Phê phán năng lực phán đoán - Phần 2

Chia sẻ: Angle Angel | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

198
lượt xem 75
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ta biết rằng với Kant, triết học chia làm hai phần chính: triết học lý thuyết và triết học thực hành (bao gồm đạo đức học và cả triết học về pháp quyền, về lịch sử và về tôn giáo). Trong khi triết học lý thuyết nghiên cứu việc ban bố quy luật cho Tự nhiên bởi các khái niệm thuần túy (các phạm trù) của giác tính trong phạm vi kinh nghiệm, thì triết học thực hành nghiên cứu việc ban bố quy luật bởi các khái niệm về Tự do của lý tính thuần túy, và, trong lĩnh...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phê phán năng lực phán đoán - Phần 2

B231 PH N I PHÊ PHÁN NĂNG L C PHÁN OÁN TH M M CHƯƠNG II BI N CH NG PHÁP* C A NĂNG L C PHÁN OÁN TH M M §55 M t năng l c phán oán t có tính bi n ch ng, là khi trư c h t nó ph i có tính “lý s ” (vernünftelnd)(1), nghĩa là, nh ng phán oán c a nó ph i có yêu sách v tính ph bi n, và, hơn th , v tính ph bi n tiên nghi m, vì bi n ch ng pháp chính là s i l p l n nhau trong nh ng phán oán như th . [T nh nghĩa y], ta th y: khi nh ng phán oán th m m là c m tính (v cái d ch u và cái không-d ch u) không tương h p ư c v i nhau, s không tương h p y không có tính bi n ch ng. Ngay c s xung t gi a nh ng phán oán s thích, trong ch ng m c m i cá nhân riêng l ch d a trên s B232 thích c a riêng mình, cũng không t o nên phép bi n ch ng nào c c a s thích, vì l không ngư i nào nghĩ n vi c bi n phán oán c a mình thành quy t c ph bi n c . V y, không có phép bi n ch ng [c a năng l c phán oán] nào có th liên quan n s thích, ngo i tr m t phép bi n ch ng trong s Phê phán v s thích (ch không ph i v b n thân s thích), xét v phương di n nh ng nguyên t c c a s Phê phán: vì, trư c câu h i v cơ s cho kh th c a nh ng phán oán v s thích nói chung, nh ng khái ni m xung t nhau t s xu t hi n ra m t cách t nhiên và không th tránh kh i. Cho nên, s Phê phán siêu nghi m v s thích ch bao g m m t b ph n có th mang tên là m t bi n ch ng pháp c a năng l c phán oán th m m là trong ch ng m c tìm th y ư c m t ngh ch lý (Antinomie)* c a các nguyên t c c a quan năng này, làm cho tính h p quy lu t, và do ó, c kh th n i t i c a quan năng này tr thành kh nghi. * “Bi n ch ng pháp” (Dialektik): xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B350 và ti p; B107 -109, 249, 779, 878. (N.D). (1) B t kỳ phán oán nào cũng có th ư c g i là m t phán oán “lý s ” (latinh: iudicium ratiocinans) khi nó t thông báo r ng mình có giá tr ph bi n, vì trong ch ng m c y, nó có th gi vai trò như là chính hay i ti n (Obersatz) trong m t phán oán lý tính. Ngư c l i, ta ch ư c g i m t phán oán là phán oán lý tính (Vernunfturteil/latinh: iudicium ratiocinatum) là khi nó ư c suy tư ng như là [m nh ] k t lu n (Schlußsatz) c a m t suy lu n lý tính, do ó như là có cơ s tiên nghi m. (Chú thích c a tác gi ). * Ngh ch lý (Antinomie): là s ngh ch nhau (anti) c a các “lý l ” hay “quy lu t” (nomos) y lý tính hay năng l c phán oán vào s t mâu thu n. Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B433-595, và Chú gi i d n nh p, m c 12 c a ngư i d ch, tr. 894 và ti p. (N.D). 246
[338] §56 HÌNH DUNG V NGH CH LÝ (ANTINOMIE) C A S THÍCH L p trư ng chung u tiên c a s thích là trong lu n i m [chính ] sau ây, giúp cho b t kỳ ai không có s thích [không có gu th m m ] tư ng có th vin vào ó tránh s chê trách, ó là: ai có s thích n y. T c cũng là nói: cơ s quy nh c a phán oán s thích là ơn thu n ch quan (thích khoái hay au n); và phán oán này không có quy n òi h i s tán ng c a ngư i khác. L p trư ng chung th hai c a s thích ư c s d ng nơi nh ng k th a B233 nh n phán oán s thích có quy n tuyên b là có giá tr cho m i ngư i, ó là lu n i m [ph n ]: không có vi c tranh bi n (disputieren) v s thích. T c cũng là nói: cơ s quy nh c a m t phán oán s thích cũng có th là khách quan, nhưng không th quy thành nh ng khái ni m nh t nh, do ó, không th quy t nh [hay phân x ] ư c gì v b n thân phán oán b ng nh ng lu n c ch ng minh, m c dù có th và có quy n tranh cãi (streiten) v nó. Tranh cãi và tranh bi n tuy gi ng nhau ch , thông qua s ch ng c qua l i c a các phán oán, tìm cách t o ra s nh t trí, nhưng l i khác nhau ch , s tranh bi n hy v ng t o ư c s nh t trí d a theo các khái ni m nh t nh như là các cơ s ch ng minh, t c ch p nh n các khái ni m khách quan như là các cơ s c a phán oán. Song, âu i u này b xem là b t kh thi, thì s tranh bi n cũng ư c xem như là b t kh thi. Ta d dàng th y r ng gi a hai l p trư ng chung này còn thi u m t lu n i m tuy không ph bi n theo ki u thành ng nhưng u có m t ti m tàng trong u óc c a m i ngư i, ó là câu: có th tranh cãi v i nhau v s thích (m c dù không tranh bi n). Nhưng lu n i m này ph n nghĩa l i v i lu n i m th nh t. Vì tranh cãi v i nhau v i u gì y thì t c là có hy v ng r ng s i n ch nh t trí v i nhau, do ó, ta ph i tính t i kh năng có nh ng cơ s c a phán oán không ơn thu n có giá tr riêng tư và do ó, không ơn thu n có tính ch quan; cho nên nó i l p tr c di n v i nguyên t c: ai có s thích n y. B234 V y, v phương di n nguyên t c c a s thích, ta th y có ngh ch lý (Antinomie) sau ây: 1. Chính : Phán oán s thích không t cơ s trên nh ng khái ni m; b i n u khác i, t có th tranh bi n v nó (quy t nh hay phân x b ng các ch ng minh). 2. Ph n : Phán oán s thích không t cơ s trên nh ng khái ni m, vì, n u khác i, b t k tính khác bi t c a phán oán, không có ch tranh cãi v i [339] nhau ư c (m t yêu sách v s nh t trí t t y u c a nh ng ngư i khác v i phán oán này). 247
§57 GI I QUY T NGH CH LÝ C A S THÍCH Không có cách nào d p b ư c s xung t gi a các nguyên t c nói trên v n làm cơ s cho phán oán s thích (các nguyên t c này ch là hai c i m c a phán oán s thích mà ta ã bàn ph n Phân tích pháp) [xem §32- 33, N.D] ngo i tr b ng cách ch rõ r ng khái ni m mà i tư ng có quan h trong phán oán thu c lo i này không ư c n m l y trong cùng m t nghĩa (Sinn) trong c hai châm ngôn c a năng l c phán oán th m m ; r ng nghĩa nh b i hay giác [nh b i] trong s phán oán là t t y u i v i năng l c phán oán siêu nghi m c a ta, nhưng o tư ng (Schein) n y sinh t s tr n l n nghĩa hay giác này v i nghĩa hay giác kia là m t o tư ng (Illusion) t nhiên và, do ó, không th tránh kh i*. Phán oán s thích ph i có quan h v i m t khái ni m nào ó, b i, n u B235 không, phán oán y tuy t nhiên không th có yêu sách v tính giá tr t t y u cho m i ngư i. Nhưng nó l i không ư c phép ch ng minh t m t khái ni m. | Vì l , m t khái ni m ho c là có th xác nh ư c (bestimmbar), ho c t mình không ư c xác nh (an sich unbestimmt) và ng th i không th xác nh ư c (unbestimmbar). M t khái ni m c a giác tính là có th xác nh ư c nh vào nh ng thu c tính ư c vay mư n t tr c quan c m tính v n có th tương ng ư c v i khái ni m. | ó là lo i th nh t. | Nhưng, lo i th hai l i là khái ni m c a lý tính v cái Siêu-c