của người Mông và các dân tộc khác được bày bán, trao đổi tại chợ phiên. Ngoài ra, tại chợ
phiên còn có các hoạt động văn hóa của các dân tộc như: Cồng chiêng của dân tộc Thái, đàn hát
then của dân tộc Tày, thổi khèn và các điệu múa của dân tộc Mông... Đặc biệt, đây cũng là nơi giao
228
lưu văn hóa ẩm thực của các dân tộc. Định hướng của địa phương là tiếp tục xây dựng chợ phiên
Cư Knia trở thành một điểm du lịch hấp dẫn du khách khi đến với huyện Cư Jút (ông Lê Xuân
Cường 2023).
Theo ông Đoàn Văn Phương, Phó Chủ tịch UBND huyện Đắk Glong, dù còn khó khăn
nhưng bà con đồng bào trên địa bàn huyện luôn có ý thức gìn giữ, phát huy bản sắc, nét đp
văn hóa của mình. Đặc biệt, các phiên chợ trên địa bàn thu hút đông đảo du khách trong và
ngoài tỉnh đến tham quan, trải nghiệm, khám phá bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Mông.
Huyện đang hướng tới xây dựng chợ phiên Đắk R’măng thành một điểm du lịch hấp dẫn du
khách khi đến với Đắk Nông. Địa phương tiến hành sửa chữa, san lấp mặt bằng tại khu vực chợ
để tổ chức các gian hàng, các hoạt động văn hóa lễ hội đặc sắc của đồng bào người (ông Đoàn
Văn Phương 2023).
Ngoài ra, tỉnh Đắk Nông là một trong 10 tỉnh thuộc khu vực biên giới của Việt Nam giáp
với Campuchia; có 7 xã biên giới gồm: Xã Đăk Wil- huyện Cư Jút, xã Đăk Lao, Thuận An-
huyện Đăk Mil, xã Thuận Hạnh, Thuận Hà- huyện Đăk Song và xã Đăk Búk So, Quảng Trực -
huyện Tuy Đức, có chung 141 km đường biên giới với tỉnh Mondulkiri (Campuchia). Thời gian
vừa qua, tỉnh Đắk Nông đặt ra nhiều nội dung để phát triển hạ tng thương mại biên giới, nền
tảng quan trọng để phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Hiện trên địa bàn tỉnh có 02 cửa
khẩu biên giới (cửa khẩu Bu Prăng tại xã Quảng Trực, huyện Tuy Đức và cửa khẩu Đắk Per tại
xã Thuận An, huyện Đắk Mil); có 4 chợ truyền thống (chợ xã Thuận An, huyện Đắk Mil; chợ
xã Đắk Wil, huyện Cư Jút; chợ xã Quảng Trực, chợ xã Đắk Buk So, huyện Tuy Đức), để đáp
ứng nhu cu giao thương, trao đổi hàng hóa với tỉnh Mondulkiri - Vương quốc Campuchia và
các tỉnh trong khu vực Tam giác phát triển Việt Nam - Lào - Campuchia (Ủy Ban Nhân dân tỉnh
Đắk Nông, 2021).
TS. Huỳnh Quán Chi (Trưởng Bộ môn Khoa học xã hội, Trường Đại học Tiền Giang) cho
rằng: “Du lịch mua sắm tại các chợ truyền thống được nhiều quốc gia trên thế giới khai thác để vừa
thu hút du khách vừa kích cu doanh thu du lịch. Chợ truyền thống Việt Nam không chỉ là nơi trao
đổi, giao lưu, mua bán, mà còn là nơi thể hiện văn hóa của một vùng miền. Đến chợ, du khách
không chỉ mua bán được những món đồ ưa thích, mà còn khám phá được những nét văn hóa riêng
của vùng miền đó. Xét dưới góc độ tài nguyên du lịch, các chợ truyền thống ở Đắk Nông đóng vai
trò như một tài nguyên du lịch văn hóa, tài nguyên du lịch cộng đồng và tài nguyên du lịch mua
sắm độc đáo, cn được khai thác phục vụ du lịch mua sắm” (TS. Huỳnh Quán Chi 2023).
Khảo sát 200 khách du lịch trong và ngoài nước đến chợ Gia Nghĩa (thành phố Gia Nghĩa),
chợ Đắk Mil (huyện Đắk Mil), chợ phiên Đắk R’măng (Đắk Nông), chợ Đắk Drông, chợ phiên
Cư Knia (huyện Cư Jút), chợ Đắk N'drung (huyện Đắk Song), chợ Kiến Đức (huyện Đắk R'Lấp),
chợ Krông Nô (huyện Krông Nô) … về các lý do đến chợ và các hoạt động yêu thích tại chợ. Qua
kết quả khảo sát, chúng tôi nhận thấy lý do du khách đến các chợ chủ yếu để tham quan (47%)
và mua sắm (43%). Ngoài ra, chợ còn phục vụ cho mục đích nghiên cứu (8%), công việc và một
số lý do khách của du khách. Khảo sát các hoạt động ưa thích, hoạt động ăn uống và mua sắm
vẫn chiếm số lượng lớn nhất, ngoài ra hoạt động giao lưu với người bản địa cũng là một trong
những yếu tố du khách thích thú. Như vậy xét dưới góc độ tài nguyên du lịch, chợ ở Tây Nguyên
chủ yếu đóng vai trò như một tài nguyên du lịch văn hóa và tài nguyên du lịch mua sắm, thu hút
đông đảo du khách ghé tham quan và mua sắm.
229
2.2. Một số giải pháp bảo tn và khai thác chợ truyền thống Đắk Nông phục vụ phát
triển du lịch mua sắm trong thời kỳ hội nhập
Nhìn trên tổng thể, tiềm năng du lịch mua sắm của chợ truyền thống Đắk Nông vẫn còn
nhiều lợi thế cn được khai thác để phát triển du lịch, song để khai thác các chợ truyền thống
Đắk Nông phục vụ phát triển du lịch mua sắm, thực sự là ngành kinh tế đem lại hiệu quả cho
toàn tỉnh, cn thực hiện một số nội dung:
- Một là, tiếp tục triển khai thực hiện Quyết định số 1194/QĐ-TTg ngày 22 tháng 7 năm
2014 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt “Quy hoạch xây dựng toàn vùng Tây Nguyên
đến năm 20350”; Quyết định số 6448/QĐ-BCT ngày 26 tháng 06 năm 2015 của Bộ Công
Thương về việc phê duyệt “Quy hoạch phát triển công nghiệp, thương mại vùng Tây Nguyên
đến năm 2025, tm nhìn đến năm 2035”; Quyết định số 6481/QĐ-BCT ngày 26 tháng 6 năm
2015 của Bộ trưởng Bộ Công Thương về việc phê duyệt “Quy hoạch tổng thể phát triển mạng
lưới chợ toàn quốc đến năm 2025, tm nhìn đến năm 2035”. Đây là các cơ sở pháp lý quan
trọng để các cấp, ngành chức năng, chính quyền địa phương có kế hoạch bảo tồn, tôn tạo, khai
thác thế mạnh, tiềm năng của các chợ truyền thống cho phát triển du lịch mua sắm.
- Hai là, tiếp tục rà soát điều chỉnh, bổ xung quy hoạch phát triển hạ tng thương mại
trong đó có mạng lưới chợ truyền thống; có chính sách cụ thể khuyến khích ưu đãi và hỗ trợ
vốn đu tư phát triển chợ. Phát triển mạng lưới chợ trên cơ sở đu tư cải tạo, nâng cấp các chợ
hiện có. Đồng thời điều chỉnh một số chợ nhằm phù hợp với tình hình phát triển của địa phương,
phong tục tập quán… Phát triển chợ truyền thống theo hướng văn minh, hiện đại tạo điều kiện
mua bán thuận tiện và là công trình mang ý nghĩa phúc lợi công cộng cho mọi tng lớp dân cư
đến chợ. Đồng thời đẩy nhanh tiến độ chuyển đổi mô hình quản lý chợ cho các tổ chức doanh
nghiệp, hợp tác xã đu tư, quản lý, khai thác kinh doanh chợ theo lộ trình của của Chính phủ.
- Ba là, đẩy mạnh công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của nhân dân về giá
trị của các chợ truyền thống, vai trò của du lịch mua sắm trong phát triển kinh tế, xã hội. Tuyên
truyền cho gười dân cn có ý thức mua, bán hàng hóa một cách văn minh, hạn chế “văn hóa vỉa
hè” và hình thành “văn hóa chợ”, qua đó góp phn xây dựng quê hương xanh - sạch - đp; Tăng
cường hoạt động quảng bá về giá trị, tiềm năng, thế mạnh của các chợ truyền thống trên các
phương tiện truyền thông, các hội chợ, triển lãm du lịch lớn trong tỉnh, khu vực, toàn quốc. Các
hoạt động quảng bá này phải hướng tới tính chuyên nghiệp cao.
- Bốn là, quan tâm đến công tác quy hoạch, nâng cấp hoặc xây dựng lại các chợ truyền
thống. Việc quy hoạch chợ truyền thống phải có cách nhìn thực tế, có trọng điểm, phù hợp với
tình hình phát triển, phong tục tập quán của địa phương. Chủ động đề ra giải pháp sẽ bố trí vốn
ngân sách để đu tư, nâng cấp, sửa chữa các chợ truyền thống hiện hữu có từ lâu đời đã xuống
cấp và quá tải, cho phù hợp với xu hướng phát triển của thời đại nhưng vẫn giữ được vẻ đp
truyền thống của chợ. Thường xuyên kiểm tra việc chấp hành nội quy của các tiểu thương, bố
trí sắp xếp lại các khu vực kinh doanh đảm bảo các yêu cu trật tự, vệ sinh môi trường, văn
minh thương nghiệp, xử lý triệt để các trường hợp vi phạm nội quy của các hộ tiểu thương
(buôn bán hàng giả, hàng không đạt chất lượng...) và các chợ tự phát.
- Năm là, đẩy mạnh xã hội hóa việc quản lý và phát triển chợ truyền thống nhằm huy động
vốn đu tư hạ tng, tổ chức và quản lý kinh doanh thương mại theo hướng văn minh, hiện đại
hơn, giảm áp lực chi ngân sách nhà nước, khai thác hiệu quả diện tích đất và nguồn lực xã hội.
Điểm mấu chốt là cn cân bằng và hài hòa các lợi ích của tiểu thương, doanh nghiệp, người tiêu