m tính, là cái làm n n t ng cho m i tr c quan c m tính và, vì th , khái ni m này không th ư c xác nh b ng cách lý thuy t. Bây gi , phán oán s thích áp d ng vào nh ng i tư ng c a giác quan, nhưng không ph i xác nh m t khái ni m v chúng cho giác tính, vì phán oán này không ph i là m t phán oán nh n th c. Cho nên, nó là m t bi u tư ng hay m t s hình dung cá bi t c a tr c quan liên quan n tình c m v s vui sư ng, và, v i tư cách y, ch là m t phán oán riêng tư. | Và, trong ch ng m c ó, nó b gi i h n v tính giá tr c a nó ch i v i cá nhân ngư i phán oán mà thôi: i tư ng cho tôi là m t i tư ng c a s hài lòng, còn cho nh ng ngư i khác, nó có th khác; nói khác i: ai có s thích n y. Dù v y, không nghi ng gì, trong phán oán s thích cũng có ch a ng m t s quan h hay quy chi u ư c m r ng v phía bi u tư ng v i tư ng ( ng th i cũng v ch th ) làm n n t ng cho m t s m r ng c a nh ng phán oán thu c lo i này như là t t y u cho m i ngư i. | S m r ng này nh t thi t ph i d a trên m t khái ni m nào ó, nhưng m t khái ni m như th không h ư c xác nh b i tr c quan và không mang l i nh n th c nào c , do ó, không dùng ch ng minh cho phán oán s thích. M t khái B236 ni m như th chính là khái ni m thu n túy ơn thu n c a lý tính v cái Siêu- [340] c m tính, làm n n t ng cho i tư ng (và c cho ch th phán oán) v i tư cách là i tư ng c a giác quan, t c như là hi n tư ng. B i, n u gi s ta không ch p nh n hay gi nh m t giác như th , thì không th nào c u vãn ư c yêu sách c a phán oán s thích v tính giá tr ph bi n. | Và n u * “ o tư ng” (Schein) và “ o tư ng” (Illusion): xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B86, 170, 352, 349 và 353, 399, 610, 672. (N.D). 248
gi s khái ni m t o nên cơ s ư c òi h i này ch là m t khái ni m c a giác tính, và ơn thu n mơ h , ch ng h n như khái ni m v tính hoàn h o, ta có th gán tr c quan c m tính v cái p cho khái ni m này m t cách tương ng, thì hóa ra chí ít v m t t mình cũng có kh th t cơ s cho phán oán s thích trên nh ng b ng c ch ng minh; ó là i u mâu thu n l i v i chính [c a ngh ch lý]. Tuy nhiên, m i mâu thu n này s bi n m t, n u tôi nói: phán oán s thích d a vào m t khái ni m (v m t cơ s chung cho tính h p m c ích ch quan c a T nhiên i v i năng l c phán oán), nhưng t ó không th nh n th c hay ch ng minh ư c gì v phương di n i tư ng c , b i khái ni m y t mình là không th xác nh ư c (unbestimmbar) và vô d ng i v i vi c nh n th c; song, chính nh vào khái ni m [siêu-c m tính] này, phán oán s thích ng th i có ư c tính giá tr cho m i ngư i (nhưng v i t ng cá nhân riêng l , t t nhiên, như là m t phán oán cá bi t i kèm m t cách tr c ti p v i tr c quan c a ngư i y), b i vì cơ s quy nh cho nó có l n m trong khái ni m v cái gì có th ư c xem như là cái cơ ch t siêu-c m tính (das B237 übersinnliche Substrat) c a nhân lo i. Khi gi i quy t m t ngh ch lý (Antinomie), v n c t y u ch là kh th r ng hai m nh có v xung t nhau y, trong th c t , không mâu thu n v i nhau mà có th cùng t n t i bên c nh nhau, cho dù vi c gi i thích v kh th c a khái ni m c a nó vư t lên kh i quan năng nh n th c c a ta. Cũng ch t cách gi i quy t này m i làm cho ta hi u ư c r ng o tư ng này là t nhiên và là không th tránh ư c v i lý tính con ngư i, cũng như t i sao nó t n t i và v n c t n t i, cho dù sau khi ã gi i quy t mâu thu n gi t o này r i, nó không còn l a d i ta ư c n a. Nói rõ hơn, m t m t, khái ni m mà hai phán oán mâu thu n nhau ph i l y làm n n t ng cho yêu sách v tính ph bi n c a phán oán c a mình – ư c ta hi u theo cùng m t nghĩa, nhưng ta l i phát bi u hai thu c tính trái ngư c nhau v nó. Trong chính , nó ph i có nghĩa r ng: phán oán s thích không d a trên nh ng khái ni m nh t nh [ ư c xác nh]; còn trong ph n , l i là: phán oán s thích v n d a trên m t khái ni m, dù r ng ó là m t khái ni m không ư c xác nh (t c khái ni m v cơ ch t siêu-c m tính c a nh ng hi n tư ng); và, trong trư ng h p y, t s không có xung t nào gi a [341] hai bên c . Mu n làm nhi u hơn, t c mu n d p b s xung t này trong các yêu B238 sách và ph n yêu sách c a s thích là i u ta không th nào làm ư c. Mang l i m t nguyên t c khách quan nh t nh c a s thích d a theo ó hòng hư ng d n, ki m tra và ch ng minh nh ng phán oán c a s thích là i u tuy t i b t kh thi, vì l , n u th , nó s không còn là m t phán oán s thích n a. Nguyên t c ch quan, t c Ý ni m không ư c xác nh v cái Siêu-c m tính bên trong ta, ch có th ư c ch ra như là chìa khóa duy nh t m i u bí m t c a quan năng mà b n thân nó v n còn gi u kín ngu n g c c a nó i v i ta; và không có cách nào làm cho nó rõ ràng, sáng t hơn ư c n a. Ngh ch lý ư c trình bày và gi i quy t ây d a trên khái ni m úng n c a s thích như là c a m t năng l c phán oán ơn thu n ph n tư; và hai 249
nguyên t c có v xung t nhau ư c h p nh t [hòa gi i] trên cơ s cho r ng c hai u có th cùng úng, th là . Còn ngư c l i, n u căn c vào s ki n r ng bi u tư ng làm n n t ng cho phán oán s thích là có tính cá bi t, nên cơ s quy nh c a s thích ư c phía này hi u là s d ch u; còn phía bên kia, do i tìm tính hi u l c ph bi n c a nó, ch p nh n nguyên t c v tính hoàn h o d a theo ó mà nh nghĩa s thích thì t ó s n y sinh m t ngh ch lý tuy t i không th nào i u hòa ư c, tr khi ta v ch rõ r ng c hai m nh i l p nhau này (ch không ch ơn thu n mâu thu n) u cùng sai; ch ng t r ng khái ni m mà m i bên l y làm cơ s là t mâu thu n. V y, ta th y vi c xóa b ngh ch lý c a năng l c phán oán có cùng m t ki u ti n B239 hành tương t mà s Phê phán ã theo u i khi gi i quy t các ngh ch lý c a lý tính thu n túy lý thuy t; và th y r ng các ngh ch lý, c ây l n trong s Phê phán lý tính th c hành, bu c ta, dù mu n hay không, ph i nhìn ra kh i chân tr i c a cái c m tính và tìm ki m i m h p nh t c a m i quan năng tiên nghi m c a ta trong cái Siêu-c m tính, b i l ch ng còn có l i thoát nào khác làm cho lý tính hài hòa nh t trí v i chính mình*. * Tương t v i cách gi i quy t ngh ch lý th ba (v s T do bên c nh s t t y u c a T nhiên) và ngh ch lý th tư (v H u th tuy t i như là nguyên nhân c a th gi i bên c nh nguyên nhân t nhiên) khi cho r ng c hai có th cùng úng và không lo i tr l n nhau. Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy: “Các ngh ch lý c a Lý tính thu n túy”, B433-595). (N.D). 250
NH N XÉT I Trong [toàn b môn] Tri t h c-siêu nghi m, ta ã có nhi u d p phân bi t gi a nh ng Ý ni m [c a lý tính] v i nh ng khái ni m c a giác tính, nên [342] thi t nghĩ cũng có l i ưa thêm vào ó m t s thu t ng công c tương ng v i s phân bi t này. Tôi tin r ng s không g p s ph n i trư c m t s ngh v thu t ng sau ây. Các Ý ni m (Ideen), theo nghĩa khái quát nh t, là nh ng bi u tư ng liên quan n m t i tư ng d a theo m t nguyên t c nào ó (ch quan hay khách quan), trong ch ng m c chúng v n không bao gi có th tr thành m t nh n th c v i tư ng. Chúng có quan h ho c v i m t tr c quan, tương ng v i m t nguyên t c ơn thu n ch quan v s hài hòa gi a các quan năng nh n th c (trí tư ng tư ng và giác tính) và, trong trư ng h p y, ư c g i là các Ý ni m th m m ; ho c chúng quan h v i m t khái ni m d a theo m t nguyên t c khách quan, nhưng v n không bao gi có th mang l i m t nh n th c v i tư ng, b y gi ư c g i là các Ý ni m [thu n lý c a] lý tính. | Trong trư ng h p sau, khái ni m là m t khái ni m siêu vi t (transzendent), và, v i tư cách y, phân bi t v i m t khái ni m c a giác tính. | Khái ni m c a giác tính thì bao gi cũng có m t kinh nghi m tương ng tr n v n v i nó, do ó, ư c g i là [khái ni m] n i t i (immanent)*. B240 M t Ý ni m th m m không th tr thành m t nh n th c, vì nó là m t tr c quan (c a trí tư ng tư ng) mà không m t khái ni m tương ng tr n v n (adäquat) nào có th ư c tìm ra cho nó. Còn m t Ý ni m lý tính thì cũng không bao gi có th tr thành m t nh n th c, vì nó ch a ng m t khái ni m (v cái Siêu-c m tính) mà không bao gi có ư c m t tr c quan nào tương ng v i nó c . Bây gi , thi t nghĩ có th g i Ý ni m th m m là m t bi u tư ng không th phô di n ư c (inexponibele) c a trí tư ng tư ng, còn g i Ý ni m lý tính là m t khái ni m không th minh h a ư c (indemonstrabele) c a lý tính. C hai ư c t o ra v i ti n-gi nh r ng chúng không ph i là hoàn toàn không có cơ s mà (căn c vào gi i thích trên ây v m t Ý ni m nói chung) là phù h p v i các nguyên t c nào ó c a các quan năng nh n th c mà chúng thu c v (các nguyên t c ch quan trong trư ng h p trư c và các nguyên t c khách quan trong trư ng h p sau). Nh ng khái ni m c a giác tính thì, xét như b n thân chúng, lúc nào cũng có th minh h a ư c (n u ta hi u “minh h a”/Demonstrieren ơn thu n là “trình bày”/Darstellen như trong môn cơ th h c), nghĩa là, i tư ng tương ng v i chúng bao gi cũng ph i có th ư c mang l i trong tr c quan (thu n túy hay thư ng nghi m), vì ch qua ó, chúng m i có th tr thành nh ng nh n th c. Khái ni m v l n [lư ng] có th ư c mang l i trong tr c quan không gian tiên nghi m, vd: v m t ư ng th ng v.v…; khái ni m v nguyên nhân là do tính không th thâm nh p c a v t th v.v... Do ó, c hai [khái ni m này] có th ư c ki m ch ng * “Siêu vi t”, “n i t i”: xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy: “Ta g i các nguyên t c ư c s d ng hoàn toàn trong các ranh gi i c a kinh nghi m kh h u là các nguyên t c n i t i, và, ngư c l i, vư t ra kh i các ranh gi i này là các nguyên t c siêu vi t [...]. Các nguyên t c siêu vi t là nh ng nguyên t c có th t [trong lý tính] yêu c u ta kéo h t các c t m c ranh gi i y vươn n m nh t hoàn toàn m i m , không th a nh n m t ư ng gi i tuy n nào”... (B352). (N.D). 251
b ng m t tr c quan thư ng nghi m, nghĩa là, ý tư ng v chúng ư c “minh h a” ( ư c trình bày, ư c bi u th ); và vi c này ph i di n ra, n u không, ta không th ch c ch n r ng li u ý tư ng có tr ng r ng, t c, không có i tư ng [343] hay không. B241 Trong lôgíc h c, ta thư ng dùng các thu t ng : “minh h a ư c” hay “không minh h a ư c” ch cho nh ng m nh : nên nh ng m nh “minh h a ư c”, t t hơn, nên g i là nh ng m nh xác tín m t cách gián ti p, và g i nh ng m nh “không th minh h a ư c” là nh ng m nh xác tín m t cách tr c ti p, vì l tri t h c thu n túy cũng có nh ng m nh thu c c hai lo i, n u hi u ó u là nh ng m nh úng, nhưng lo i thì có th , lo i thì không th có b ng ch ng. Ch có i u, do tính ch t c a mình, tri t h c thu n túy tuy có th “ch ng minh” (beweisen) t nh ng cơ s tiên nghi m, nhưng không th “minh h a” (demonstrieren), n u ta không mu n hoàn toàn xa r i ý nghĩa c a thu t ng , theo ó “minh h a” (demonstrieren) (latinh: ostendere, exhibere) nghĩa là ng th i di n t ư c khái ni m c a mình (dù b ng nh ng b ng c hay ch trong vi c nh nghĩa) trong tr c quan. | N u tr c quan là tiên nghi m, ó là s c u t o (konstruieren) nên khái ni m [vd: c u t o nên khái ni m toán h c v hình vuông, hình tam giác. N.D]*, còn khi tr c quan là thư ng nghi m, ta v n có s minh h a (Vorzeigung) v khái ni m, nh ó tính th c t i khách quan ư c b o m cho khái ni m. ó là cách ta nói v m t nhà cơ th h c [hay gi i ph u h c]: ông ta “minh h a” (demonstrieren) khái ni m v m t ngư i mà ông ã trình bày m t cách suy lý trư c ó b ng cách m x cơ quan này ra cho ta th y. T các nh n nh trên ây, ta th y khái ni m thu n lý v cơ ch t siêu- c m tính c a m i hi n tư ng nói chung, hay c c a nh ng gì làm n n t ng cho ý chí t do c a ta liên quan n nh ng quy lu t luân lý, t c, khái ni m thu n lý v s t do siêu nghi m là m t khái ni m không th minh h a ư c do tính ch t c thù c a nó và là Ý ni m [thu n lý] c a lý tính, trong khi ó, c h nh (Tugend) l i m c th p hơn, vì, i v i lo i trư c, xét v ph m trù ch t, t mình không th có ư c cái tương ng trong kinh nghi m, trong khi, v i lo i sau, t c v i c h nh, không có s n ph m thư ng nghi m nào do nguyên nhân trên t o ra t ư c m c mà Ý ni m lý tính ra như là * quy t c . B242 Cũng gi ng như trí tư ng tư ng, trong trư ng h p c a Ý ni m thu n lý, không th dùng tr c quan c a mình t t i ư c khái ni m ư c cho [Ý ni m], thì giác tính, trong trư ng h p c a m t Ý ni m th m m , không bao gi có th dùng nh ng khái ni m c a mình t t i ư c tính toàn b c a tr c quan bên trong mà trí tư ng tư ng ã g n li n v i m t bi u tư ng ư c cho. Nay, vì l mu n quy m t bi u tư ng c a trí tư ng tư ng vào khái ni m thì cũng tương ương v i vi c phô di n (exponieren) nó [m t cách toàn b ], nên Ý ni m th m m có th ư c g i là m t bi u tư ng “không th phô di n ư c” c a trí tư ng tư ng (trong thao tác t do c a nó). Sau này, tôi còn có d p bàn thêm v nh ng ý ni m thu c lo i này. Hi n nay, tôi gói g n trong nh n xét r ng, c hai lo i Ý ni m – Ý ni m th m m cũng như Ý ni m thu n [344] lý – u ph i có nh ng nguyên t c c a chúng; và nh ng nguyên t c này c a * Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy, B741 và ti p. (N.D). , * c h nh là “s n ph m thư ng nghi m” t nguyên nhân là quy lu t luân lý hay s t do siêu nghi m. (N.D). 252
c hai u trong lý tính: cái trư c trong nh ng nguyên t c khách quan, cái sau trong nh ng nguyên t c ch quan c a vi c s d ng lý tính. Theo ó, tài năng thiên b m (Genie) cũng có th ư c nh nghĩa như là quan năng c a nh ng Ý ni m th m m . | i u này cũng ng th i cho th y lý do t i sao chính b n tính t nhiên (c a ch th sáng t o) ch không ph i m t m c ích ư c xác nh nào trong nh ng s n ph m c a tài năng thiên b m m i là cái mang l i quy t c cho ngh thu t (cho vi c t o nên cái p). Vì cái p không ư c phép ánh giá d a theo nh ng khái ni m mà d a theo phương cách h p m c ích trong ó trí tư ng tư ng hài hòa v i quan năng c a nh ng khái ni m nói chung [giác tính]; và như th , quy t c và i u l nh không th ph c v như là chu n m c ch quan cho tính h p m c ích th m m và vô- i u ki n trong m thu t có quy n chính áng òi h i s hài lòng c a m i ngư i. | úng hơn, m t chu n m c như th ph i ư c tìm trong b n tính t nhiên ơn thu n c a ch th , là cái không th ư c lĩnh h i b ng các quy t c và i u l nh, nghĩa là, trong cơ ch t siêu-c m tính c a m i quan năng c a ch th (mà không m t khái ni m nào c a giác tính t n ư c), và, do ó, trong cái gì t o nên i m quy chi u cho s nh t trí hài hòa c a m i quan năng nh n th c c a ta, – vi c t o ra s hài hòa y là m c ích t i h u ư c mang l i b i cơ s kh ni m [cơ s siêu-c m tính] c a b n tính t nhiên c a ta. Ch như th m i có ư c m t nguyên t c ch quan nhưng ng th i có giá tr ph bi n m t cách tiên nghi m làm n n t ng c a tính h p m c ích nói trên, mà không m t nguyên t c khách quan nào có B243 th ra ư c cho nó c . 253
NH N XÉT II Nh n xét sau ây t nó cho th y rõ t m quan tr ng, ó là: có ba lo i ngh ch lý (Antinomien) c a lý tính thu n túy, nhưng chúng u th ng nh t ch bu c lý tính ph i t b cái ti n-gi nh r t t nhiên là xem nh ng i tư ng c a giác quan u là nh ng v t-t thân, , thay vào ó, ch nhìn chúng ơn thu n như là nh ng hi n tư ng* và t vào n n t ng c a chúng m t cơ ch t kh ni m (t c cái gì siêu-c m tính mà khái ni m v nó ch là m t Ý ni m và không ưa n m t nh n th c th c s nào c ). N u gi s không có m t ngh ch lý như th , t lý tính s không bao gi t mình i ư c bư c này, t c, ch p nh n m t nguyên t c h n nh ng t nghèo lĩnh v c tư bi n c a nó, và cam ch u nhi u hy sinh khi bi t bao hy v ng xán l n c a nó u ph i tan v h t. | Vì ngay c t i lúc này, sau khi ã m ra tri n v ng ư c n bù cho nh ng m t mát y b ng s s d ng càng l n r ng hơn nhi u trong phương di n th c hành [luân lý và nhân sinh], hình như lý tính v n chưa th chia tay v i nh ng ni m hy v ng nói trên và v t b s ràng bu c c a quá kh mà không th y au xót, ti c nu i. [345] S dĩ có ba lo i ngh ch lý là vì có ba quan năng nh n th c: giác tính, năng l c phán oán và lý tính. | M i quan năng, v i tư cách là m t quan năng nh n th c cao c p, ph i có nh ng nguyên t c tiên nghi m c a mình. | B i, trong ch ng m c lý tính phán oán v b n thân nh ng nguyên t c này và v vi c s d ng chúng, nó luôn òi h i cái vô- i u ki n cho cái có- i u ki n ư c cho, liên quan n t t c chúng. | Cái Vô- i u ki n này không bao gi B244 có th tìm ư c tr khi cái c m tính, thay vì ư c xem là thu c v nh ng v t- t thân, thì úng hơn, ư c xem như là hi n tư ng ơn thu n, r i, v i tư cách y, ư c t n n t ng trên m t cái gì siêu-c m tính (cái cơ ch t kh ni m bên ngoài hay bên trong ta) như là v t-t thân. Như v y, là có: 1. i v i quan năng nh n th c, có m t ngh ch lý c a lý tính v phương di n s d ng lý thuy t c a giác tính b y t i cái Vô- i u ki n; 2. i v i tình c m vui sư ng và không vui sư ng, có m t ngh ch lý c a lý tính v phương di n s d ng th m m v quan năng phán oán; 3. i v i quan năng ham mu n [ý chí], có m t ngh ch lý v phương di n s d ng th c hành c a lý tính t ban b quy lu t [luân lý]. | Vì t t c các quan năng này u có nh ng nguyên t c tiên nghi m cơ b n c a mình, và, úng theo m t òi h i không th t nan c a lý tính, chúng t t ph i có th phán oán và quy nh i tư ng c a chúng m t cách vô- i u ki n d a theo nh ng nguyên t c này. i v i hai lo i ngh ch lý c a các quan năng nh n th c cao c p, ó là c a vi c s d ng lý tính m t cách lý thuy t và th c hành, ta ã ch ng minh các quy n sách khác [Phê phán Lý tính thu n túy và Phê phán Lý tính th c hành] r ng các ngh ch lý này là không th tránh ư c, n u không quy nh ng phán oán y v l i v i m t cơ ch t siêu c m tính cho nh ng i tư ng ư c * Hi n tư ng (Erscheinung); V t-t thân (Ding an sich): xem Kant Phê phán Lý tính thu n , túy, B59, 305, 306, 329, 563, 590. (N.D). 254
cho như là nh ng hi n tư ng, và cũng ã ch ng minh r ng các ngh ch lý này là có th gi i quy t ư c, bao lâu ch u làm vi c y. Bây gi , i v i ngh ch lý x y ra trong vi c s d ng năng l c phán oán theo úng òi h i c a lý tính và i v i vi c gi i quy t như ã trình bày, n u l i mu n tránh né c hai cách gi i quy t trên thì e ch còn có các kh năng ch n l a sau ây. | Ho c là ph nh n b t kỳ nguyên t c tiên nghi m nào làm cơ s cho phán oán s thích th m m , v i h u qu là m i yêu sách v tính t t y u c a m t s tán ng ph bi n tr thành m t o tư ng tr ng r ng, vô căn c , và, m t phán oán s thích ch áng ư c xem là úng vì nó trùng h p v i ý ki n chung c a nhi u ngư i, và không ph i là úng vì có m t nguyên t c tiên nghi m ư c th a nh n như là ch d a cho s tán ng y mà (như trong s thích c a B245 kh u cái) vì nhi u cá nhân ng u nhiên có cùng m t c u trúc ng d ng. | Ho c, m t l a ch n khác, ta ph i gi nh r ng phán oán s thích, trong th c t , là m t phán oán trá hình c a lý tính v m t tính hoàn h o ư c phát hi n trong m t s v t và trong m i quan h gi a cái a t p bên trong nó v i m t [346] m c ích; và do ó, g i phán oán này là “th m m ” ch là do m t s l n l n, ng nh n gây ra cho s ph n tư c a ta, ch th c ch t là m t phán oán m c ích lu n. | Trong trư ng h p y, ph i xem vi c gi i quy t ngh ch lý b ng nh ng Ý ni m siêu nghi m là không c n thi t và vô hi u, và, các quy lu t nói trên c a s thích có th h p nh t v i nh ng i tư ng c a giác quan, không ph i như nh ng hi n tư ng ơn thu n mà c như nh ng v t-t thân. C hai cách l a ch n này – như là phương cách tránh né – u t ra không hi u nghi m và không th a áng như th nào, là i u ã ư c ta bàn nhi u trong ph n kh o sát v nh ng phán oán s thích. Còn n u cho r ng s di n d ch c a chúng ta là ã i úng hư ng, m c dù có th chưa sáng t trong m i chi ti t, thì i u này ch ng t ba ý tư ng sau ây: 1. có m t cái Siêu-c m tính nói chung, – không có s quy nh [hay thu c tính] nào khác –, như là cơ ch t c a b n tính t nhiên; 2. cũng chính cùng cái Siêu-c m tính này như là nguyên t c c a tính h p m c ích ch quan c a t nhiên cho các quan năng nh n th c c a ta; và 3. l i cùng cái Siêu-c m tính y như là nguyên t c c a nh ng c u cánh c a s t do và là nguyên t c c a s trùng h p hài hòa gi a nh ng c u cánh y v i s t do trong lĩnh v c luân lý. 255
B246 §58 THUY T DUY TÂM [SIÊU NGHI M] V TÍNH H P M C ÍCH C A T NHIÊN CŨNG NHƯ C A NGH THU T NHƯ LÀ NGUYÊN T C DUY NH T C A NĂNG L C PHÁN OÁN TH M M Trư c h t, nguyên t c c a s thích có th ư c t trên m t trong hai cơ s sau ây. | Ho c s thích lúc nào cũng phán oán d a theo nh ng cơ s quy nh thư ng nghi m, và vì th , chúng ch ư c mang l i m t cách h u nghi m thông qua giác quan; ho c có th th a nh n r ng s thích ưa ra nh ng phán oán t m t cơ s tiên nghi m. Quan ni m trư c có th ư c g i là thuy t duy nghi m c a s phê phán s thích; còn quan ni m sau là thuy t duy lý c a nó. N u theo phái duy nghi m, i tư ng c a s hài lòng c a ta s không còn ư c phân bi t v i cái d ch u n a; còn theo phái duy lý, – khi phán oán d a trên nh ng khái ni m nh t nh – i tư ng y s không còn phân bi t v i cái t t. | Và như th , m i tính p trong th gi i u hoàn toàn b ch i b , và còn l i chăng ch là m t danh hi u c thù, có l là m t s pha tr n nào ó c a hai lo i hài lòng k trên [cái d ch u và cái t t] mà thôi. Nhưng, chính ta ã ch ng minh r ng v n có nh ng cơ s tiên nghi m cho s hài lòng; nh ng [347] cơ s này có th cùng t n t i v i nguyên t c c a thuy t duy lý, cho dù chúng không th ư c n m b t trong nh ng khái ni m nh t nh. Ngư c l i, thuy t duy lý v nguyên t c c a s thích có th mang hình th c c a thuy t duy th c v tính h p m c ích ho c hình th c c a thuy t B247 duy tâm. Vì l m t phán oán s thích không ph i là m t phán oán nh n th c, và vì l tính p không ph i là m t thu c tính c a i tư ng xét nơi b n thân nó, nên thuy t duy lý v nguyên t c c a s thích không bao gi có th căn c vào s ki n r ng tính h p m c ích trong phán oán này ư c suy tư ng như là khách quan. | Nói khác i, phán oán không hư ng n tính hoàn h o c a i tư ng, dù là m t cách lý thuy t, nghĩa là, m t cách lôgíc (b t k ó là m t phán oán còn mù m hay không), mà m t cách th m m , ch hư ng n s hòa h p gi a bi u tư ng c a mình trong trí tư ng tư ng v i nh ng nguyên t c cơ b n c a năng l c phán oán nói chung bên trong ch th mà thôi. Vì th , phán oán c a s thích, và s phân bi t gi a thuy t duy th c và thuy t duy tâm v nó, – u d a theo nguyên t c c a thuy t duy lý –, ch có th d a trên tính h p m c ích ch quan ư c lý gi i theo m t trong hai cách sau ây. | Ho c tính h p m c ích ch quan như th , trong cách th nh t [duy th c], là m t m c ích hi n th c (có ý ) c a T nhiên (hay c a ngh thu t) trùng h p hài hòa v i năng l c phán oán c a ta; ho c, trong cách th hai [duy tâm], ch như là m t s trùng h p hài hòa h p m c ích ư c t mình t o ra m t cách b t t t, không có m c ích [ý ] v i nh ng nhu c u c a năng l c phán oán c a ta trong m i quan h v i T nhiên và v i nh ng hình th c do T nhiên t o ra theo nh ng quy lu t c thù. Nh ng hình th c p trong th gi i h u cơ u có v lên ti ng hùng h n ng v phía thuy t duy th c – trong tính h p m c ích th m m v T nhiên – khi ng h cho ch trương r ng: bên dư i vi c t o ra cái p ây t ph i có m t Ý ni m v cái p như là nguyên nhân tác t o, t c có m t m c 256
ích hành ng vì l i ích c a trí tư ng tư ng c a ta. Nh ng óa hoa, nh ng cây ang tr bông, c hình th c a m i loài cây c i nói chung; v B248 thanh nhã v hình th c c a thú v t lo i, tuy không c n thi t cho s s d ng c a b n thân chúng nhưng ư c l a ch n như th dành cho s thích c a ta; và, ngoài ra, tính a d ng và hài hòa y h p d n c a màu s c (nơi chim trĩ, v c, côn trùng cho n t n nh ng hoa hèn c n i) u làm thích m t ta, – nhưng ó ch m i nói n v ngoài ch chưa nói n c u trúc c a chúng, m t i u t t có liên quan n nh ng m c ích bên trong c a chúng n a: ó là m i c u trúc bên trong u nh m n vi c phô bày v p ra bên ngoài [cho ta]; t t c nh ng i u y mang l i s c n ng r t l n cho l i gi i thích xu t phát t quan ni m [duy th c] v nh ng m c ích hi n th c c a T nhiên ph c v cho phán oán th m m c a ta. [348] Th nhưng, ngư c l i, không ch có lý tính – v i phương châm c a nó là tránh t i a vi c a t p hóa nh ng nguyên t c m t cách không c n thi t* – ph n i l i gi nh này, mà b n thân gi i T nhiên, trong vi c ki n t o hình th t do c a nó, cho th y kh p nơi m t xu hư ng hoàn toàn cơ gi i khi t o ra nh ng hình th tư ng như dành cho s s d ng th m m c a phán oán c a ta, trong khi ch ng có cơ s t i thi u nào cho gi nh r ng gi i T nhiên c n i u gì nhi u hơn là cơ ch máy móc như là T nhiên ơn thu n cho phép nó, cho dù không có m t Ý ni m nào làm n n t ng, có th có tính h p m c ích cho s phán oán c a ta c . B249 Tôi hi u m t “s ki n t o hình th t do” [hay cơ gi i] c a T nhiên là t m t ch t l ng n nh, qua vi c b c hơi hay tách r i m t b ph n c a nó ( ôi khi ch là nhi t lư ng), ph n còn l i khi tr thành ông c hình thành m t hình th hay c u trúc nh t nh (có hình dáng hay theo ki u an d t) d bi t tùy theo ch t li u nhưng b t bi n khi cùng m t ch t li u. ây, úng theo ý nghĩa th c s mà ch t l ng òi h i, ph i ti n gi nh r ng: v t ch t phân rã hoàn toàn trong nó ch không ư c xem như m t h n h p ơn thu n c a nh ng phân t c ng nh c và ơn thu n trôi n i trong nó. Trong trư ng h p y, s ki n t o hình th di n ra thông qua s liên k t, t c thông qua m t s ông c t ng t ch không ph i m t chuy n bi n d n d n t th l ng sang th c, trái l i, h u như b ng m t bư c nh y, nên s chuy n bi n này cũng ư c g i là s k t tinh. Ví d ơn gi n nh t v lo i ki n t o này là vi c ông c c a nư c, trong ó tho t u là ti n trình hình thành nh ng tia nư c á th ng. | Chúng h p nh t góc 60O, trong khi nh ng tia khác cũng t g n mình vào tương t như th m i i m c a chúng cho n khi toàn b chuy n thành nư c á. Nhưng, trong khi ti n trình này di n ra, nư c gi a nh ng tia nư c á không ph i t ng bư c quánh l i mà v n gi nguyên tr ng thái l ng gi ng như khi nó ang trong nhi t cao hơn, m c dù nó nay ã hoàn toàn l nh giá. V t ch t t tách r i t ng t thoát ra ngay trong giây phút ông c là m t s lư ng áng k c a nhi t lư ng. | Vì l s B250 nhi t lư ng này ã ch ơn thu n c n thi t duy trì tr ng thái l ng mà thôi, nên s bi n m t c a nó không h làm cho nư c á – nay ã ông c – l nh * Hai châm ngôn v phương pháp h c thu t c a lý tính là: “ta không ư c gia tăng nh ng nguyên t c cơ b n [trong T nhiên] n u không th t c n thi t” (latinh: entia praeter necessitatem non esse multiplicanda) và “ta không ư c gi m b t cái a t p c a nh ng s v t m t cách vô c ” (latinh: entium varietates non temere esse minuendas). Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B680, 684. (N.D). 257
hơn chút nào so v i nư c mà giây phút trư c ó còn th l ng trong nó. Nhi u lo i mu i và c nhi u lo i á có hình dáng k t tinh cũng có ngu n g c cùng m t ki u t m t lo i t nào ó ư c hòa tan trong nư c dư i nh hư ng c a nh ng y u t còn ít ư c tìm hi u. | Nh ng s nh hình [349] theo tuy n c a nhi u lo i khoáng ch t, ch ng h n c a sun-phua chì d ng l p phương, c a qu ng b c màu v.v... cũng u ư c gi nh tương t là ư c hình thành nên trong môi trư ng nư c, và b ng s liên k t c a nh ng ph n t c a chúng, mà do m t nguyên nhân nào ó, chúng ã bu c ph i r i b môi trư ng chuy n t i này [c a nư c] t h p nh t l i v i nhau trong nh ng hình th bên ngoài nh t nh. Ngoài ra, m i ch t li u tr thành d ng l ng b i hơi nóng r i tr thành c như là k t qu c a quá trình làm l nh, khi b v , cho th y rõ t bên trong m t hình th c an d t nh t nh cho phép suy ra r ng n u không do tác ng c a tr ng lư ng c a chúng hay s r i lo n c a không khí, v bên ngoài t cũng ã phô bày hình th c thù riêng c a chúng. i u này ã ư c quan sát trong trư ng h p c a m t s kim lo i sau khi nung ch y ã c ng bên ngoài nhưng bên trong v n còn l ng, thì, nh rút i ph n còn l ng bên trong, ã có m t s liên k t n nh c a nh ng ph n còn l i phía trong. Nhi u s k t B251 tinh c a ch t khoáng như th , ch ng h n c a spat, hematit, aragonit thư ng cho th y nh ng hình th c c kỳ p mà ngh thu t có n m mơ cũng không th y ư c, nhưng th c ra, v huy hoàng trong hang ng Antiparos ch ng qua ch ơn thu n là s n ph m c a vi c nư c r qua nh ng l p th ch cao mà thôi! Tr ng thái l ng, nhìn chung, hình như có s m hơn tr ng thái c; và cây c i cũng như cơ th thú v t u ư c hình thành t ch t l ng dinh dư ng, trong ch ng m c chúng t ki n t o trong tình tr ng yên n; th t th , trong tình tr ng này thì trư c h t ư c phép gi nh r ng chúng có th d a theo m t t ch t nguyên th y nào ó, hư ng n các m c ích ( i u này s ư c trình bày trong ph n II c a quy n sách này, nhưng y ta không ư c phán oán theo cách th m m mà theo cách m c ích lu n b ng nguyên t c c a thuy t duy th c), nhưng, bên c nh ó, có l cũng ph i th a nh n r ng chúng ch d a theo quy lu t chung v tính thân thu c c a nh ng ch t li u liên k t v i nhau và t ki n t o trong s t do [cơ gi i, máy móc]. Cũng h t như th , âu có t ng không khí – v n là m t h n h p c a nhi u lo i khí khác nhau – y hơi nư c, thì khi ch t nư c này tách r i kh i nó vì nhi t gi m i s t o ra nh ng hình th và hình dáng c a tuy t, khác bi t v i h n h p không khí trư c ó. | Chúng thư ng có v ngoài c c kỳ ngh thu t và xinh p. | Không h thoát ly kh i nguyên t c m c ích lu n phán oán v m t s t ch c [v t ch t] như th , i v i v p c a hoa, c a lông chim, v sò, xét v màu s c cũng như hình th c a chúng, ta v n có th gán cho T nhiên và cho năng B252 l c t ki n t o trong s ho t ng t do c a nó nh ng hình th c h p m c ích-th m m , m c dù trong th c t , chúng hoàn toàn t l p v i b t kỳ m c ích c thù nào hư ng v i u y mà ch d a theo nh ng quy lu t hóa h c, thông qua vi c liên k t có tính hóa h c c a ch t li u v t ch t c n thi t cho s [350] t ch c c a nó mà thôi. Nhưng, nh ng gì nguyên t c v ý th tính (Idealität) c a tính h p m c ích trong cái p c a T nhiên – như là nguyên t c luôn ư c ta dùng làm căn b n trong b n thân phán oán th m m và ngăn c m ta vi n d n n 258
b t kỳ thuy t duy th c nào v m t m c ích t nhiên làm cơ s gi i thích cho năng l c bi u tư ng c a ta – ã ch ng minh hoàn toàn rõ ràng, ó là: trong vi c phán oán v tính p nói chung, ta ph i i tìm chu n m c c a nó m t cách tiên nghi m trong chính b n thân ta; và, năng l c phán oán th m m là t ban b quy lu t cho chính mình trong vi c xem m t cái gì ó là p hay không p. | i u này t không th th c hi n ư c trong gi nh c a thuy t duy th c v tính h p m c ích c a T nhiên, vì l , trong trư ng h p y, ta ph i h c h i t T nhiên bi t cái gì ph i ư c ta xem là p; và phán oán th m m t s ph c tùng nh ng nguyên t c thư ng nghi m. Trong khi ó, trong m t s phán oán th m m , v n không ph i ch T nhiên là gì hay như là m c ích gì cho ta, mà là ch ta ti p thu T nhiên như th nào. N u gi s T nhiên hình thành nên nh ng hình th c c a nó là cho s hài lòng c a ta, t bao gi cũng có m t tính h p m c ích khách quan c a T nhiên, ch không ph i m t tính h p m c ích ch quan d a trên “trò chơi” c a trí tư ng tư ng trong s t do c a nó, là nơi ta ti p thu T nhiên v i s ái m (Gunst) ch không ph i T nhiên có s ái m dành cho ta. T nhiên ch cho ta m t cơ h i nh n ra tính h p m c ích n i t i trong m i quan h c a các năng l c tâm th c c a ta khi phán oán v nh ng s n B253 ph m nào ó c a nó, và qu th t, m t tính h p m c ích như th là ư c n y sinh t m t n n t ng siêu-c m tính ư c tuyên b là t t y u và có giá tr ph bi n, nhưng c tính y c a T nhiên không th thu c v T nhiên như là m c ích c a nó hay, úng hơn, càng không th ư c xem như là m t m c ích c a nó b i s phán oán c a b n thân ta. | Vì l phán oán b quy nh b i m t m c ích như th t t n n t ng trên s ngo i tr (Heteronomie) thay vì trên s t tr (Antonomie) và trên s T do úng theo b n ch t c a m t phán oán s thích. Nguyên t c c a thuy t duy tâm [ý th tính] v tính h p m c ích càng rõ ràng hơn trong m thu t. i m chung th nh t c a nó v i cái p trong T nhiên ó là: nh ng c m giác không th cho phép ta ch p nh n m t thuy t duy th c th m m v tính h p m c ích ( i u này s làm cho ngh thu t ơn thu n có tính d ch u thay vì có tính p). i m th hai là: s hài lòng n y sinh t nh ng ý ni m th m m không th ph thu c vào vi c t ư c nh ng m c ích nh t nh (vì ó là ngh thu t máy móc, có ý c ý), do ó, ngay trong thuy t duy lý v nguyên t c này, ý th tính (Idealität)* c a nh ng m c ích ch không ph i th c t i tính (Realität) c a chúng m i là n n t ng, cũng [351] ã cho th y rõ r ng m thu t, xét như là m thu t, không th ư c xem như là m t s n ph m c a giác tính và c a khoa h c mà là c a tài năng thiên b m, B254 và, do ó, ph i có ư c quy t c t nh ng ý ni m th m m , t c t nh ng cái d bi t m t cách cơ b n v i nh ng ý ni m thu n lý v nh ng m c ích nh t nh. Cũng gi ng như ý th tính c a nh ng i tư ng c a giác quan, xét như nh ng hi n tư ng, là phương cách duy nh t gi i thích kh th t i sao nh ng hình th c c a chúng l i có th ư c xác nh m t cách tiên nghi m, thì thuy t duy tâm [siêu nghi m] v tính h p m c ích trong vi c phán oán v * Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy: “Ý th tính siêu nghi m [c a không gian và th i gian] , cho th y [không gian và th i gian] không là gì c n u ngư i ta tr u tư ng hóa nó ra kh i m i i u ki n ch quan c a tr c quan c m tính; và th i gian [cũng như không gian] không th ư c xem là cái gì t n t i như b n th (subsistierend), cũng không ph i cái gì t n t i như tùy th (inhärierend) nơi nh ng i tư ng t thân (mà không có quan h v i tr c quan c a ta)”... (B52). (N.D). 259
cái p c a T nhiên và c a ngh thu t là i u ki n tiên quy t duy nh t, ch nh ó s Phê phán [v năng l c phán oán] m i có th gi i thích ư c kh th c a m t phán oán s thích, òi h i m t cách tiên nghi m tính giá tr [ph bi n] cho m i ngư i (mà không t tính h p m c ích ư c hình dung nơi i tư ng trên cơ s c a nh ng khái ni m). 260
§59 V P NHƯ LÀ BI U TRƯNG (SYMBOLE) C A LUÂN LÝ ch ng minh tính th c t i cho nh ng khái ni m c a ta, bao gi cũng òi h i ph i có nh ng tr c quan. N u nh ng khái ni m này là thư ng nghi m thì nh ng tr c quan ư c g i là nh ng ví d . N u chúng là nh ng khái ni m thu n túy c a giác tính [nh ng ph m trù], thì nh ng tr c quan liên h ư c g i là nh ng ni m th c (Schemata)*. Còn n u òi ki m tra tính th c t i khách quan c a nh ng khái ni m c a lý tính, t c c a nh ng Ý ni m vì yêu c u nh n th c lý thuy t v tính th c t i y, là òi m t vi c b t kh vì l tuy t nhiên không có m t tr c quan nào có th ư c mang l i tương ng v i nh ng Ý ni m này c . B255 M i Hypotypose (t c “di n t ” hay “trình bày”, subiecto sub adspectum) – hi u như là vi c “c m tính hóa” [di n t b ng nh ng bi u tư ng c m tính] – u có hai cách. | Ho c là có tính ni m th c (schematisch) khi tr c quan tương ng v i m t khái ni m do giác tính n m b t, ư c mang l i m t cách tiên nghi m; ho c là có tính bi u trưng (symbo- lisch), khi khái ni m ch do lý tính có th suy tư ng và không có m t tr c quan c m tính nào tương ng v i nó ư c. | Trong trư ng h p này, khái ni m [c a lý tính] ư c cung c p m t tr c quan mà phương pháp c a năng l c phán oán ti n hành v i tr c quan này ch ơn thu n có tính tương t (bloß analogisch) như khi nó quan sát ư c trong vi c ni m th c hóa c a giác tính. | Nói khác i, cái tương ng v i khái ni m [c a lý tính] ch ơn thu n là quy t c c a phương pháp ti n hành này ch không ph i là b n thân tr c quan y. | Cho nên, s tương ng ch ơn thu n trong hay d a theo hình th c c a s ph n tư ch không trong hay d a theo n i dung [c a tr c quan]. N u em i l p phương cách hình dung bi u trưng v i phương cách hình dung tr c quan như m t s nhà lôgíc h c g n ây ã làm, là ã s d ng sai ch “bi u trưng” và làm o l n ý nghĩa th c s c a nó*, b i vì phương cách bi u trưng cũng ch là m t d ng c a phương cách tr c quan mà thôi. Th t v y, phương cách hình dung tr c quan có th ư c chia thành phương cách ni m th c và phương cách bi u trưng. C hai u là nh ng “Hypotypose”, t c nh ng s trình bày (exhibitiones), ch không ph i ơn [352] thu n là nh ng s bi u th v nh ng khái ni m thông qua nh ng ký hi u c m tính i kèm theo v n không h ch a ng trong tr c quan v i tư ng. | Ch c năng duy nh t c a nh ng ký hi u là phương ti n tái t o nh ng khái ni m d a theo quy lu t c a s liên tư ng c a trí tư ng tư ng, t c m t vài trò thu n túy ch quan. | Nh ng ký hi u y ho c là t ng ho c là nh ng ký hi u kh ki n (nh ng ký hi u toán h c, hay c i u b ), ơn thu n như là nh ng s * “Nh ng ni m th c” (Schemata): nh ng bi u tư ng c a trí tư ng tư ng v a ng tính v i khái ni m, v a ng tính v i tr c quan, có ch c năng h n nh ch t ch vi c áp d ng khái ni m c a giác tính ch vào nh ng tr c quan c m tính (trong ph m vi kinh nghi m) mà thôi. Còn g i là nh ng “công th c” c a ph m trù. Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B176-187 và Chú gi i d n nh p, m c 9.2 c a ngư i d ch. (N.D). * Ám ch ch y u n Christian Wolff trong Psychologia empirica/Tâm lý h c thư ng nghi m, Leibzig 1738, §289 (= Wolff: T p h p tác ph m, t p II, 5, Hildesheim/Zürich/New York 1968) và Baumgarten, Metaphysica/Siêu hình h c, §620 (xem Kant, AAXV 32). (N.D). 261
di n t cho nh ng khái ni m(1). B256 V y, m i tr c quan ư c ta t làm cơ s cho nh ng khái ni m m t cách tiên nghi m thì ho c là nh ng ni m th c ho c là nh ng bi u trưng, trong ó cái trư c là s trình bày tr c ti p, cái sau là s trình bày gián ti p v khái ni m. Nh ng ni m th c làm i u này m t cách “minh ch ng”, còn nh ng bi u trưng thì nh vào m t “s tương t ” (ta v n có th dùng nh ng tr c quan thư ng nghi m cho vi c này), trong ó năng l c phán oán làm m t lúc hai vi c: th nh t, là áp d ng khái ni m vào cho i tư ng c a m t tr c quan c m tính, r i, th hai, áp d ng quy t c ơn thu n c a s ph n tư c a nó v tr c quan này vào cho m t i tư ng hoàn toàn khác, mà cái trư c ch là bi u trưng c a nó. Theo cách y, m t nhà nư c quân ch ư c hình dung như là m t cơ th s ng khi nó ư c cai tr b ng nh ng pháp lu t c a riêng nó; nhưng l i như là m t c máy ơn thu n (ch ng h n gi ng m t cái c i xay b ng tay) khi nó ư c th ng tr b i m t ý chí cá nhân tuy t i, nhưng c trong hai trư ng h p, s hình dung u ch ơn thu n có tính bi u trưng. T t nhiên không có s gi ng nhau nào gi a m t nhà nư c chuyên ch v i m t cái c i xay c , nhưng l i có s gi ng nhau gi a các quy t c ph n tư v c hai và tính nhân qu c a chúng. Cho n nay, ch c năng này còn ít ư c phân tích, m c dù nó r t áng tìm hi u sâu hơn, nhưng ây, ta cũng không th d ng l i lâu hơn i m này. Trong ngôn ng , ta có r t nhi u nh ng s di n t gián ti p như th d a theo mô hình c a B257 s tương t (Analogie) cho phép cách di n t không ph i ch a ng ni m th c ích th c cho khái ni m mà ch ch a ng ơn thu n bi u trưng cho s ph n tư. Như th , nh ng t như “cơ s ”, “nguyên nhân” (ch d a, n n móng), “ph thu c vào” ( ư c g n hay treo vào m t cái khác trên), “thoát thai” (thay vì: k t c theo sau), “b n th ” (như Locke g i: cái ch ng cho nh ng tùy th ) và vô s nh ng t khác, u không ph i là nh ng Hypotypose [cách di n t ] có tính ni m th c mà có tính bi u trưng, và di n t nh ng khái ni m nhưng không dùng m t tr c quan tr c ti p, trái l i, ch d a theo m t s tương t v i tr c quan, nghĩa là, chuy n trao s ph n tư v m t i tư ng c a tr c quan sang cho m t khái ni m hoàn toàn khác mà có l không có m t tr c quan nào có th tương ng m t cách tr c ti p v i nó ư c. N u ta ư c phép dùng tên g i “nh n th c” cho m t phương cách hình dung ơn thu n [353] ( i u này t t nhiên là ư c phép khi ó không ph i là m t nguyên t c c a s xác nh lý thuy t v i tư ng xét như v t-t thân mà c a s quy nh th c hành v nh ng gì ý ni m [luân lý] y “ph i là” cho ta và cho vi c s d ng h p m c ích c a nó), thì: m i “nh n th c” c a ta v Thư ng u ơn thu n có tính bi u trưng; còn ai xem nh n th c y – v i các thu c tính như là giác tính, ý chí v.v…, v n ch dùng ch ng minh tính th c t i khách quan c a nó trong nh ng th c th thu c th gi i tr n gian này – là có tính ni m th c, ngư i y rơi vào thuy t nhân hình (Anthropomorphis-mus)*, cũng như, n u ngư i y v t b h t m i y u (1) Phương cách tr c quan c a nh n th c ch i l p l i v i phương cách suy lý (ch không ph i v i phương cách bi u trưng). Phương cách tr c quan thì ho c là có tính ni m th c thông qua s minh ch ng (Demonstration), ho c là có tính bi u trưng như là bi u tư ng d a theo m t s tương t (Analogie) ơn thu n. (Chú thích c a tác gi ). * Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy: “Phê phán m i th th n h c xu t phát t các nguyên , t c tư bi n c a lý tính”, B659 và ti p: - “Thuy t nhân hình” (B728): gán cho Thư ng (hay H u th t i cao) nh ng thu c tính c m tính c a con ngư i (giác tính và ý chí: h n ái ...) 262
B258 t tr c quan [dù là tr c ti p hay bi u trưng], s rơi vào thuy t Thư ng lu n (Deismus)*, qua ó tuy t nhiên không có gì ư c nh n th c [v Thư ng ] h t c , k c trong ý hư ng th c hành**. Bây gi , tôi nói r ng: cái p là bi u trưng c a cái Thi n luân lý; và cũng ch trong phương di n này (t c m t cách nhìn t nhiên nơi m i ngư i, và là cách nhìn mà m i ngư i có quy n òi m i ngư i xem ó là nghĩa v ), cái p mang l i cho ta s hài lòng mà ta có quy n òi h i s tán ng nơi m i ngư i khác, qua ó tâm th c ng th i có ý th c v m t s cao thư ng hóa và s nâng mình lên kh i vi c ti p nh n ơn thu n m t ni m vui sư ng t nh ng n tư ng c a giác quan và ng th i bi t tôn tr ng giá tr c a nh ng ngư i khác d a theo m t châm ngôn tương t nơi năng l c phán oán c a h . ó chính là cái Kh ni m làm cho s thích m r ng ư c t m nhìn c a mình như ã bàn m c trư c. | Nghĩa là, ó là cái gì mang c nh ng quan năng nh n th c cao c p c a ta vào s hài hòa, ăn nh p chung; và là cái, n u không có nó, t s n y sinh nh ng mâu thu n tr m tr ng gi a b n tính t nhiên c a chúng v i nh ng yêu sách mà s thích ra. Trong quan năng này [c a cái Kh ni m, cái Siêu-c m tính], năng l c phán oán không th y mình ph i ph c tùng m t s ngo i tr c a nh ng quy lu t c a kinh nghi m gi ng như khi nó phán oán m t cách thư ng nghi m; trái l i, trong quan h v i nh ng i tư ng c a m t s hài lòng thu n túy như th , năng l c phán oán t ban b quy lu t cho chính mình, gi ng như lý tính cũng làm như th trong quan h v i quan năng ham mu n [quan năng ý chí]. | Và, không nh ng vì kh th n i t i này bên trong ch th mà c vì kh th bên ngoài c a m t gi i T nhiên hài hòa v i kh th bên trong này, năng l c phán oán th y mình có quan h g n bó v i cái gì ó bên trong b n thân ch th l n bên ngoài mình, cái y không ph i là T nhiên, cũng không ph i là T do, trái l i g n li n v i n n t ng c a T do, cái ó chính là cái Siêu-c m tính, trong ó quan năng lý thuy t l n quan năng th c hành ư c g n k t chung l i thành m t nh t th theo m t th cách mà ta không th bi t ư c (unbekannte Art). Dư i ây, ta th nêu m t vài i m v s tương t (Analogie) này, ng th i không B259 quên lưu ý n ch khác bi t gi a chúng: 1. Cái p làm hài lòng m t cách tr c ti p (nhưng ch trong tr c quan ph n tư, [354] ch không ph i trong khái ni m như luân lý); 2. Cái p làm hài lòng không có b t kỳ s quan tâm (Interesse) nào (trong khi ó, s hài lòng nơi cái Thi n luân lý tuy t t y u g n li n v i m t s quan tâm, nhưng không ph i v i m t s quan tâm i trư c phán oán v s hài lòng mà là v i s quan tâm do b n thân phán oán t o ra thông qua s - “Thư ng lu n” (B659): cho r ng “có th nh n th c s t n t i c a H u th nguyên th y ch b ng lý tính ơn thu n”... (N.D). * Theo Kant, công vi c “Phê phán” m t quan năng nh n th c (vd: Phê phán Lý tính thu n túy, Phê * phán Lý tính th c hành...) là chu n b cho ph n trình bày m t cách có căn c và “h p pháp” v i tư ng (g i là ph n “h c thuy t”/Doktrin hay khoa h c/Wissenschaft). S phê phán thư ng ph i làm hai vi c: ki m tra nh ng y u t cơ b n c a nh n th c (vd: c a tr c quan, c a giác tính, c a lý tính) gi i ư c ph m vi s d ng c a chúng, g i là “h c thuy t v các y u t cơ b n [c a nh n th c] (Elementarlehre); sau ó, m i quy nh rõ vi c s d ng nh ng y u t (“nh ng v t li u”) ã ư c ki m tra này vào i tư ng nh n th c ( i u gì không ư c làm: K lu t h c/Disziplin; i u gì có th làm: B chu n t c/Kanon; nh ng gì c n làm m r ng nh n th c: B công c /Kanon, g i chung là “Phương pháp h c” hay “H c thuy t v phương pháp” (Methodenlehre). Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B26, 85, 99, 733-884. (N.D). 263
hài lòng); 3. S t do c a trí tư ng tư ng (do ó, c a c m năng c a quan năng c a ta) ư c hình dung như là nh t trí, hòa h p v i tính h p quy lu t c a giác tính trong vi c phán oán v cái p (ngư c l i, trong phán oán luân lý, t do c a ý chí ư c suy tư ng như là s trùng h p c a ý chí v i chính b n thân mình d a theo nh ng quy lu t ph bi n c a lý tính); 4. Nguyên t c ch quan c a s phán oán v cái p ư c hình dung như là có tính ph bi n, nghĩa là, có giá tr cho b t kỳ ai, nhưng không th ư c nh n th c [hay nh n ra/kenntlich] b ng b t kỳ m t khái ni m ph bi n nào (trong khi ó, nguyên t c khách quan c a luân lý cũng ư c xem là có tính ph bi n, t c, cho m i cá nhân, ng th i, cho m i hành vi c a cùng m t cá nhân y, nhưng như là có th nh n th c ư c b ng m t khái ni m ph bi n). Vì lý do ó, phán oán luân lý không ch có kh năng có ư c B260 nh ng nguyên t c c u t o nh t nh, mà còn ch có th s d ng nh ng nguyên t c này và tính ph bi n c a chúng làm cơ s cho nh ng châm ngôn c a mình. Ngay c giác tính thông thư ng [lý trí con ngư i lành m nh] cũng quen thu c v i s tương t (Analogie) này; và ta thư ng t cho nh ng i tư ng p c a T nhiên hay c a ngh thu t nh ng tên g i dư ng như v n làm cơ s cho m t phán oán luân lý. Ch ng h n, ta g i nh ng tòa dinh th hay nh ng cây i th là “uy nghi” và “tráng l ”, hay g i mi n thôn dã là “hân hoan” và “vui v ”, th m chí các màu s c cũng ư c g i là “ngây thơ”, “khiêm t n” hay “n ng nàn”, vì l chúng kích thích nh ng c m giác có cái gì y tương t v i ý th c v m t tr ng thái tâm h n ư c tác ng b i nh ng phán oán luân lý. S thích h u như có th t o ra ư c bư c chuy n t s h p d n c a giác quan n s quan tâm luân lý quen thu c mà không có m t bư c nh y b o l c, b ng cách hình dung trí tư ng tư ng, ngay trong s t do c a nó, cũng có th ư c xác nh như là h p m c ích cho giác tính, và th m chí còn d y cho ta bi t r ng, ngay c trong nh ng i tư ng c m tính, v n có th tìm th y m t s hài lòng t do mà không c n n b t kỳ s h p d n nào c a giác quan. 264
B261 §60 PH L C PHƯƠNG PHÁP H C V S THÍCH Vi c phân chia m t s Phê phán thành hai ph n là: “h c thuy t v các y u t cơ b n” (Elementarlehre) và “h c thuy t v phương pháp” hay “phương pháp h c” (Metho-denlehre) – m t s phân chia i trư c [và như là ph n nh p môn cho] ph n [h c thuy t] khoa h c* không áp d ng vào cho [355] vi c Phê phán s thích ư c. | Lý do là vì: ây, không có và không th có m t khoa h c v cái p; và phán oán c a s thích không th ư c xác nh b ng nh ng nguyên t c. Nh ng gì liên quan n y u t “khoa h c” trong b t kỳ ngành ngh thu t nào, – t c v n liên quan n “chân lý” trong vi c trình bày v i tư ng c a ngh thu t – tuy là m t i u ki n không th thi u (conditio sine qua non) c a m thu t, nhưng không ph i là b n thân m thu t. Do ó, i v i m thu t, ch có m t phong cách (Manier) (modus), ch không có m t phương pháp [gi ng d y] (methodus). Ngư i th y ph i “làm trư c” (vormachen) [minh h a] nh ng gì ngư i môn ph i t ư c và ph i t ư c như th nào, và ch c năng th c s c a nh ng quy t c ph bi n mà ngư i th y mang l i m t cách t i h u là nh m cung c p m t khuôn kh khêu g i l i nh ng y u t chính y u c a nó nơi tâm h n ngư i môn hơn là chúng ra như nh ng i u l nh (vorschreiben) cho môn . Trong t t c nh ng i u y, c n ph i lưu tâm n m t lý tư ng (Ideal) nào ó mà ngh thu t ph i có trư c m t mình, m c dù không bao gi có th t ư c m t cách tr n v n trong khi ti n hành. Ch b ng cách ánh th c trí tư ng tư ng c a ngư i môn n ch tương ng v i m t khái ni m ư c cho b ng cách ch ra s di n t ã th t b i như th nào i v i Ý ni m, và vì ó là Ý ni m th m m , nên b n thân khái ni m cũng không t n ư c; và b ng s phê phán gay g t m i có th ngăn ng a vi c ngư i môn l p t c xem nh ng i n hình có trư c m t mình như là nh ng nguyên m u (Urbilder) tuy t v i và như là nh ng ki u m u (Muster) cho mình mô ph ng theo mà không B262 bi t t chúng xu ng dư i m t chu n m c cao hơn n a hay b t chúng ph i ph c tùng s phán oán y tính phê phán c a riêng mình. | i u này t s làm thui ch t tài năng thiên b m, và, cùng v i nó, c s t do c a trí tư ng tư ng trong chính tính h p quy lu t c a nó, – m t s t do mà n u không có thì không th có ư c m thu t, l n không th có c m t s thích úng n c a riêng mình trong vi c th m nh ngh thu t. Môn h c d b (Propädentik) cho m i ngành m thu t, trong ch ng m c hư ng n cao nh t c a s hoàn h o, dư ng như không n m trong nh ng bài b n, i u l nh, mà là trong s vun b i (Kultur) nh ng năng l c tâm h n b ng s giáo d c có tính chu n b trong cái g i là Humaniora; và s dĩ g i như v y có l là vì “tính nhân văn” (Humanität), m t m t, có nghĩa là tình c m liên i ph bi n (allgemeines Teilneh-mungsgefühl), m t khác, là kh năng có th thông báo m t cách ph bi n v cái b n s c thâm sâu nh t c a mình; c hai ph m ch t này k t h p l i t o nên tinh th n h p qu n (Geselligkeit) tương ng v i c trưng c a loài ngư i, phân bi t v i tính h n h p, co c m c a i s ng thú v t. 265